Türk Dili Tarihi Ahmet B. Ercilasun Akçağ Yayınları / 603 Araştırma İnceleme / 50
Yüklə 2,38 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Muncuk
- Atakam
- Kürsig
- Rua/Ruga
- Hyung-nu
- DOKUZUNCU BÖLÜM 1. KÖKTÜRKLER
- Bumın
- İstemi (İştemi
- İnal Yavı Han
- Fakim
YEDİNCİ BÖLÜM 1. AVRUPA HUNLARI Balamir önderliğindeki Hunların 374'te İdil'i geçmesi, Karadeniz'in kuzeyindeki Germen kavimlerini yerinden oynatması ve birkaç yıl içinde Doğu ve Batı Roma sınırlarına dayanması Avrupa tarihinin dönüm noktalarından biridir. 1000 yıl kadar sürecek olan kavimler göçünü başlatan bu hareket, Batı Roma'nın yıkılmasında ve Avrupa'nın etnik şekillenmesinde birinci derecede rol oynayacaktır. Roma İmparatorluğunun 395'te ikiye bölünüşü, 100 yıl geçmeden, 476'da Batı Roma'nın yıkılışı ve böylece Orta Çağ'ın başlaması, Hunların ve onların yerinden oynattığı Germen kavimlerinin hareketlerinin sonucudur. Balamir 374'te İdil'i geçti ve onun önderliğindeki Hunlar, Ostrogotları ağır bir yenilgiye uğrattı. Yenilen boyların bir kısmı batıya gitti, bir kısmı Balamir'e katıldı. 375'te Dnyepr kıyısında Vizigotlar da hezimete uğradılar ve batıya kaçtılar. 378'de Hun öncü kuvvetleri Tuna'yı geçti (Kafesoğlu 1996: 70). 380 sıralarında Hunlar Macaristan'a ulaştılar (Rasonyi 1988: 69). 381'de Vizigotlar, 386'da Ostrogotlar Roma topraklarına girdiler. Hunların batı bölgesi hükümdarı Uldız'ın 400 yılına doğru Tuna kıyılarında görünmesi Germen kavimlerini tekrar hareketlendirdi. Vizigotlarla Vandallar İtalya topraklarına girdiler. Hunların önünden kaçan Germen kavimleri, Radagais'in önderliğinde birleşerek Roma için büyük bir tehlike oluşturdular. Roma'ya yardıma giden Uldız, Floransa'nın güneyinde Germen kavimlerini yenerek Roma'yı kurtardı; Germen kavimleri Galya'ya (Fransa'ya) sürüldü (Kafesoğlu 1996: 71; Kurat 1972: 16; Rasonyi 1988: 69). Galya'daki çekişmelerde 417'de Vizigotlar Alanları İber yarımadasına ittiler. 429'da Alan ve Vandallar Kuzey Afrika'ya geçtiler; Kuzey Afrika'da Vandal Devleti kuruldu (Kurat 1972: 16). Uldız, 404-405 ve 409 yıllarında Tuna'yı geçerek Bizans topraklarına girdi; Bizans'ı tehdit etti; 410 sıralarında öldü (Kafesoğlu 1996: 71). Uldız'ın batıdaki faaliyetleri sırasında Avrupa Hunlarının büyük hükümdarı Karaton İdil civarındaki başkentinden ülkeyi yönetmekteydi. Bizans kaynakları 412'de bir elçilik heyetinin Karaton'a gittiğini kaydeder. 422'de Hunların hükümdarı Rua'dır. Kardeşleri Aybars ve Oktar'la birlikte devleti yönetmektedir. Dördüncü kardeş Muncuk (Attila'nın babası) ölmüştür. Rua 422'de Bizans üzerine yürüdü ve onları yıllık vergiye bağladı. 423'te Roma işlerine karışan Rua 60 000 kişilik atlı birliğiyle İtalya'ya 70 Ahmet B. ERCİLASUN girdi ve Batı Roma'yı Bizans saldırısından kurtardı (Kafesoğlu 1996: 71-72). 429-430'da Oktar, Ren nehrinin sağ sahilinde bulunan Burgundlar üzerine yürüdü; ancak bu sefer sırasında öldü (Baştav 2002: 615). 434'te Rua da öldü. Devlet, Muncuk'un oğulları Bleda ve Attila'ya kaldı. Aynı yıl Attila Bizans'ı tekrar yıllık vergiye bağladı. 435'te Attila ülkenin doğu bölgesini teftişe çıktı; İdil'de ayaklanmaya kalkışan Şaragurları (Sarı Ogur) bastırdı (Kafesoğlu 1996: 73). 441-442'de Birinci Balkan Seferine çıkan Attila Belgrad ve Niş'i geçerek Trakya'ya yürüdü. Bizans'la yapılan anlaşma sonunda Tuna kıyısındaki kaleler Hunlara bırakıldı (Kafesoğlu 1996: 75). 