Тошкент кимё – технология институти

LIST VA HAR XIL PROFILGA EGA BO`LGAN 
BUYUMLARNI OLISH TEXNOLOGIYASI 
Muayyan uzunlikka va shu uzunlik bo`ylab o`zgarmas ko`ndalang kesimga 
ega bo`lgan buyumlar (uzunasiga o`lchanadigan) qatoriga listlar, har xil profilga 
ega bo`lgan buyumlar kiradi. Listlar ko`pincha ABS plastikidan va PVX 
kompozitsiyasidan olinadi. 
har xil profilga (rom uchun plintuslar) ega bo`lgan buyumlar qattiq PVX 
kompozitsiyasidan tayyorlanadi. Bu buyumlarni olishda ekstruziyalaSh usuli keng 
qo`llaniladi. Bunda suyuqlantirilgan polimer ekstruderning boSh qismidagi yassi 
(yoki profil Shaklidagi) tirqiShdan siqib chihariladi, unda buyumning qalinligi (list 
misolida) Shu tirqiShning qalinligi bilan belgilanadi. CHiqayotgan suyuqlanma 
maxsus uskunalar orqali tortib olinadi va silliq vallar orqali o`tkazilib, uning 

---

51 
qalinligi to`qrilanadi va sovutiladi. SHu jarayonda orientatsiya protsessi ham 
ketadi. 
Uzunligi o`lchanadigan polimer buyumlar yuqori fizik-mexanikaviy (asosan 
orientatsiya protsessi tufayli), dekorativ-badiiy xossalari jiqatdan estetik va boshqa 
xususiyatlari bilan boshqa materiallarga taqqoslanganda buning afzalligini ko`riSh 
mumkin. 
List olishda chervyaki uzunrok bo`lgan ekstruderlar iShlatiladi (L:D=25:35). 
Bunga sabab termoplastlarni yuqori qovuShqoqlik markalari iShlatiliShidir (PTR - 
0,2-0,5 g/10min). Bunaqangi termoplastlardan list olishda (qalinligi 0,8-2 mm) 
ekstruderni qolipi (formuyuShiy instrument) katta QarShilik ko`rsatadi va natijada 
ekstruderning unumdorligi kamayib ketiShi mumkin. Unumdorligini oshirish 
uchun jarayon biroz yuqori haroratda va siljiSh deformatsiyasini (sdvigovaya 
deformatsiya) intensivlaSh tufayli eriShiSh mumkin, undan taShhari sifatli list 
olish uchun suyuqlanmaning gomogenlash darajasi ancha yuqori bo`liShi kerak. 
List olishda texnologik parametrlarga quyidagilar kiradi: 
ekstruder tsilindrining zonalar bo`yicha harorati; 
forma hosilxiluvchi kallakning harorati; 
sovutkich vallarning harorati; 
suyuqlanmaning kallakdagi bosimi. 
Masalan, PE-NP list olishda 
zona 1-140oS 
zona 2-160oS 
zona 3-175oS 
zona 4-200oS 
Kallak harorati - 210oS 
Kallakdagi suyuqlaniSh bosimi 5-12 MPa. 
EkstruziyalaShda haroratni iloji boricha yuqori uShlaShga harakat 
qilinadi,chunki oquvchanlik yaxShilanadi va krisstal strukturalar hosil bo`liShi 
yo`qotiladi. Lekin yuqori haroratda polimer destruktsiyaga uchraShi mumkin, 
Shuning uchun PE list olishda maksimum harorat 240-250oS dan oShmasligi 
kerak. Polipropienni qayta iShlaShda bu harorat 270-280oS ni taShkil etadi. 
Polistiroldan list olinaetganda esa harorat 165-175oS bo`ladi. 
Sifatli listlar olishda sovutkich vallar yuzasining harorati va sovutkich vallar 
bilan kallak oraliqi muqim rol' o`ynaydi. Yupqa list olish uchun vallar yuzasi 20-
25oS bo`liShi kerak. Kallak bilan sovutkich vallar oraliqi listni tiniq bo`liShiga 
ta`sir ko`rsatadi. Agar masofa yaqin bo`lsa, tinikligi oShadi, lekin listning 
mustahkamligi kamayadi (menimcha orientatsiya yomonlaShiShi sababli). 
Boshqa parametrlardan listning sifatiga ta`sir xiluvchi - ekstruziyalaSh 
tezligi (bu Shnekning aylaniSh chastotasi bilan belgilanadi), list polotnasining 
qabul qilib oluvchi vallar va tortuvchi mexanizmlar tezligidir. 
EkstruziyalaShning yuqori tezligi list qalinliklarini bir xil bo`lmasligiga va 
silliqligi (glyantsa) yomonlaShiShiga olib keladi. 

---

52 
List olish texnologik sxemasi quyidagi rasmda keltirilgan. Unda asosiy 
agregat ekstruder, tirkichli kallak, valli agregat, kalandr va boshqalar. 
Ekstruziyadan chiqayotgan suyuqlanma aniq o`lchamga ega bo`lgan 
tirkiShdan chiqib, qalinligi bo`yicha kalibrlanib, silliqlik beriladi. Bu vazifani 
kalandr bajaradi. Keyin sovutilib (asosan havo vositasida), ma`lum o`lchamlarga 
kirqiladi. Chekka qismi maydalanib, qaytadan ishlatiladi. 
Texnologik parametrlari plyonka, truba olishdagidek.