Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

Kipler

Bilinen Geçmiş Zaman

1. ve 2. şahıslarda -DX, 3. şahısta -DI ekiyle kurulur. /, n, r ile biten fiil tabanlarından sonra ekin -t'li, diğer durumlarda -d'li biçimi kullanılır: tidim (dedim), birtim (verdim), sakıntım (düşündüm), ötüntüm (arz ettim); içikdiŋ (tâbi oldun), öltüg (öldün), bardıg (vardın, gittin), yaŋıltıg (yanıldın); sıdı (kırdı), ölti, körti, kalmadı; aşdımız (aştık), intimiz (indik), süŋüşdümüz (sa­vaştık), korkmadımız (korkmadık); bardıgız (vardınız), ertigiz (idiniz).

Öğrenilen Geçmiş Zaman

-mlş ekiyle kurulan öğrenilen geçmiş zamanın bengü taşlarda sadece 3. şahsına rastlanır: timiş (demiş), ögleşmiş (danışmış), sökürmiş (çöktürmüş), yüküntürmiş (eğdirmiş), tutmış erinç (tutmuştur).

Geniş - Şimdiki Zaman

Köktürkçede geniş ve şimdiki zaman ayrılmamıştır. Bu kip sözün geli­şine göre bazen geniş, bazen şimdiki zamanla Türkiye Türkçesine aktarılır. Olumlu geniş zaman eki —Ar ve -Ur; olumsuz geniş zaman eki -mAz'dır. -Ur yerine nadiren —Ir da kullanılır. Olumlu geniş zamanda ekin ne zaman -Ar, ne zaman -Ur olacağı kuralla bilinmez. Çok heceli fiillerde çoğunlukla -Ur kullanılır. Ünsüzle biten tek heceli fiillerde ek tercihi çoğunlukla Türkiye Türkçesindeki gibidir. Ünlüyle biten fiillerde -r de -(y) Ur da kullanılabilir: birür men (Veririm, veriyorum), kazganur men (kazanırım, kazanıyorum,), sakınur men (düşünürüm, düşünüyorum), tir men (derim, diyorum); ömez sen (düşünmezsin, düşünmüyorsun); körür (görür, görüyor), birür (Verir, veriyor), yorıyur (yürür, yürüyor), yagutır (yaklaştırır, yaklaştırıyor); korkur biz (korkarız, korkuyoruz,); bilir siz (bilirsiniz, biliyorsunuz/

188 Ahmet B. ERCİLASUN

Gelecek Zaman

Köktürkçede gelecek zaman iki türlü kurulur. -DaçI ekiyle kurulan ge­lecek zamanın örnekleri daha çoktur: ölteçi sen (öleceksin), olurtaçı sen (oturacaksın); tideçi (diyecek), boltaçı (olacak), ölürteçi (öldürecek); kaltaçı biz (kalacağız); yaŋıltaçı siz (yanılacaksınız). Olumsuz çekimde ek, -çl biçi­mindedir: yaramaçı (yaramayacak).

-sIk ekiyle kurulan gelecek zamanın örnekleri azdır. Gelecek zamanın bu türünde iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır: ölsikiŋ (öleceksin), ölsikig (öleceksin).

Emir Kipi

Emir kipinde her şahıs ayrı bir ekle gösterilir. Emir eki teklik birinci şa­hısta -(A)yln, teklik ve çokluk 3. şahısta -zU(n), çokluk 1. şahısta -(A)llm, çokluk 2. şahısta -(X)ŋ biçimindedir. Teklik 2. şahısta ek kullanılmaz; fiil tabanı doğrudan doğruya teklik 2. şahsı ifade eder: tegeyin (ulaşayım), tüşeyin (düşeyim, ineyim), yoglatayın (yoğ törenini yapayım), konayın, ıdmayın (göndermeyeyim); ay (söyle), eşid, tıŋla (dinle), basıtma (baskına uğratma); yorımazun (yürümesin), barzun (gitsin), bolmazun (olmasın); kabışalım (kavuşalım, birleşelim), sülelim (asker sevk edelim), yotılım (yü­rüyelim); barıŋ (gidin), oluruŋ (oturun), eşidiŋ) (işitin), biliŋ. Teklik 2. şa­hısta pekiştirme amacıyla -gll eki kullanılabilir: aygıl (söyle), urgıl (vur), eşidgil (işit).

Birleşik Çekim

Köktürkçede birleşik çekimin hikâye ve rivayet şekilleri vardır. Hikâye, er- fiilinin bilinen geçmiş zamanıyla, rivayet er- fiilinin öğrenilen geçmiş zamanıyla yapılır. Er-, i- fiilinin Köktürkçedeki aslî biçimidir; başka bir deyişle i- fiili er- 'den çıkmıştır.

Hikâye: bolmış erti (olmuştu), tegmiş erti (değmişti); kelürür ertim (getirirdim), yorıyur ertig (yürüyordun), körür erti (görürdü), kalur erti (ka­lırdı), kelmez erti (gelmezdi), olurur ertimiz (oturuyorduk), bayur ertimiz (bağlıyorduk); erteçi erti (olacaktı), boltaçı erti (olacaktı), kaltaçı ertigiz (kalacaktınız), ölteçi ertigiz (ölecektiniz).

Rivayet: yorıyur ermiş (yürüyormuş), yagutır ermiş (yaklaştırırmış), yontmaz ermiş (yürütmezmiş), olurur ermiş (oturuyormuş).

TÜRK DİLİ TARİHİ 189