445'te Bleda öldü; Attila ülkenin tek hâkimi oldu ve 447'de İkinci Balkan Seferine çıktı. Balkan şehirlerini alarak Büyük Çekmece'ye kadar ilerledi. İstanbul'u kuşatmaktan vazgeçerek Bizans'la anlaşma yaptı. Bizans, savaş tazminatı ödemek, yıllık vergisini üç katına çıkarmak, Tuna güneyini tamamen askerden arındırmak gibi çok ağır şartları kabul etmek zorunda kaldı (Kafesoğlu 1996: 75-76). 448'de Bizans, Attila'nın bugünkü Macaristan'da bulunan başkentine bir elçilik heyeti gönderdi. Heyette, Hun tarihi hakkında en önemli bilgileri bırakan kâtip Priskos da vardı. Heyetin asıl maksadı ise bir suikast ile Attila'yı ortadan kaldırmaktı. Ancak Attila bunu tespit etti ve Bizans hükümdarı Theodosios'a şu mesajı gönderdi: "Theodosios, Attilâ gibi, asil bir babanın oğludur. Attilâ babası Muncuk'tan aldığı asaleti muhafaza etmiş, fakat Theodosios Attilâ'nın haraç-güzârı (haraç vereni) olmakla köle durumuna düşmüştür. Theodosios kölelik haysiyetini de koruyamamış-tır, çünkü efendisi olan Attilâ'nm canına kıymak istemiştir." (Kafesoğlu 1996: 76). 449'da Attila Azak bölgesindeki Akatzirler üzerine sefer yaptı ve onları da devlete bağladı (Baştav 2002: 621). Bizans'ı yenerek ağır vergilere bağlayan ve doğu sınırlarının güvenliğini sağlayan Attila nihayet Batı Roma'ya yöneldi. 449 sonlarında, Batı Roma imparatorunun kızkardeşi Honoria'yı istedi. Honoria'nın çeyizi olarak imparatorluğun yarısını veya Roma yönetimine ortak olmayı talep etti (Baştav 2202: 623; Kafesoğlu 1996: 77). Tabiî ki bu teklif reddedildi ve Attila 451 başlarında Galya'ya girdi; Nisan ayında Paris yakınlarındaki Orleans'a ulaştı. Roma ordusu da Aetius'un komutasında Galya'ya geldi. Aetius, Hun yardımıyla Roma'da yükselmiş bir kumandan ve devlet adamıydı. Her biri 200 000 civarında askerden oluşan iki ordu 20 Haziran 451'de Champagne ovası yakınlarındaki Katalaun'da karşılaştı. 24 saatlik savaşta on binlerce ölü verildi. Yenişemediler ve Attila çekildi (Kafesoğlu 1996: 77). 452 baharında Attila Alpleri geçti ve doğrudan doğruya İtalya üzerine yürüdü. Akileya kalesini aldı. Buradan kaçanlar daha sonra Venedik şehrini kuracaklardır. ?? Attila, Po ovasına girdi ve başkent Ravenna'ya yaklaştı. Roma senatosu Attila'ya Papa 1. Leo başkanlığında bir heyet gönderdi. Pa- TÜRK DİLİ TARİHİ 71 pa, Attila'dan Roma İmparatorluğunu esirgemesini rica etti. Attila ricayı kabul ederek ülkesine döndü; 453'de bir gerdek gecesinde ağzından burnundan kanlar boşanarak öldü (Kafesoğlu 1996: 78). Attila öldüğü zaman Avrupa Hun İmparatorluğunun sınırları, Balkanların da büyük bir bölümünü içine alarak Orta Avrupa'dan İdil'e dek uzanmaktaydı. Manş ve Kuzey Denizine dek Batı Avrupa da Hun nüfuzu altındaydı. Rasonyi'ye göre "Hun devleti sınırları Danimarka, Ren nehri çevresinden İran'a, belki de Altaylara kadar uzanıyordu." (Rasonyi 1988: 69). İmparatorluk, çoğunluğu Germenlerden oluşan 45'e yakın kavmi içinde barındıran büyük bir konfederasyondu. Attila'dan sonra konfederasyon çözüldü. Germen kavimleri ayaklanarak 454'te Attila'nın oğlu İlek'i öldürdüler. Mücadeleye devam eden diğer oğul Dengizik 469'da Bizanslılar tarafından öldürüldü; kesik başı Sultan Ahmet Meydanında teşhir edildi (Grousset 1980: 92). Üçüncü oğul İrnek ve ona bağlı Hunlar doğuya çekildi; Karadeniz'in kuzeyine gelen yeni Türk dalgası Bulgarlarla karıştı (Rasonyi 1988: 72). Kısa süren hâkimiyetlerine rağmen Avrupa Hunlarının önemi, bugünkü Avrupa'nın etnik haritasında oynadıkları rolden ileri gelir. Türk kültür, dil ve tarihi için de Avrupa Hunları çok