Transport vositalari detallarining ishlash qobiliyatini tiklash I. B. As q arov

 
5.2. Detallarni ta’mir o‘lchamlari bo‘yicha tiklash 
 
Ta‘mirning bu usulida detallarni geometrik shaklining to‗g‗riligi, 
yuzalarining tozaligi tiklanadi. Bunda detallarning dastlabki o‗lchamlari 
saqlab qolinmaydi. Detalga mexanik ishlov berish yo‗li bilan yeyilgan 
yuza qatlami kesib tushiriladi, shunda detalda oldingisidan kichik 
(vallarda), oldingisidan katta (teshiklarda) yangi o‗lcham paydo bo‗ladi. 

---

87 
Shunday qilib, detal yuzalarida oldindan belgilangan ta‘mirlash 
o‗lchamlari hosil qilinadi: Bunday detallarni tutashtiriladigan yuzalariga 
bir o‗lchamga moslab ishlov beriladi. 
Avtomobillarni ta‘mir qilishda uchta asosiy standart, reglament-
langan va erkin o‗lchamlardan foydalaniladi. 
Standart ta’mir o‘lchamlari
porshen va porshen xalqalari va 
barmoqlari, yupqa devorli vkladishlarida keng qo‗llaniladi. Bu detallar 
avtomobil sanoatida va ehtiyot qismlar ishlab chiqaradigan zavodlarda 
standart o‗lchamlarda ishlab chiqariladi. Bu qismlar bilan ishlaydigan 
boshqa detallar ularning standart o‗lchamlariga mos ravishda tiklanadi. 
Reglamentlangan ta’mir o‘lchamlarida
bir muncha detallarning 
(tirsakli vallar bo‗yinlari va ularning klapanlar va ularning yo‗naltiruv-
chilari shkvorenlar va boshqa) ishlash imkoniyatini tiklashga oid texnik 
sharoitlar ko‗rsatilgan bo‗ladi. 
Ta‘mir paytida detallarga standart va reglamentlangan ta‘mir 
o‗lchamlariga moslab ishlov berishda, metalni yeyilishi oqibatida paydo 
bo‗lgan nuqsonni kesib olish bilan kifoyalanmasdan detalni geometrik 
shakli ham tiklanadi va ta‘mir o‗lchamiga yetgunga qadar mexanik 
ishlov beriladi. 
Detallarni erkin ta’mir o‘lchamlari.
Erkin ta‘mir o‗lchamlariga 
keltirish uchun detallarning ish yuzalari to‗g‗ri geometrik shaklga 
kelguncha va toza bo‗lgunicha ularga ishlov berilaveradi. 
Detallardagi yeyilishning tasnifi va katta kichikligiga qarab, 
detallarni har xil o‗lchamlarga keltirish mumkin. Lekin bu o‗lchamlarga 
keltirilgan detal bilan tutashtirilgan ikkinchi detal ham erkin ta‘mir 
o‗lchamlariga kelguncha ishlanadi. Shunday qilib, erkin ta‘mir o‗lcham-
lariga keltirilgan tutashuvlarini yig‗ish usuli tutashtiruvchi yuzalarni bir-
biriga moslash bilan bog‗liq bo‗lib, u mayda seriyali va individual ta‘mir 
ishlarida qo‗llaniladi. Erkin ta‘mir o‗lchamlari usulidan foydalanadigan 
bo‗lsa, detal oldindan uzil-kesil olchamli qilib tayyorlanmaydi. Bunday 
detallar chala ishlov berilgan holatda tayyorlanadi, bunday detallarning 
o‗z o‗rniga moslab ishlov berish uchun ularda qo‗yim holdiriladi. 
Ta‘mir o‗lchamlari usuli birmuncha afzalliklarga ega. Bu usuldan 
foydalanib tiklanadigan tutashtiruvchi detallarni ta‘mir o‗lchami 
chegarasida 
o‗zaro almashtirsa bo‗ladi. Detallarning ishlash 
imkoniyatini 
tiklashda 
ta‘mir 
o‗lchamlaridan 
foydalanish 
almashtiriladigan detallarni ehtiyot qismlar zavodlarida ko‗plab ishlab 

