Турар-жой ва жамоат биноларининг техник эксплуатацияси

1.3. Bino va inshootlarning xizmat muddati. 
 
Binoning xizmat muddati deganda uning yaroqlik holda ishlash davomiyligi 
tushiniladi. Odatda bino unsurlari, uning tizim va jihozlarining yaroqli holda ishlash 
davomiyligi bir xil emas. Binoning me’yoriy xizmat muddatini aniqlashda poydevor, devor 
kabi asosiy yuk ko’taruvchi unsurlarning o’rtacha yaroqlik holda ishlash muddati qabul 
qilinadi. Bunda binoning ayrim unsurlarini xizmat muddati binoning me’yoriy xizmat 
muddatidan 2....3 barobar kam bo’lishi mumkin. Bino ekspluatatsiyasining bor muddatida 
undan yaroqli holda va badastir foydalanish uchun bunday unsurlarni to’la almashtirishga 
to’g’ri keladi. Masalan, kapitalligi ikkinchi guruhga mansub bo’lgan turar-joy uylarining 
me’yoriy xizmat muddati 40 yilga teng taxta pollar va 60 yil xizmat muddatiga ega bo’lgan 
yog’och orayopmalar qo’llashga yo’l qo’yiladi. Demak bunday turdagi uylarning xizmat 
muddati mobaynida yog’och orayopmalarni kamida bir marta, pollarni kamida 2 marta 
almashtirish lozim. Bulardan tashqari turli xizmat muddatlariga ega bo’lgan, har xil 
unsurlardan tashkil topgan muhandislik tizimlarini bir necha marta almashtirishga to’g’ri 
keladi. Agar markaziy isitish tizimining isitish asboblari – radiatorlar 40 yillik xizmat 
muddatiga ega, suv o’tkazgich quvurlarning xizmat muddati esa 30 yil. 
Me’yoriy xizmat muddati binoning kapitalligiga bog’liq o’rtacha ko’rsatkich bo’lib 
QMQ da belgilanadi (1-jadval).

---

14 
Bino, inshootlarning va ularning konstruktiv unsurlarning me’yoriy xizmat muddati. 
1-jadval 
№ 
n

n 
Bino va inshootlarning, konstruktiv 
unsurlarning nomi
Me’yoriy xizmat muddati (yillar) 
Me’yoriy 
sharoitlarda 
Tajavvuzkor muhit darajsi 
Zaif
O’rtacha Kuchli
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Ishlab 
chiqarish 
va 
noishlab 
chiqarish binolari 
1 
Ko’p qavatli binolar (2 tadan ko’proq 
qavatli) maxsus texnologik vazifaga 
ega bo’lgan (boyituvchi fabrikalar, 
maydalovchi 
kukunlovchi 
ishlab 
chiqarish) etajerka ko’rinishidagi 
ko’p qavatli binolardan tashqari. Pol 
yuzasi 5000 m
2
dan ko’proq temir-
beton va metall karkasli, tosh 
ashyolardan, yirik bloklardan va 
panellardan iborat devorli, temir-
beton, metall va boshqa chidamli 
yopmalarga ega bo’lgan bir qavatli 
binolar. 
100 
80 
60 
50 
2. 
Barcha turdagi yog’ochli uylardan 
tashqari, barcha vazifadagi 2 qavatli 
uylar; kolonnalar turi 5 m va undan 
ko’proq bo’lgan temir beton va 
metall karkasli, pol maydoni 5000 
m
2
gacha bo’lgan tosh ashyolardan, 
yirik bloklardan va panellardan 
iborat devorli, temir beton, metall va 
boshqa chidamli yopmalarga ega 
bo’lgan bir qavatli binolar. 
83 
66 
42 
33 
3. 
Maxsus texnologik vazifaga ega 
bo’lgan 
(boyituvchi 
fabrikalar, 
maydalovchi, kukunlvchi, ximiyaviy 
59 
- 
- 
- 

---

15 
selar va boshqa shu kabi ishlab 
chiqarishlar) etajerka ko’rinishidagi 
ko’p qavatli binolar. 
4 
Keraksiz, tosh ashyolardan yirik 
bloklardan, temir beton, metall va 
g’isht 
kalonnalali 
va 
ustunli 
panellardan iborat devorli, temir 
beton, metall, yog’och va boshqa 
orayopma va yopmali bir qavatli 
binolar. 
60 
48 
36 
30 
5. 
Kichik kolonna turiga (6 m dan 
kamroq) va oralig’i 18 m gacha 
bo’lgan 
ichki 
devorlari 
yaqin 
joylashgan, 
devorlari 
tosh 
ashyolardan 
va 
boshqa 
beton 
bloklardan iborat temir beton va 
boshqa 
eskirgan 
konstruksiyali 
orayopmalarga ega bo’lgan binolar. 
30 
32 
24 
20 
6 
YOg’och 
brusli 
va 
g’o’lali 
devorlardan iborat binolar 
30 
- 
- 
- 
Binolarning konstruktiv unsurlari 
Poydevorlar. 
a) 
Tasmasimon va ustunsimon, beton 
va temir betonli 
100 
80 
50 
40 
b) 
Murakab yoki sementli qorishmada 
butli va tasmasimon va temir betonli 
80 
64 
40 
32 
v) 
Ohakli qorishmada tasmasimon va 
ustunsimon 
50 
40 
25 
20 
Devorlar
a) 
Maxsus kapitallik, murakkab yoki 
semet qorishmasida toshli va yirik 
blokli 
100 
80 
72 
60 
b)
Odatdagi toshdan, yirik blokli va 
yirik panelli 
80 
64 
57 
48 