önemlidir. Karadeniz ve Kafkasların kuzeyi ile İdil-Ural bölgesi Türklüğünün temeli Avrupa Hunları tarafından atılmıştır. Doğu ve Batı Roma ile ilişkileri dolayısıyla daha çok Avrupa'daki faaliyetlerinden haberdar olduğumuz Hunların asıl kitlesinin Karadeniz'in kuzeyinde ve İdil'de olduğu anlaşılıyor. Hiç olmazsa Rua'ya kadar (422) devletin merkezi İdil bölgesindeydi. Nitekim 412'de Bizans, İdil'deki büyük hükümdar Karaton'a bir elçilik heyeti göndermişti. Attila'nın oğlu İrnek ve ona bağlı Hunlar ise Karadeniz'in kuzeyine çekilmişlerdi. 460'larda Karadeniz'in kuzeyine gelen Bulgar hanları da bu sebeple şecerelerini İrnek üzerinden Attila'ya çıkarırlar (Rasonyi 1988: 72). Avrupa Hunlarının yaşayış tarzları ve kılık kıyafetleri Asya Hunlarından ve diğer bozkır kavimlerinden farklı değildir. Onlar da at üzerinde uzun mesafeleri aşmışlar ve konar göçer bir hayat tarzı içinde olmuşlardır. Şair "Claudianus'a göre Hunlar atlarına yapışmış gibidirler. Sidonius'a göre daha anasının yardımından yeni kurtulan bir Hun çocuğu eyerlenmiş bir at ile baş başadır. Hun kavmi at sırtında yaşar. At sırtında alışveriş yapar, yer içer ve atın boynuna sarilarak uyuyabilir ve güzel rüyalar görürlerdi. At sırtında müzakerelerde bulunur ve mühim kararlar alırlardı. Devamlı at sırtında yaşadıklarından Hunlar yaya yürümeyi sevmezlerdi." (Baştav 2002: 607). En önemli silâhları ok ve yaydı. Yardımcı kuvvet olarak Hun müfrezelerinden yararlandıkları için Romalılar Hun teçhizat ve kıyafe- 72 Ahmet B. ERCİLASUN tini bilmekte idiler. Viyana civarındaki kazılarda "Hunlara ait olması gereken kafatasları ve silâhlar ile Doğu Asya yay tipleri bulunmuştur. Bu yay tipini geç Roma şairi Claudianus da övmektedir. Roma süvarisinin Hun örneği üzre teşkilâtlandırılması, yetiştirilmesi ve silâhlandırılması dolayısıyla bu yay tipi Roma imparatorluğunun en ücra köşelerine; Güney İngiltere'deki Wales'teki Gaerleon'a kadar ulaşmıştır. Orada bir Roma taburunun barındığı yerde, V. yüzyıldan kalan bir yay imalâthanesinde Hun tarzı takımlara rastlanmıştır. Alföldi'ye göre özellikle 'Batı Roma İmparatorluğunun tekmil sevkulceyş kavrayışı 440'tan sonra daha çok Hun yardımcı taburları esasına göre kurulmuştur.' Daha sonra erken Bizans çağı kumandanı Belizar da süvarilerini Hun örneği üzerine yetiştirmekle ve Hun müttefikleri sayesinde Doğu Gotlarını hezimete uğratabilmiştir." (Rasonyi 1988: 69). Ok ve yay dışında Hunların kılıç, hançer, mızrak ve kement kullandıkları muhakkaktır. Büyük Şarl (Şarlken), "Mavritan kralına yazdığı bir mektupta" "Hun kılıcı"ndan bahsetmektedir (Caferoğlu 1958: 68). Giyim tarzları da bozkırlıdır: "Kışın ormanlarda yaşayan ufak av hayvanlarının postlarını giyerlerdi. Yazın ise yün, ipek ve daha hafif malzemelerden yapılmış elbiseleri vardı ve bunları renkli işlemelerle alacalı bir hâle getirirlerdi. Önden açılan, dizlerle baldırlara kadar uzanan bir manto giyerlerdi. Genellikle keçi derisinden yapılmış bir pantolon giymişlerdir ve bunun paçalarını topuklarda büzerek çarıkların içine sokarlardı. Başlarını tepeli ve öne doğru bükülen bir serpuş örterdi. Hun zenginleri iyi giyinmişlerdir. Eşyayı kıymetli taşlarla süslemek âdetti. Sıradan Hunların giysileri gösterişsizdi. Bir defa giydikleri elbiseleri par-çalanıncaya kadar değiştirmemişlerdir." (Baştav 2002: 607). Hunların tipleri de bozkırlı Türk tipine uygundur: "Geniş omuzlar, nispeten kısa boy, koca kafa, kalın boyun, çıkık yuvarlak göğüs, bodur ve