Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi va falsafa fakulteti turkiy tillar kafedrasi

I.4Birgalik nisbat (İşteş çatı).
Birgalik nisbat unli tovush bilan tugagan fe’lning o`zak yoki negiziga –ş-qo`shimchasini, undosh tovush bilan tugagan fe’l o`zak va negizlariga esa, til va lab tovushlarining maxsus qoidasiga mos keluvchi bog`lovchi unli tovushini olgan –(I)ş-/-(U)ş- qo`shimchasini qo`shish orqali yasaladi: anla-ş-, bekle-ş-, çek-i-ş-, did-i-ş-, bul-u-ş-, döv-ü-ş- kabi.
–(I)ş-/-(U)ş- qo`shimchasi nisbat mavzusi doirasida bir-biridan farqli ikki xususiyati bor:

1. Biror ish yoki harakatni birdan ko`p kishi tomonidan qarama-qarshi (hamkorlikda) bajarganini ko`rsatadi: anla-ş-, at-ı-ş-, bak-ı-ş, boğ-u-ş, böl-ü-ş-, çat-ı-ş-, it-i-ş-, dertle-ş-, kap-ı-ş, kokla-ş-, kucakla-ş-, öde-ş-, öp-ü-ş, payla-ş-, selâmla-ş-, sev-iş-, sözle-ş-, tanı-ş-, telefonla-ş-, tokala-ş-, tut-u-ş-, vedala-ş- kabi

   
   

Şehzade ile bahçede karşılaştılar (R. H. Karay, S, 64) (Shahzoda bilan bog’da uchrashıb qolishdi).
Ana kız uzun bir hasretten sonra birbirine sarılıp öpüştüler, ağlaştılar, sevinç gözyaşları döktüler (Bu qiz uzoq ayriliqdan keyin bir-birlari bilan quchoqlab o’pishdilar, yig’lashdilar, sevinch ko’z yoshlarini to’kdilar).


Bir periyle sevişmek pek tehlikeli olur. Macera olmakla birlikte kimbilir insana ne büyük bir zevk verecek (H. R. Gürpınar, G, 82) (Bir pari paykarni sevish juda tahlikalidir. Sarguzashti bilan bir qatorda, kim biladi, insonga qanchlik zavq bag’ishlaydi).

Bütün İstanbullular gibi, Fahim Beyin de mutlak, bir mahellede, bir bucakta, bildiği ve gizli buluşmasında kâm aldığı bir yer, hâtıralarını uzun uzun çektiği tesbihini gizlediği bir köşe olmalıydı (A. S. Hisar, FBVB, 196)

Çarpıştığı, takıp ettiği hiçbir insanla yüz yüze çarpışmamış her zaman arkadan vurmuştur (Y. Kemal, İM, 305) (To’qnashgan, ta’qib qilgan odamlar bilan hech qachon yuzma –yuz to’qnashmagan, har doim orqasidan hamla qilishgan ).vb.

2. Biror ish-harakatni birdan ortiq kishi yoki ega tomonidan birgalikda to`p bo`lib bajarilganligini ko`rsatadi: ağla-ş-, cıvılda-ş-, gül-üş-, kaç-ış-, koş-uş-, kükre-ş-, öt-üş-, uç-uş-, ulu-ş-, kabi.

   
   

üçle-ş-, beşle-ş- kabi sonlardan yasalgan fe’llarda ham uch, besh eganing birgalikda, hamkorlikda ish-harakat bajarganini bilib olishimiz mumkin:

Temel’in Karadeniz fıkralarından birini dinleyince, çocuklar hep birden gülüşmeye başladılar (Temelning Qoradengiz latifalaridan birini eshitishi bilan bolalar birdan kulib yuborishdi).

Üzerinde temiz martıların uçuştukları koyu Prusya mavisi denize baktım (Ö. Sayfettin, BL, 17) (Ustida chaykalar uchib yurgan moviy Prusya dengiziga qaradim).

• 
  
  Evet, evet...
  

Diye hüzünlü sesleriyle bağırışıyorlar, sanki benim ruhumun meyus sualine göklerden ilâhi bir cevap veriyorlardı (Ö. Sayfettin, BL, 18)

(- Evet, evet...

Deya dardli baqirishardilar, xuddi mening ruhimning ma’yus savoliga osmondan ilohiy bir javob berilayotgandek).

Kümesten çıkan tavuklar önlerine serpilen yeme üşüştüler. (Tovuqxonadan chiqqan tovuqlar oldilarigsa sepilgan don atrofida to’planishdi).

Gölün etrafındaki güvercinler insanlar arasında uçuşmuyor sanki koşuşıyorlardı. (Ko’lning atrofidagi kabutarlar odamlar orasida uchmas yugurishardi go’yo).

-Kapı neye açık ki?

-Köpek gelmedi daha...

-Gelmez uğursuz... Aşağıda derenin kenarında oynaşırlar(Ö. Sayfettin, BL, 123)
(-Eshik nima uchun ochiq?


-İt yana kelmadi...

-Kelmaydi u hosiyatsiz... Pastda terining burchagida o’ynayaptilar). vb.

Yuqoridagi gaplarda ko`rganimizdek, –(I)ş-/-(U)ş-qo`shimchasi ham o`timli ham o`timsiz fe’llarga qo`shiladi. Bu qo`shimcha qo`shilganda fl o`timsiz fe’lga o`zgaradi: kucakla-/kucakla-ş-, bak-/bak-ış-, çat-/çat-ış-, yaz-/yaz-ış- kabi. Lekin birgalik nisbat qo`shimchasini olgan fe’llar ichida o`timli holatida qolgan va shu sababli istisno tariqsida to`ldiruvchi talab qilgan bir ikkita fe’l bordir: böl-/böl-üş- (biror narsani bo’lishmoq), kap-/kap-ış-(mol-mulkni talashmoq), payla-/payla-ş- (biror narsani taqsimlamoq) kabi.