---

16 
v) 
G’isht, shlakoblok va boshqa shu 
kabi ashyolardan engil-lashirilgan 
toshterma 
50 
40 
25 
20 
Kolonnalar. 
a) 
Yig’ma yoki yaxlit quyma temir 
beton. 
100 
80 
75 
60 
b) 
Po’lat
85 
64 
60 
53 
Kran osti bloklari. 
a) 
Yig’ma yoki yaxlit yig’ma temir 
beton 
80 
66 
60 
51 
b) 
Parchin mixli, kavshirlangan, prokat 
profillardan engil va o’rta ish rejimli 
kranlar uchun po’lat kran osti 
bloklari. 
50 
42 
37 
33 
v) 
Og’ir rejimli va nihoyatda og’ir shi 
rejimiga ega kranlar uchun po’lat osti 
bloklari. 
20 
18 
15 
10 
Orayopmalar. 
a) 
Yig’ma va yaxshi quyma temir beton 
100 
80 
62 
48 
b) 
Metall balkaga g’ishtin ravoqlar yoki 
beton to’ldiruvchi bilan 
80 
72 
55 
40 
v) 
Metall balkalar ustida yog’ochli 
50 
- 
- 
- 
g) 
YOg’och 
50 
- 
- 
- 
Pollar
a) 
Sementlti, bntonli, armotsementli 
30 
20 
15 
7 
b) 
Marmar uvog’i bilan sementli 
40 
28 
20 
10 
v) 
Beton asosda sopol plitkalardan 
60 
54 
45 
36 
g) 
Parketli
30 
- 
- 
- 
d) 
Linoleumli
15 
- 
- 
- 
Zinapoyalar
a) 
Yig’ma yoki yaxlit quyma temir 
betondan marshlar va maydonchalar 
100 
- 
- 
- 

---

17 
b) 
Temir beton maydonchalar, metall 
balkalar ustida temir beton yoki
toshdan zinalar. 
75 
- 
- 
- 
Tomlar (qoplamalar). 
a) 
Po’lat ferma va balkalar ustida 
yig’ma yoki yaxlit quyma plitalar. 
100 
80 
66 
50 
b) 
Po’lat progonlar, balka va fermalar 
ustida yig’ma va kichik o’lchamli 
temirbeton plitalar. 
50 
42 
33 
25 
v) 
Po’lat 
progonlar, 
balkalar 
va 
fermalar ustida po’lat profillangan va 
to’lqinsimon listlar va plitalar. 
40 
33 
25 
10 
g) 
YOg’och ferma va balkalar ustida 
yog’och 
to’shamalar; 
yog’och 
stropila va obreshetkalar; yog’och 
chordoq orayopmalari.
30 
- 
- 
- 
Tom qoplama
a) 
Asbest 
sementli 
to’lqinsimon 
listlardan. 
30 
27 
22 
18 
b) 
Ruhlangan po’lat listlardan.
25 
16 
13 
8 
v) 
qora tunukadan.
15 
10 
8 
5 
g) 
Rulonli ashyolardan.
8 
8 
6 
5 
d) 
Mastikali ashyolardan. 
10 
9 
7 
6 
Butun xizmat muddati mobaynida (to’la almashtirilguncha) bino unsurlari va uning 
muxandislik tizimlari bir necha marta sozlanadi, tuzatish- sozlash ishlarini o’tkazmasdan to’la 
ishdan chiqqunga qadar ekspluatatsiya qilib bo’lmaydagan ayrim eskirgan unsurlar qayta 
tiklanadi. Jismoniy va ma’naviy eskirish o’rnini to’ldirib turish uchun ekspluatatsiya davrida 
shunday ishlarni qilib turish lozim. Ko’pchilik konstruksiyalarning me’yoriy xizmat muddati 
tuzatish- sozlash ishlarini o’tkazib turishni hisobga olingan holda belgilanadi. Hajmi bo’yicha 
arzimas bo’lib tuyulgan ayrim rejaviy ishlarini bajarmaslik butun unsurni to’la ishdan 
chiqishiga sabab bo’lishi mumkin. Masalan, tunuka tomlarning me’yoriy xizmat muddati 20 
yil deb belgilanadi. Biroq bu muddat farqatgina qoplamani davriy ravishda (3 yilda bir marta) 

---

18 
moy bo’yoq bilan bo’yash bajarilgandagina ta’minlanishi mumkin. Bu talabni buzulishi esa 
metallni tez zanglashiga va oxir oqibatida esa tom qoplamani ishdan chiqishga olib keladi. 
Remont ishlarining davriyligi konstruksiya yoki muxandislik tizimi tayyorlangan 
ashyoning umrboqiyligiga tushadigan yukning shiddati va atrof - muxitning ta’siriga, hamda 
texnologik va boshqa olimlarga bog’liq. Sanab o’tilagn ishlarni uz vaqtida o’tkazish bino 
texnik eksplutsiyasining asosiy vazifasidir. 
SHunday qilib texnik ekspluatatsiyaning mazmuni binoning barcha unsurlari va 
tizimlarini ularning me’yoriy xizmat muddatidan kam bo’lmagan vaqt davomida buzulmasdan 
ishlashini ta’minlovchi tadbirlar majmuasidan iborat.
Bu tadbirlar majmuasiga quyidagilar kiradi: 

joriy rejaviy-ogohlantiruv remontlari va qurilmalarni sozlash; 

ko’zda tutilmagan joriy remont; 

rejaviy-ogohlantiruv kapital remont; 

tanlab qilinadigan (norejaviy) kapital remont; 
remontlarni tashkillashtirish, rejalashtirish va moliyalashtirish uchun na faqat ish 
hajmi va tavsifi, shu bilan birga maqsadidagi prinsipial farqni bilish muhimdir.