u-zunca bir gövde, kısa bacaklar." (Baştav 2002: 605). Şair Sidonius'a göre Hunlar güzel insanlardı; at üzerinde uzun boylu görünürlerdi. Hâlbuki tarihçi Ammianus'a göre "Hunlar, güzellikten yoksundular. Sakalları çıkmadan ihtiyarlar, tıknaz, kuvvetli, boyunları kalın insanlardır." (Baştav 2002: 605, 600). Şüphesiz Hunlar, Germen kavimlerine göre esmer tenli idiler. Hunlara ait antropolojik malzeme %20-25 oranında Moğolsu tip gösteriyor (Baştav 2002: 605). Bütün bu tasvirler Sibirya kültürlerindeki Türk tipine uygundur. Jordanes'e göre Attila da "kısa boylu, geniş omuzlu, iri başlı ve ufak gözlü, seyrek sakallı, yassı burunlu idi." (Baştav 2002: 600). Diğer bozkır Türk kağanları gibi Attila da gücünü Tanrı'dan aldığına i-nanmaktaydı; "kılıcını ilâhî bir ilhamın idare ettiğine ve kendisini kozmik kuvvetlerin kavimlerin üzerine çıkardığına inanıyordu." (Baştav 2002: 612). Köktürk kağanları gibi Tanrı "yarlıkadığı" (buyurduğu) için ve "kut"u olduğundan dolayı hükümdar olmuştu. TÜRK DİLİ TARİHİ 73 Got tarihçisi Jordanes, Attila'nın cenaze törenini ve ardından söylenen ağıtı şöyle anlatmaktadır: "Kağanın nâşını, ordugâhın ortasına konan ipek bir çadırda tabuta yerleştirdiler; bunun etrafında görülmeğe değer törenler yapıldı. Hunların en seçkin atlıları bunun etrafında dolandılar. Bu esnada ölünün icraatı, yası yöneten yaşlılar tarafından dile getirildi." "Muncuk'un oğlu büyük kağan Attila, bütün kaharman kavimlerin hâkimi, sen, tek başına daha önce hiç kimsenin yapamadığı tarzda Hunların ve Cermenlerin ülkesinde hüküm sürdün, sen iki imparatorluğu korku içinde bıraktın, onların şehirlerini zaptettin. Onların hepsi senin kölen olmadan önce onların yalvarışlarına acıdın ve onlardan yıllık vergi aldın. Sen bütün bunları başarı ile tamamladıktan sonra arkanda acı yaralar bırakmadın ve adamlarının kininden uzak kaldın. Halkına himaye sağladın. Arkanda hiç acısı olmayan neşeli dostlar bıraktın. Bunu kim ölüme lâyık bulur, hiç kimse intikam düşünür mü?" "Matem türküleri söyledikten sonra mezarın üzerinde bir toy düzenlediler, büyük içki âlemi yaptılar. Bir abartmadan diğerine geçerek matem ve şenlik birbirini kovaladı. Geceleyin nâşını gizlice toprağa verdiler. Nâşı önce altın, sonra gümüş ve ardından da demir bir tabuta koydular. Bu suretle bu üç sağlam maddenin kudretli hükümdar ile sembolleştiğini düşündüler. Demir yenik kavimlerden, altın ve gümüş de her iki imparatorluktan kazanılmıştı. Muharebelerde düşmandan elde edilen silâhlar, kıymetli taşlarla süslü at takımları ve hükümdarlık alâmetleri onunla beraber gömüldü ve bunlar onun sarayının süsleri idiler. Büyük hazineyi insanların hırsından uzak tutmak maksadıyla mezar kazıcılarını menfur bir tarzda öldürdüler; onların hepsi acımasızca öldürüldü." (Baştav 2002: 649-650). Tıpkı Alp Er Tonga'nın veya Köl Tigin'in yoğunda olduğu gibi yiğitler atlarıyla ölünün erafında dolaşıp saçlarını kestiler, yüzlerini yoldular. Attila, Avrupalılarca "Tanrı'nın kırbacı" olarak kabul edildi; hakkında pek çok efsane oluştu. Ressamlara, heykeltraşlara, romancılara ve tiyatro yazarlarına konu oldu; "adına bir düzineye yakın opera" bestelendi; hakkında pek çok kitap yazıldı (Kafesoğlu 1996: 78). Bugünkü Belçika topraklarında, Romalı komutan Aetius'un Hun birliklerinden yardım alarak 436 yılında Burgundları yenmesi ve Burgund kralı Gundikar'ın öldürülmesi, Almanların ünlü Nibelungen destanına konu olmuş ve bu destanda Attila, Etzel adıyla olumlu bir kahraman olarak yer almıştır (Baştav 2202: 616; Kafesoğlu 1996: 74). 