Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

1.2.2. BİÇİM ÖZELLİKLERİ

Eski Oğuz Türkçesinin Eski Türkçeden farklı görünen bazı ekleri, ses değişmelerinin sonucudur. İster ses değişmelerinden kaynaklansın, ister bir ekin yerini başka bir ek alsın, bu farklılıkların başlıcalarını göstermenin fay­dalı olacağını düşünüyoruz.

1. 
   +lXg isimden isim yapma eki +IU olmuştur: başlulü
   
2. 
   +(X)g isimden isim yapma eki +U olmuştur: bilü(temiz), ayruBazen ek düzdür: diri
   
3. 
   Eski Oğuz Türkçesinde +GInA/+GIyA küçültme eki yoktur. Onun ye­
   rine sık olarak +çUk(Az) ve +çAgUz ekleri kullanılır: oglançuk, kızçugaz,
   kulçaguz.
   
4. 
   İlgi hâli eki ünsüzlerden sonra +Uŋ, ünlülerden sonra +nUŋ biçimin­
   dedir: vücûduŋ, evüŋ, ananuŋ, demürüŋ. •
   
5. 
   Yükleme hâli eki +g erimiş, g'den önceki yardımcı ünlü sadece düz
   biçimiyle, g'nin yerini almıştır: atı (demüri (Yükleme hâli eki +I olunca ünlülerden sonra -y-
   yardımcı ünsüzüne ihtiyaç doğmuştur: kişiyi (
   
6. 
   Çıkma hâli eki +Dın değil +dAn'dır: agaçdan, evden, bilekden.
   
7. 
   Vasıta hâli eki n, kalıplaşmış örnekler dışında, kaybolmuş; yerini i-
   /e'den ekleşen +(I)IA almıştır: suyıla, (su ile), sıçanla, toprağıla, toprakla,
   elile, dilile.
   
8. 
   Teklik 1. şahıs eki -vAn(In), -vAm, -Am, -In biçimindedir: kişiyem,
   evdeyem, alurvan, alurvanın (alırım), bilürvem (bilirim), bilürem, bilürin
   (bilirim), geliserin (geleceğim).
   

460 Ahmet B. ERCİLASUN

Batı Türkçesi fiil çekimini, Doğu Türkçesi fiil çekiminden ayıran temel sebep, Oğuzların ben ve biz şahıs eklerini -men ve -mlz yapmamalarıdır. Eğer Oğuzlar da b'yi m'ye çevirmiş olsalardı; m, v'ye dönemeyeceği için bugünkü 1. şahıs ekleri ortaya çıkmayacak, diğer Türklerde olduğu gibi m'li biçimler devam edecekti. Ana Oğuz Türkçesinde ben ve biz'de b korunduğu içindir ki önce v'ye dönmüş, sonra da erimiş ve -Am>-Um>-Xm; -Uz>-Xz biçimleri ortaya çıkmıştır.

9. Çokluk 1. şahıs eki -vUz ve -Uz 'dur: kişiyüz, çobanlaruz, aluruz,
gelürüz, bulısaruz (bulacağız), alavuz (alalım), gelsevüz (gelsek).

10. 
    Bilinen geçmiş zamanda -DImIz'ın yerini -dUk almıştır: alduk,
    bildük, durduk, gördük.
    
11. 
    Eski Oğuz Türkçesinin yaygın gelecek zaman eki -IsAr'dır.
    geliservem (geleceğim), bulısaram, aksarsın (alacaksın), biliser, göriserüz
    (göreceğiz), durısarsız (duracaksınız), geliserler.
    
12. 
    Şart kipi, çokluk 1. şahıs dışında, iyelik kökenli eklerle çekilir hâle
    gelmiştir: alsam, alsaŋ, alsa, bilsevüz, bilseŋüz, bilseler.
    
13. 
    Karahanlı Türkçesinin gelecek zaman eki -gA, -A biçimine girmiş
    ve gelecek zaman yanında, geniş zaman ve istek kipi için de kullanılır ol­
    muş; istek işlevi zamanla diğer işlevleri bastırmıştır.
    
14. 
    Çokluk 2. şahıs emir eki, yardımcı sesi bünyesine alarak -Uŋ(Uz)
    biçimine girmiştir. aluŋ(uz)örneklerinde fark,
    görülmez. Ancak ünlüyle biten fiillerde fark anlaşılır:
    başlayuŋ(uz)
    
15. 
    Zarf-fiil eki -p'de de yardımcı ünlü ekin bünyesine dahil olmuştur:
    başlayupekinde de yardımcı ses eke dahil
    olmuş; ayrıca bu ekin -In ile genişlemiş biçimleri de ortaya çıkmıştır:
    başlayuban(gelerek).
    
16. 
    Eski Oğuz Türkçesinde -IçAk zarf-fiil eki vardır: alıçak (alınca),
    göriçek.
    
17. 
    Eski Oğuz Türkçesinde durur yanında, +dUr bildirme eki yaygın­
    laşmıştır: Yunus durur (Yunustur), Yunusdur, atasıdur, atası durur (atasıdır),
    karındaşıdur, evdedür, evde durur (evdedir). Bildirme işlevinde olur da
    kullanılır: ışk derdin bil ki ol hoş derd olur (...derttir.), dostlık dürlü dürlü
    olur (dostluk türlü türlüdür) (Turan 1999: 274-275).
    
18. 
    "Olmak" anlamındaki er- fiilinin sonunda bulunan r düşmüş; e da­
    ralmış ve fiillerin birleşik çekimi ile isim çekimi, bu değişimin sonucu olarak
    ortaya çıkan i- fiilinin uyuma giren biçimleriyle (ekleşmesiyle) yapılır ol­
    muştur: alurıdı (alırdı), göriseridüm
    

TÜRK DİLİ TARİHİ 461

(görecektim), gelmişidük, başlanmış, göriserimişüz (görecekmişiz), bilürise, alurısaŋuz, kişiyidi, kanndaşıduk, bellüyimiş, sağımış, birise, altıyısa. Bazen i- fiili tamamen düşer: almışduk, başlarmış, görmişse.

19. Fiillerin yeterlik biçiminin olumlusu -U bil-, olumsuzu -ImA- ile yapılır: alu bilmek, gizleyü bilmek; akmamak (alamamak), gizleyimemek (gizleyememek).

Eski Oğuz Türkçesinin bugünkü Türkiye Türkçesinden farklılaşan ö-zellikleri, Osmanlı Türkçesi içinde ortaya çıktığı için o bahiste gösterilecek­tir.