---

88 
chiqarish imkoniyatini beradi. Bu hol boshqa ancha murakkab detalning 
ishlash imkoniyatini tiklash texnologiyasini birmuncha oddiylashtiradi, 
tiklash narxini pasaytiradi va muddatini qisqartiradi. 
Shu bilan bir qatorda bu usulning kamchiliklari ham bor. Ular 
jumlasiga quyidagilar kiradi: avtomobillar, ta‘mir qilinadigan korxona-
larga avtomobil sanoati yuboradigan ehtiyot qismlar nomenklaturasi 
oshib ketadi; uzellarni jamlash va yiqish jarayoni, detallarni omborlarda 
saqlash birmuncha qiyinlashadi. 
Ta‘mir o‗lchamining qiymati yuzaning yeyilganlik darajasi va 
tasnifiga, shuningdek, mexanik ishlov berish uchun qoldiriladigan qo‗y-
lim qiymatiga qarab belgilanadi. Metallarni tejash va detalning xizmat 
muddatini oshirish maqsadida qo‗yim imkoni boricha kam qoldirilishi 
kerak. Detalning tegishli yuzasini tozalab yo‗nish uchun 0,05-0,05-0,10 
mm qalinlikda, jilvirlash uchun esa 0,03-0,05 mm qalinlikda qo‗yim 
qoldiriladi. 
Birinchi ta‘mir o‗lchamining qiymati dastlabki o‗lchamdan 
maksimal yeyilishning ikkilangan qiymatiga va mexanikaviy ishlov 
berish uchun bir tomonidan qoldirilgan qo‗ylim qiymaticha farq qiladi. 
Birinchi ta‘mir o‗lchami quyidagi formulalardan topiladi:
sirtqi silindrik yuzalar uchun
мм
x
d
d
н
р
)
(
2
''
1




ichki silindrik yuzalar uchun 
мм
х
D
D
н
р
)
(
2
"
1




bu yerda
d
n
– valning dastlabki (nominal) o‗lchami, mm;
D
n
– teshikning dastlabki (nominal) o‗lchami, mm;
''

– detalning bir tomoniga to‗gri keladigan maksimal yeyilish 
qiymati, mm;
x – mexanik ishlov berish uchun detalning bir tomonidan 
qoldiriladigan qo‗yim, mm.
Detalning o‗lchashda uning bir tomoniga to‗g‗ri keladigan mak-
simal yeyilish qiymatini aniqlash qiyin bo‗ladi. Bu formulalardan 
foydalanishni osonlashtirish maqsadida yeyilishning notekislik koeffit-
siyenti 

kiritiladi. Bu koeffitsyent detalning bir tomonga to‗g‗ ri 
keladigan maksimal yeyilishning umumiy yeyilish qiymatiga nisbatidan 

---

89 
topiladi. Agar detalning bir tomonga to‗g‗ri keladigan minimal 
yeyilish
'

bilan belgilansa, u holda umumiy yeyilish
''
'





bo‗ladi va qo‗yidagicha topiladi: 



''

va 



''
Yuqorida keltirilgan formulalarga 

ning qiymatini qo‗yib, ta‘mir 
o‗lchamlarini hisoblab topish uchun ularni qo‗yidagicha yozish mumkin: 
)
(
2
),
(
2
1
1
х
D
D
х
d
d
н
р
н
р








Detalning yeyilish o‗qqa nisbatan simmetrik, ya‘ni
''
'



bo‗lsa, 
yeyilishning notekislik koeffitsiyenti quyidagi formuladan topiladi. 
5
,
0
2
'
'
'
'
'
'
'
'
'










Bir tomonlama yeyilishda, ya‘ni 
0
'


bo‗lgan hollarda 
1
'
'
'
'
'
'
'
'
'










Shunday qilib, 

koeffitsyentining qiymati 0,5-1,0 atrofida bo‗lar 
ekan. Har qaysi tur detal uchun koeffitsiyentning qiymatini tajriba 
o‗tkazish yo‗li bilan oldindan belgilash mumkin. Yeyilishning notekislik 
koeffitsiyentlari ma‘lum bo‗lsa (5.1-jadval), yeyilgan detallarni rasmiy 
usulda o‗lchash yo‗li bilan olingan umumiy yeyilishlar qiymatining 
ta‘mirlash o‗lchamlarini hisoblash formulalariga qo‗yish mumkin.
5.1-jadval