2. AVRUPA HUNLARI VE TÜRK DİLİ Avrupa Hunları hiç şüphesiz çok dilli bir konfederasyondu. Devlete dahil olan Alanlar, Germen, Slav ve Fin-Ugor kavimleri kendi dillerini konu- 74 Ahmet B. ERC1LASUN şuyorlardı. Doğu ve Batı Roma ile ilişkiler dolayısıyla Lâtince de geçerli bir dil olmalıydı. Ancak devlette hâkim unsur olan Hunların dilinin Türkçe olduğu kesindir. Hunlardan kalan pek çok ismin açık bir şekilde Türkçe olması bunu göstermektedir. Açıkça Türkçe olduğu teşhis edilen isimler şunlardır (Caferoğlu 1958: 71; Golden 2002: 72-74):
Ayrıca Attila'nın karısının adı olan Kreka/Hrekan kelimesi de Arıg kan (temiz kan) olarak açıklanmaktadır (Golden 2002: 70). Attila'nın amcası Oktar ile oğlunun adı olan İrnah/Hernach (Bulgar hanları listesinde İrnik) da Türkçeyle açıklanabilecek kelimelerdir. O. Pritsak'a göre İrnek, eren + küçültme eki ek (Golden 2002: 74); S. Gömeç'e göre r-k seslerinin yer değiştirmesiyle İrkin/Erkin olarak açıklanabilir. Attila'nın ağabeyinin adı Bleda sözü de Bilde Hun ileri gelenlerine az da olsa Hint-Avrupa unvanları verilmiştir. Hint-Avrupa dillerinde "hükümdar" anlamına gelen Rua/Ruga bunlardan biridir. Rua, Attila'nın amcasının adı değil unvanı olmalıdır. "Hükümdar" anlamına gelen Türkçe ilek TÜRK DİLİ TARİHİ 75 Avrupa Hunlarının, Çin kaynaklarında Hyung-nu olarak geçen asya Hunlarıyla ilişkisi de tartışılmıştır. Oysa Çin kaynaklarında Hyung-nu olarak belirtilen Orta Asya halklarının, milât sıralarındaki coğrafyacı Strabon, 125'te ölen tarihçi Plinius, 1. asır sonlarındaki Orosius ve 2. asrın ünlü coğrafyacısı Batlamyus gibi Grek yazarlarınca Hun olarak adlandırılması bu konuda şüpheye yer bırakmamaktadır (Kafesoğlu 1996: 68). Güney Kazakistan bozkırlarındaki Hunların 355-365 yıllarında Aral-Hazar arasındaki Alan ülkesini işgal edişleri hem Çin kaynağı Wei-şu'da, hem de Lâtin yazarı A. Marcellinus'ta geçmektedir. Alan ülkesini işgal edenler Çin kayanağında Hyung-nu, Marcellinus'ta Hun olarak geçmiştir. Ünlü Sinolog Hirth'in tespit ettiği bu ayniyet bütün şüpheleri ortadan kaldırmaktadır (Kafesoğlu 1996: 68). Benzer bir delil 311'deki bir olay vesilesiyle yazılan bir Soğdak mektubunda da vardır. 311'de Hyung-nu'lar Lo-yang şehrini aldılar. Lo-yang'ı alanlar Çin kaynaklarında Hyung-nu, Soğdak mektubunda ise Khun olarak geçmektedir. Henning'in bulduğu Soğdak mektubuyla da Hyung-nu -Hun ayniyeti bir kere daha ispatlanmıştır (Rasonyi 1988: 68). Böylece Avrupa Hunları, Asya Hunlarına bağlanmış olmaktadır. Avrupa Hunlarının hükümdarları da geriye doğru Asya Hun yabgularına ve dolayısıyla Motun'a, ileriye doğru Bulgar hanlarına bağlanmaktadır. 765 yılına kadarki kronolojiyi içine alan ve Slav vak'anüvislerince tespit edilen yazmalar arasında bulunan (Caferoğlu 1958: 86) Bulgar Hanları Şeceresine göre Attila'nın oğlu İrnek, Bulgar hanlarının atasıdır. Büyük Bulgar devletinin kurucusu Kurt, Dulo sülâlesindendi ve O. Pritsak'a göre Dulo sülâlesi, Asya Hun yabgulan sülâlesi Tuko ile aynıydı (Kafesoğlu 1996: 191). Şecerede İrnek'ten 300 yıl önce hüküm sürdüğü belirtilen Avitokhol, Kafesoğlu'na göre Siyenpilerin ortadan kaldırdığı Kuzey Hunlarının son yabgusudur (Kafesoğlu 1996: 65, 191). Bulgar Hanları Şeceresinde r-1 Türkçesiyle geçmesi tabiî olan bu Asya Hun yabgusunun adı Apa Tokuş olarak açıklanabilir. Öte yandan Macarların Arpad sülâlesi de kendisini Attila'ya bağlamaktadır (Rasonyi 1988: 72).
