Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

2.3.2. Köktürk Yazısında İmlâ

Köktürk yazısında bütün ünlüler gösterilmez. Ünlülerin gösterilmediği durumlar şunlardır:

l.a, e ünlüleri, kelime sonu hariç, genellikle gösterilmez. Bu durum, kalın ünsüzlerin ab-ba, ad-da, ag-ga, ak-ka, al-la, an-na, ar-ra, assa, at-ta, ay-ya seslerini; ince ünsüzlerin eb-be, ed-de, eg-ge, ek-ke, el-le, en-ne, er-re, esse, et-te, ey-ye seslerini birlikte verebilme özelliğinden kaynaklanır.

TÜRK DİLİ TARİHİ 177

Birinci ve ikinci maddelerde belirtilen harflerin bu özellikleri, onların iki sesli ok, ya (yay), at, er, ag, aş gibi anlamlı kelimelerden çıktıkları, bu kelimelerin temsil ettiği nesnelerin resimlerinden oluştukları görüşünü des­tekler.

3. İlk hecelerden sonraki hecelerde bulunan ı, i genellikle yazılmaz. İlk hecedeki ı, i ünlülerinin yazılmadığı da olur.

Köktürk yazısında noktalama işareti olarak sadece üst üste konan iki nokta kullanılmıştır. İki nokta kelimeleri veya kelime gruplarını ayırır.

2.4. KÖKTÜRKÇENİN DİL ÖZELLİKLERİ

2.4.1. SES ÖZELLİKLERİ

Bugünkü Türkçede bulunan seslerden c, f, ğ, h, j, v sesleri Köktürkçede yoktur. Buna karşılık bugünkü ölçünlü (standart) Türkçede bulunmayan; fakat pek çok ağız ve lehçede mevcut olan ŋ sesi Köktürkçede de vardır. Ayrıca bugün sadece Saha (Yakut) Türkçesinde bulunan n sesi de Köktürkçede bulunur. Buna göre Köktürkçede 8 ünlü (bazı bilginlere göre kapalı e ile birlikte 9 ünlü), 19 ünsüz vardır.

Köktürkçenin ünlüleri şunlardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü.

Köktürkçenin ünsüzleri şunlardır: b, ç, d, g, g, k, k, I, m, n, ŋ, ń, p, r, s, ş,

t, y, z.

Bütün ünlüler kelimenin her yerinde bulunabilir. Ünsüzlerin tamamı kelime içi ve sonunda olabilir. Ancak birçok ünsüz kelime başında buluna­maz.

Kelime başında bulunabilen ünsüzler şunlardır:

b-: bar (var), biş, bıç-, bilig, boz, böri.

ç- : çabış (başkomutan), çıgań (yoksul), çorak, çöl.

k- : kentü (kendi), kişi, kör- (görmek), küç (güç).

k-: kagan, kırk, kork-, kul.

s- : saç, sen, sıgıt (feryat), siz, sözleş-, sub (su), sür-.

t-: taş, ter, tıŋla- (dinlemek), tirig (diri), tok, tört, tut-, Türk.

y-: yagız, yelme (öncü), yıl, yir (yer), yok, yurt, yüz.

178 Ahmet B. ERCİLASUN

Bunların dışında kalan d, g, g, I, m, n, ŋ, ń, p, r, ş, z ünsüzleri kelime ba­şında bulunmaz. Aşağıdaki örnekler, kelime beşında bulunmama kuralına istisna teşkil eder:

g: gü (soru edatı).

g : gu (soru edatı).

I: lagzın (domuz - Çinceden), Liken (Çince kişi adı), Lisün (Çince kişi adı).

m : mag (övgü), Mançud (Mançular), matı (sadık), men (ben) ve türev­leri, mu (soru edatı).

n : ne, Nek (yabancı kişi adı), neke (niye), neŋ (şey, herhangi bir), nençe (nice).

ş : şad (şehzadelik unvanı), şadapıt (şada bağlı beyler), Şalçı (kişi adı), Şantun (Çince yer adı).

Köktürkçenin bunlann dışındaki başlıca ses özellikleri şunlardır:

1. 
   Aslî uzunluklar korunur: âç (aç), ât (ad), bûka (boğa), köök (mavi),
   yook (yok). Köktürk yazısında aslî uzunlukları gösteren kesin bir imlâ kuralı
   yoktur. Ancak ünlü-ünsüz değerindeki harflerde genel olarak ünlüler yazıl­
   mazken bazı sözlerde ünlülerin yazılması, Köktürk imlâsında uzunluğu gös­
   teren bir özellik olarak yorumlanmıştır (Tuna ? ; Tekin 2000: 25, 33-34).
   
2. 
   Kelime başı k-'leri korunur: keç- (geçmek), kel- (gelmek), kir- (gir­
   mek), köl (göl), kör- (görmek), köz (göz), küç (güç), kümüş (gümüş), kün
   (gün).
   
3. 
   Kelime başı t-'leri korunur: tag (dağ), taş (dış), tebi (deve), teg-
   (değmek), temir (demir), ti- (demek), tir- (dermek), tod- (doymak), tokuz
   (dokuz), tört (dört), tuy- (>duymak), tüz (düz).
   
4. 
   Kelime içi ve sonundaki b-ler korunur: eb (ev), ebir- (evirmek),
   kabış- (kavuşmak), sab (>sav), sebin- (sevinmek), tabışgan (tavşan), tebi
   (deve), yabız (>yavuz).
   
5. 
   ç-'ler korunur: çabış (>çavuş), bunça (bunca), oçuk (ocak), uçuz (u-
   cuz), üçünç (üçüncü).
   
6. 
   İlk hece sonardaki g ve g'lar korunur: ag- (ağmak, yükselmek), beg
   (bey), egri (eğri), oglan (oğlan), ög- (öğmek-övmek), tag (dağ), teg- (değ­
   mek), tog- (>doğmak), yıg- (yığmak), yig (yeğ).
   
7. 
   İkinci ve daha sonraki hecelerin sonunda bulunan g ve g'lar korunur:
   adgırıg (aygırı), arıg (an, temiz), atlıg (atlı), başlıg (başlı), bilig (>bilü),
   bitig (biti), elig (el), elig (elli), kullug (kullu), küçlüg (güçlü), sarig (sarı),
   tügünlüg (düğümlü), yadag (yay).
   

TÜRK DİLİ TARİHİ 179

8. 
   İkinci ve daha sonraki hecelerin başında bulunan g ve g'lar korunur: