Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50

2.4.4. BENGÜ TAŞLARDAKİ SÖZ VARLIĞI

Köktürk bengü taşlarındaki yazılar yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve satırlar sağdan sola doğru sıralanmıştır. Bir satırda yer alan kelime sayısı taşların yüksekliğine göre değişmektedir. Bilge Kağan anıtının bir satırında ortalama 40-45, Köl Tigin'de 28-30, Tonyukuk anıtının birinci taşında 20-25, ikinci taşında 14-15 kelime bulunmaktadır. Bugünkü küçük boy kitaplar­da bir satırda ortalama 6-7, büyük boy kitaplarda 9-12 kelime bulunduğunu düşünürsek anıtlardaki satırların uzunluğu hakkında fikir edinebiliriz. Bilge Kağan anıtı 79, Köl Tigin 71, Tonyukuk anıtı ise birinci taşı 35, ikincisi 27 olmak üzere 62 satırdan oluşur. Üç metin küçük boy bir kitapta, söz gelişi Muharrem Ergin'in 1991 yayınında 34 sayfa, Talat Tekin'in 1995 yayınında 30 sayfa tutmaktadır. 30-34 sayfalık üç metinde geçen kelime sayısı 6 000 civarındadır. Farklı kelimelerin sayısı ise 840'tır. Bunlardan 147'si yer, ka­vim, kişi ve at isimleridir. Bu özel isimleri çıkarırsak Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk anıtlarındaki tekrarlanmayan kelime sayısını 693 olarak tespit ederiz. Şu hâlde Köktürklerden bize aşağı yukarı 700 kelimelik bir sözlük kalmış demektir. Ancak bu sözlüğün, anlatılan konunun gerektirdiği keli­melerden oluştuğunu, en temel bazı kelimelerin bile anıtlarda geçmediğini unutmamak gerekir. Dil bilimci Morris Swadesh'in, insan dillerinin en temel kelimeleri olarak düşündüğü yüz kelimeden 36'sının Köktürk antlarında

192 Ahmet B. ERCİLASUN

geçmediğini söylersek konu daha iyi anlaşılacaktır. Swadesh listesinde olup Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk bengü taşlarında geçmeyen 36 kelime şunlardır:

Burun, ağız, diş, göğüs~meme, tırnak, karın, kıl, deri, karaciğer, kuy­ruk, boynuz, ay (gök cismi), yıldız, kuş, balık, yağmur, içmek, ısırmak, (cı­yakta) durmak, yüzmek, yanmak~yakmak, duman, soğuk, et, dolu, yeni, yu­varlak, kuru, yumurta, çekirdek, yaprak, kök, bit, kabuk, kül, şişman.

Yukarıdaki kelimeler elbette Köktürklerin dilinde vardı. Ancak konu gerektirmediği için metinlerde geçmemiştir. Meselâ yüzmek sözü metinlerde bulunmaz; fakat ondan türemiş yüzütmek (yüzdürmek) fiili bulunur. Yuvar­lak yoktur ama "yuvarlanmak" anlamındaki yubul- vardır. O hâlde burun, ağız, diş, içmek, yakmak, ay, yıldız, kuş, balık, soğuk, yeni gibi kelimelerin Köktürklerin dilinde olmadığı düşünülemez. Nitekim bu kelimeler Köktürklerden hemen sonraki Uygur metinlerinde vardır.

Morris Swadesh'in 100 temel kelimelik listesinden 64'ü Köktürk bengü taşlarında geçer:

Bu, ol~*a (o), ben~men, sen, yok~ermez(değil), biz, kişi, er~urı, tişi, kim~kem, ne, bir, iki, baş, köz (göz), kulkak (kulak), til (dil), boguz (boğaz), elig (el), tiz (diz), adak (ayak), saç, kan, süŋük (kemik), köŋül, yir (yer), sub (su), kün (güneş), tün (gece), ı~ıgaç (ağaç), bulıt, taş, tag (dağ), kum, yi-(yemek), yon- (yürümek), olur- (oturmak), yat-, kör- (görmek), eşid- (işit­mek), ay-~ayt-~ti- (demek), bir- (vermek), udı- (uyumak), kel- (gelmek), öl-, ölür-~ölüt- (öldürmek), bil-, uç-, ot (ateş), ulug (büyük), kiçig (küçük), üküş~kop (çok), kamag (bütün, her), edgü (iyi), isig (sıcak), at (ad), kara, ak, kızıl, yaşıl (yeşil), sarig (sarı), uzun, yol, ıt (köpek).

Swadesh'in 100 kelimesi, "iyne, balta, kap kacak, boncuk vb." insan e-linden çıkmış en basit kültür unsurlarını ve bunlarla ilgili fiilleri dahi içine almayan bir listedir. Söz gelişi "bıçak" gibi bir alet gerektirdiğinden kes- fiili dahi bu listede yoktur. Swadesh'in listesini insan ve tabiatla ilgili diğer nes­neleri ve ilk kültür nesne ve kavramlarını da içine alacak şekilde genişletir­sek daha pek çok temel kelimenin Köktürk bengü taşlarında yer aldığını görürüz. Bunları aşağıdaki şekilde gruplandırarak vermek Köktürk anıtları­nın söz varlığı hakkında daha sağlam fikir edinmemizi sağlar.

İnsanın temel hareket ve oluşlarını gösteren fiiller: yi- (yemek), yorı-(yürümek), olur- (oturmak), yat-, kör- (görmek), eşid-, ayt-~ti- (demek), bir-(vermek), udı- (uyumak), kel- (gelmek), öl- (ölmek), ölür-~ölüt- (öldürmek), it- (etmek, düzenlemek), kıl-, yarat- (yapmak), al-, kod- (koymak), kötür-(yukarı kaldırmak), tut-, teg- (değmek, ulaşmak), ur-~tokı- (vurmak), aç-, kir- (girmek), kigür- (sokmak, girdirmek), taşık- (dışarı çıkmak), bar- (git-

TÜRK DİLİ TARİHİ 193

mek), sür-, sök-, tik- (dikmek), ebir- (çevirmek), egir-, ba- (bağlamak), töküt-(dökmek), sı- (kırmak), üz- (koparmak, kesmek), bıç- (biçmek, kesmek), bul-, ıd- (göndermek), elt- (iletmek), bas-, başla-, yükün- (eğilmek), yügür- (koş­mak), adrıl- (ayrılmak), yan- (geri dönmek), keç- (geçmek), tüş- (düşmek, inmek), in-, bin-, tog- (doğmak), törü- (türemek), yaşa-, tiril-(dirilmek, ya­şamak), âç- (acıkmak), to— tod- (doymak), agrı- (ağrımak), u- (gücü yet­mek).