KÖK TÜRKLERDEN ÖNCE KUZEY ÇİN VE ORTA ASYA Asya Hunlarının M.S. 48'de Kuzey ve Güney olmak üzere ikiye bölünmelerinden sonra gittikçe güçlenen Doğu Moğolistan'daki Siyenpiler 89-91 yıllan arasında Kuzey Hunlarını ağır yenilgilere uğrattılar; 155'te tamamen ortadan kaldırdılar. Moğol asıllı oldukları tahmin edilen Siyenpiler, 147-156 yılları arasındaki hükümdarları Tan şi-huay zamanında Kuzey Moğolistan'dan başka Güney Sibirya ve Yarış ovasına da hâkim olmuşlardı (Grousset 1980: 69; Kafesoğlu 1996: 65). Bölgedeki Türk boylarının da Siyenpi hâkimiyeti altında bulunduğu muhakkaktır. Çin himayesinde yaşayan Güney Hunları da 216'da Çin tarafından tamamen ortadan kaldırıldı. Çin'in güçlü Han hanedanı da dört yıl sonra, 220'de son buldu. Hem Güney Hunlarının, hem de Han hanedanının aynı yıllarda yıkılışı, şimdiki Kuzey Çin'de büyük bir boşluk doğurdu. Çin, On Altı Devlet Dönemine girmiş oldu. Kuzeyde Siyenpi baskıları devam ediyordu. 3. yüzyılın 2. yarısında birçok Hun boyu, Siyenpi baskısından kaçıp Kuzey Çin'e girmişti (Onat 1987: 30). Böylece daha da kalabalıklaşan Hunlar 4. ve 5. yüzyıllarda Kuzey Çin ve Kansu'da kısa süreli devletçikler kurdular. On altı devletten dördü aşağıdaki Hun devletleri idi (Onat 1987: 31):
Kuzey Çin'deki Türklerin kurduğu en güçlü devlet ise Çinlilerin Topa dediği Tabgaç devletidir. 3. yüzyıldan beri Şansi'nin kuzeyinde yerleşmiş bulunan Tabgaçlar (Grousset 1980: 76) bu bölgede 338-376 arasında Tay devletçiğini oluşturmuşlardı (Golden 2002: 59). 386'da, Çin hanedan adı olan Wei ismini benimseyen Tabgaçlar, en büyük hükümdarları Tay-wu (424-452) zamanında bütün Kuzey Çin'i birleştirdiler. İç Moğolistan, Kansu ve Doğu Türkistan da Tabgaç topraklarına katıldı (Kafesoğlu 1996: 86-87; Golden 2002: 60). 78 Ahmet B. ERCİLASUN Kuzey Moğolistan'da 400'lerin başında Siyenpilerin yerini Juan-juanlar almıştı (Rasonyi 1988: 76). Tabgaç hükümdarı Tay-wu, 429'da Juan-juanları da yenmiş ve İç Moğolistan'a hâkim olmuştu (Golden 2002: 60). Budizm'i baskı altında tutan Tay-wu'dan sonra Budizm üzerindeki baskı kalktı ve hatta bu din teşvik edildi. Budist rahibi olmak için tahttan feragat eden Tabgaç hükümdarları bile olmuştur. Tabgaç dönemi Budist heykeltraşlığı da çok ileri gitmiş ve o dönemden birçok heykel kalmıştır (Grousset 1980: 78-79). Tabgaçlar kısa zamanda Çin dil ve kültürünü benimseyerek Çinlileşti-ler. Bu konuda o kadar ileri gidildi ki 5. yüzyılın son çeyreğinde Tabgaç dili, isimleri ve millî giyimi dahi yasaklandı (Golden 2002: 60). "Bozkır İmpara-torluğu"nun yazarı Rene Grousset, "başlangıçta ilk Tabgaç krallarında son derece keskin olan Türk kudretinin Çin kütlesi içinde gevşediği, eridiği ve boğulduğu"ndan hayıflanarak bahseder (Grousset 1980: 80). "Tamamen Çin kültürünü ve Buda dinini benimseyen Tabgaçlar Türk atalarının kudretli askerî hasletlerini" ve "Türk eneŋisini" gittikçe kaybederek 534 yılında ikiye bölünmüşler ve 550'lerde yıkılmışlardır (Grousset 1980: 79-80).  DOKUZUNCU BÖLÜM
1. KÖKTÜRKLER M.S. 401 yılında Kansu bölgesinde kurulan Kuzey Liang devletinin Türk tarihinde özel bir önemi vardır. Devleti kuran Meng Hsün'ün ataları, Asya Hun devletinde önemli bir mevki olan "sol cü-çü" mevkiini işgal ediyorlardı. Çin kaynaklarına göre M.S. 200'lerde Cü-çü'ler 19 Hun boyunun en asili idi (Gömeç 1997: 10). Meng Hsün, Kansu'da devletini kurarken "dedelerinin bu topraklarda oturmuş olduklarından ve kendilerinin de buralarda doğup büyüdüklerinden" bahsetmiştir (Onat 1987: 32). Bu ifadelere göre Cü-çü ailesi uzun zamandan beri Kansu'da oturuyordu. Kuzey Liang devleti, Tabgaç hükümdarı Tay-wu tarafından 439 yılında yıkıldı (Taşağıl 2002: 654). Bunun üzerine Aşina önderliğinde 500 ailelik bir grup Juan-juanlara sığındı ve bir süre sonra Altay dağlarına yerleşti (Kafesoğlu 1996: 92; Taşağıl 2002: 654). Tay-wu tarafından 439'da Kuzey Liang devletinin yıkılışını ve Aşina önderliğinde 500 ailelik bir grubun kaçarak Altay dağlarına yerleşmesini tarihçilerin bir bölümü Bozkurt efsanesiyle birleştirir. Aşina önderliğindeki grup, Altay dağları civarında yaşayan çeşitli Türk boylarıyla genişleyerek Köktürkleri oluşturdu. Köktürkler Juan-juanlara tâbi idi ve onlar için demir silâhlar üretiyorlardı. 