Transport vositalari detallarining ishlash qobiliyatini tiklash I. B. As q arov

Detallarni qulay usulda ta’mirlash jihatidan guruhlarga bo‘lish 
 
T.r
. 
Detallar guruhi 
Misollar 
Ta‘mirlash 
usullari 
1. 
Podshipniklar o‗rna-
tish joyiga ega vallar 
va o‗qlar 
yeyilish miqdori 0,3 mm dan 
katta bo‗lgan detallar (podship-
niklarni o‗tish joylari) 
Xromlash, temir-
lash, vibra yoy vo-
sitasida suyuqlan-
tirib qoplash 
2. 
Silindrsimon detallar yeyilish miqdori 0,3...2 mm 
bo‗lgan detallar 
Temirlash, vibra-
yoy vositasidasu-
yuqlantirib 
qoplash 
3. 
Silindsimon detallar 
yeyilishi 2 mm dan ko‗p, 
diametri 50 mm dan ortiq 
bo‗lgan 
detallar 
(gusenitsali 
traktorlarning tayanch g‗ildi-
raklari, yo‗naltiruvchi g‗ildirak-
lar, ag‗dargichlarning o‗qlari va 
b.)
Flyus qatlami os-
tida suyuqlantirib 
qoplash 
4. 
yeyilgan, kompensat-
siya qilinadigan, 
konstruktiv metal za-
hirasi bo‗lgan po‗lat 
va bronza detallar
Porshen barmoqlari, kiritish va 
chiqarish 
klapanlari, 
bronza 
vtulkalari
Plastik deformat-
siyalash 
(bosim 
ostida ishlash) 
5. 
Silindrik yuzalarida
mahalliy yeyilish 
bo‗lgan po‗lat 
detallar 
Shlitsi yeyilgan vallar, urgich 
(bayoq) qismi yeyilgan klapan 
koromislolari 
Dastabki 
usulda, 
yoki flyus ostida 
avtomatik suyuq-
lantirib qoplash 
6. 
Sirtqi mahalliy 
yeyilish bor yoki 
darz ketgan cho‗yan 
detallar 
Klapan o‗rindiqlari, yeyilgan 
dvigatellarning silindrlar bloki, 
suv nasosi va b.
Cho‗yan elektrod-
lar bilan gaz alan-
gasida 
payvand-
lash 
7. 
Cho‗yandan yasal-
gan, darz ketgan va 
yorilgan korpus 
detallar
Silindrlar bloki, uzatmalar qutisi, 
ketingi ko‗prik korpuslari va b. 
Suyuqlantirib 
payvandlash, 
yelim 
tarkiblar 
ishlatib biriktirish 
8. 
Alyuminiy qotishma-
laridan yasalgan, yo-
rilgan, singan, kor-
rozion yemirilgan 
Dvigatel bloklarining ustyop-
malari, karterlar va b. 
Maxsus 
flyuslar 
ostida 
payvand-
lash, yoki alyu-
miniy 
qotishma-

---

268 
detallar 
laridan foydalanib, 
detallarni flyussiz 
payvandlash 
Jadvaldan ko‗rinib turibdiki, ta‘mirlash usulini tanlash detallarning 
materialiga, yeyilish darajasiga konstruktiv-texnologik xususiyatiga, ish 
sharoitiga va boshqa ko‗rsatgichlarga bog‗liq. Bunda asosan ta‘mirlash 
xarajatlariga, ya‘ni detallarni ta‘mirlash qiymatini arzonlashtirishga, 
ularni puxta ta‘mirlashga harakat qilish lozim. 
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda ta‘mirlash usulini tanlashda 
texnologik mezon, ishlash muddati mezoni va iqtisodiy mezondan 
foydalanish tavsiya qilinadi. 
Texnologik mezon detallarni ta‘mirlashda qanday usullarni 
qo‗llash mumkinligini ko‗rsatib beradi, bunda detallar ta‘mirlash usullari 
bo‗yicha turkumlarga ajratiladi va ulardan qulayi tanlab olinadi. 
Ishlash muddati mezon ta‘mirlangan va yangi detallarni chegaraviy 
holatiga yetgunga qadar bo‗lgan xizmat muddatlarini solishtirish bilan 
baholanadi.
Ishlash muddati mezoni ta‘mirlangan va yangi detallarni 
chegaraviy holatga yetguncha qadar bo‗lgan xizmat muddatini 
solishtirish bilan baholanadi. Ishlash muddati mezonida ta‘mirlanish 
darajasi muayyan detal uchun ishlash muddatin koeffitsiyenti (
K
im
)
orqali ifodalanadi, ya‘ni 
 
K
im
 = t
T 
/ t
ya ,
(1) 
bu yerda
t
T
– ta‘mirlangan detalning ishlash muddati, soat; 
t
ya 
– yangi detalning ishlash muddati, soat. 
Ko‗rinib turibdiki, bu ikki mezon bir-biri bilan o‗zaro bog‗langan 
bo‗lib, ular masalaning texnikaviy tomonini ifodalaydi. Ta‘mirlash 
usulining iqtisodiy samaradorlik darajasi esa iqtisodiy mezon ko‗rsatib 
beradi, bu mezon ta‘mirlangan detallarning qiymatini baholaydi. 
Shunday qilib, ta‘mirlash texnologik jarayonni ishlab chiqishda 
dastlab ta‘mirlashning mumkin bo‗lgan texnologik usullari aniqlanadi, 
so‗ngra ulardan eng qulayi tanlab olinadi; tanlangan usul detalning uzoq 
muddat xizmat qilishini va ta‘mirlash ishlarining arzon tushishini 
ta‘minlash lozim.

---

269 
Ta‘mirlash usullari va ishlov berish uslubi maqbulligini hmda 
ularning iqtisodiy samaradorligini baholash uchun nisbiy tannarx 
S
n
t
detalning ta‘mirlash uslubi bo‗yicha yoki loyiha bo‗yicha yoki loyiha 
bo‗yicha aniqlangan tannarxni 
S
t
ning ta‘mirlangan detalning mashina 
soatlarida ifodalangan ta‘mirlararo xizmat davri 
t
xd
ga nisbati bilan 
aniqlanadi: 
S
n
t 
=
S
t
 / t
xd
, 
 
Yangi detalning nisbiy tannarxi ham shunga o‗hshash anmqlanadi: 
 
S
yad
=
S
ya
 / t
ya
, 
 
Bunda 
S
ya 
– yangi detalning tannarxi, so‗m; 
t
ya
 
– yangi detalning xizmat muddat, soat. 
z
z
xd
t
t
C
t
C

(2) 
Shart bajarilsa, ta‘mirlash va ishlov berish uslubi maqul 
hisoblanadi. Boshqacha aytganda, qabul qilingan texnologik jarayon 
 
S
ya
t
xd
/C
t
t
ya 
> 1
shartni qanoatlantirish kerak
Keltirilgan ifodaning qiymatini ta‘mirlash texnologik jarayonning 
samaradorlik koeffitsiyenti deyiladi: 
z
т
хд
я
э
t
С
t
С
К

(3) 
Agar 
K
e
 
>1 bo‗lsa, tiklash ma‘qul hisoblanadi, chunki
t
xd
 
ning 
qiymati
 t
ya
nikidan kichik emas. 
Ta‘mirlashning har bir usuli uchun 
K
e
ning qiymati hisoblanib, 
K
e
qiymati eng katta bo‗lgan jarayon tanlanadi. 
Ta‘mirlangan detalning xizmat davri ikki yo‗l bilan tajriba 
ma‘lumotlariga asoslanib yoki ishlash muddati koeffitsiyenti 
K
im
dan 

---

270 
foydalanib hisoblash yo‗li bilan aniqlanadi. Ta‘mirlash usullari uchun 
K
im 
qiymatlari 15.2-jadvalda keltirilgan. 
Yuqoridagi (1) formuladan
t
T
 = K
im 
t
ya 
 
deb yozish mumkin. 
U holda 
t
T
ning qiymatini (2) qo‗llanilganda,
z
z
я
им
t
t
C
t
К
C

ni olamiz. 
Ish muddati koeffitsiyenti, yangi detalning xizmat muddati qiymati 
va ta‘mirlangan detalning tannarxi orqali (3) yuqoridagi formuladan 
foydalanib, samaradorlik koeffitsiyentini (
K
e
) aniqlaymiz: 
K
e
= S
ya
 K
im 
t
ya
/
 
S
TT 
t
ya =
 S
ya
 K
im
/ S
TT
,
Detallarning tamirlashning har bir usuli uchun texnologik jarayon-
ning samaradorlik koeffitsiyenti hisoblanib, samaradorlik koeffitsiyenti 
eng katta jarayon tanlab olinadi (13.4-jadval). 
13.4 -jadval