534 yılında başlarında Bumın bulunuyordu. Bumın, büyük yabgu Tu-wu'nun oğlu idi. Tu-wu'nun babası ise A-hsien-şi (Bilge Şad) unvanını taşıyordu (Kafesoğlu 1996: 93; Golden 2002: 96). Bumm 534'te Batı Tabgaç devletiyle ilişki kurmuş, 542'de Çin'e akın yapmıştı. Batı Tabgaç devleti 545'te Köktürklere Soğdak asıllı bir elçi gönderdi. Köktürkler bundan büyük bir memnuniyet duyarak elçiyi "imparatorluktan nezdimize heyet geldi, devletimiz bundan gurur duyar" sözleriyle karşıladılar. Ertesi yıl kendileri de Tabgaçlara elçi gönderdiler (Kafesoğlu 1996: 93; Taşağıl 2002: 655). Böylece Köktürkler bölgelerinde uluslar arası ilişkilere girmiş bulunuyorlardı. Bu sırada Tölisler, Juan-juanlara baş kaldırmıştı. Bumın bu ayaklanmayı 546 yılında bastırdı ve 50 000 ailelik bir Tölis grubunu kendine bağladı. Juan-juan hükümdarı A-na-kuey'e elçi göndererek kızını istedi. Bu hareket A-na-kuey'i çok öfkelendirdi; "sen benim demir işlerimde çalışan bir kölemsin, nasıl böyle bir teklifte bulunabilirsin?" mesajıyla Bumm'a elçi gönderdi. Bumm elçiyi derhal öldürdü ve Juan-juanlarla ilişkisini kesti (Taşağıl 2002: 655). 552 baharında âni bir baskınla Juan-juan devletini ortadan kaldırdı. İl Kağan unvanıyla Ötüken'de impara- 80 Ahmet B. ERCİLASUN Juan-juan devletini ortadan kaldırdı. İl Kağan unvanıyla Ötüken'de imparatorluğunu ilân etti. Ancak Bumın aynı yıl vefat etti. Yerine geçen oğlu Kara Kağan da uzun yaşamadı. 553'te kağan olan Bumın'ın diğer oğlu Mukan ve Batı'da devleti idare eden Bumın'ın kardeşi İstemi zamanında Köktürk Kağanlığı gücünün zirvesine ulaştı (Kafesoğlu 1996: 93 vd; Taşağıl 2002: 655-656); Çin, Sâsânî ve Bizans gibi, Orta Çağ başlarının en büyük üç yerleşik gücünün kuzeyinde, Mançurya'dan Karadeniz kıyılarına dek uzanan büyük bir imparatorluk hâline geldi. Köktürk anıtlarında Bumın olarak geçen kurucu kağanın adı Çin kayraklarında Turnen şeklindedir. Bu, büyük bir ihtimalle Türkçe Tuman (duman) kelimesidir. Tuman Kağan'ın oğlu Mukan/Muhan ise Türkçe Buka+n (boğa) olmalıdır. Köktürk tarihçisi Klyaştomi'nin fikrine göre Bukan ile Tümen kelimeleri, bu kağanların 160-180 yıl sonraki torunları (Bilge Kağan ve çağdaşları) tarafından karıştırılmış ve anıttaki Bumın adı bu karıştırma sonucu ortaya çıkmıştır. Köktürk anıtlarında Bumın ve Mukan'ın ayrı ayrı adlarının geçmemesi bu fikri desteklemektedir. Çünkü biri kurucu, diğeri kağanlığı zirveye ulaştıran bu şahsiyetlerin ikisinin de anıtlara yansıması beklenirdi. Öyle anlaşılıyor ki 160-180 yıllık sözlü gelenek iki büyük şahsı, tek bir Bumın isminde birleştirmiştir. Tuman (duman) ve Bukan adlarının, Asya Hunlarının iki büyük hükümdarı Teoman (Tuman) ve Motun (Boğa+tur) ile aynı olması da Türk kültür devamlılığı açısından son derece dikkat çekicidir. Müslümanlıktan önceki Orhun merkezli iki büyük hanedanın kurucu baba ve oğulu, Tuman ve Boğa adlarını taşımışlardır. Kağanlığın batı kanadını Tanrı Dağlarındaki Ak Dağ (Ek Tag) bölgesinde oturan (Kafesoğlu 1996: 95) İstemi Yabgu yönetiyordu. Köktürk anıtlarında adı İstemi (İştemi ?) şeklinde geçen bu büyük devlet adamı, Arap kaynaklarında Sincibû Hâkan, Bizans kaynaklarında Silzibul olarak geçer (Golden 2002: 103). Arap ve Bizans kaynaklarındaki şekil, Türkçe Sir Yabgu'nun karşılığıdır. Sir/Sır kelimesi sı- fiilinden gelir ve "kıran, muzaffer" demektir (Ercilasun 2002: 28). Reşideddin Oğuznâmesindeki İnal Sır Yavkuy Han, Şecere-i Terâkime'deki İnal Yavı Han, Bumın'ın kardeşi İstemi Yabgu ile aynı şahsiyettir (Ercilasun 2002: 28). Anıtlardaki İstemi adı, Sir Yabgu'nun Çinceleşmiş biçimi olabilir. Esasen İstemi kelimesi Çin kaynaklarında, benzer şekilde Şi-tien-mi ve Se-ti-mi olarak geçmektedir (Taşağıl 2002: 703). İstemi, önce Sâsânîlerle ittifak yaparak 557 yılında Akhun devletini yıktı; Akhunlardan alınan toprakların Ceyhun'a kadar olan bölümüne Köktürkler sahip oldular. İttifak dolayısıyla İstemi'nin kızı Fakim (Taşağıl 2002: 671), Sâsânîlerin ünlü hükümdarı Nûşirevan'la evlendi. Fakim keli- TÜRK DİLİ TARİHİ 81 mesi Türkçe Begim olmalıdır. Bu evlilikten doğan Sâsânî hükümdarı Hürmüz, Türkzâd (Türk'ten doğma) lâkabıyla anıldı. Fars ve Türk edebiyatının ünlü mesnevilerinden Hüsrev ü Şîrin'in kahramanı Hüsrev, Hürmüz'ün oğludur. Hürmüz'ün ana tarafından dedesi İstemi Kağan olmaktadır. Sâsânîlerle Köktürkler arasındaki ittifak uzun sürmedi. Nûşirevan, İs-temi'nin elçilerini öldürtünce İstemi bu defa Bizans'la ilişki kurdu. 567 yılında İstanbul'a, Soğdak tüccar Maniak başkanlığında bir elçilik heyeti ve bu heyetle birlikte İskitçe (Türkçe) bir mektup gönderdi (Kafesoğlu 1996: 95). Elçilik heyetindeki Türk atlıları 567 sonlarında İstanbul sokaklarında dolaştı. 569 yılında Bizans da Zemarkos başkanlığında bir elçilik heyetini İstemi Kağan'a gönderdi. Zemarkos'la İstanbul'a giden Köktürklerin ikinci elçilik heyetinin başkanı Tagma Tarkan idi (Golden 2002: 105). Tagma Tarkan, İstanbul'da, Türkçe adını bildiğimiz ilk Türk elçisidir. Bizans'la İstemi Kağan arasındaki diplomatik münasebetler kısa zamanda meyvasını verdi. Sâsânîlerle Bizans arasında 20 yıl sürecek olan (571-591) savaşlar başladı (Grousset 1980: 96). Güneybatıda Ceyhun ırmağına dayanan İstemi Kağan, kuzeybatıda da Sabir ve Bulgar Türklerini hâkimiyeti altına alarak Kırım yarımadasına dayanmıştı. 572'de doğudaki büyük kağan Mukan, 576'da İstemi öldü. İstemi'nin ölümü sırasında Bizans imparatoru 2. Tiberius Köktürklere, Valentinos başkanlığında bir elçilik heyeti göndermişti. Valentinos'u Aral gölü civarında Türk Şad adlı bir Köktürk şehzadesi (muhtemelen İstemi'nin oğlu) karşılar. Ancak Bizanslılar Köktürklerle yaptıkları anlaşmaya aykırı olarak Avarların Panonya'ya (Doğu Macaristan'a) yerleşmelerine müsaade etmişler ve Kafkasların güneyinde de Sabirleri dağıtmışlardı. Bu sebeple Türk Şad, Valentinos'u ağır hakaretlerle karşıladı. Parmağını ağzına sokarak "on diliniz var ama hileniz bir" dedi. "Kılıçlanarak değil, atların ayakları altında karınca gibi ezilerek öldürülmeyi hak eden" Avarlara nasıl barınacak yer verdiklerinin ve Sabirleri dağıtmalarının hesabını sordu ve şöyle devam etti: "Ben, esirlerimiz olan Uar-Huni'lerin (Avarların) hangi yoldan Bizans'a gittiklerini biliyorum. Dinyeper'in, Meriç'in nerede olduğunu, Tuna'nın nereye aktığını da biliyorum. Gün doğusundan gün batısına kadar ülkeler bize diz çökmüştür, Bize karşı gelmek cesaretini gösteren Alanları, On-Ogurlan görüyorsunuz. Roma'ya da geleceğiz." Üstelik Valentinos ve heyeti İstemi Kağan'ın ölümü dolayısıyla Türklerin yas içinde olduğunu da düşünmemiş ve saygısızlık etmişti. Türk Şad onlara zorla yoğ törenini izletti. Sonra da Ek Tağ'da bulunan ve İstemi'nin yerine geçmiş olan Tardu'nun yanına gönderdi. Valentinos'un dönüşünde de Türk Şad'ın kumandanlarından Bukan (Boğa), Kırım'da Bizans'a ait Kerç kalesini zaptetti (Kafesoğlu 1996: Ahmet B. ERCİLASUN 96, 98; Taşağıl 2002: 663; Golden: 2002: 105-106). Bu, anlaşmaya uymayan Bizans'a ciddî bir gözdağı idi. Türk Şad'ın 576 yılındaki bu sözleri Türklerin hâkimiyet anlayışını ve geniş ufukluluğunu (vizyonunu) göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Hele "gün doğusundan gün batısına kadar ülkeler bize diz çökmüştür" cümlesinin 156 yıl sonra Köktürk anıtlarında, kuzey ve güney yönlerini de içine alacak şekilde aynen tekrar edilmesi, Türk hâkimiyet anlayışının devamlılığı açısından hayret vericidir. 732 yılında, Köl Tigin bengü taşında, Bilge Kağan aynen şöyle diyor: "İlgerü kün togsıkka - Doğuda gün doğusuna, birigerü kün ortusıŋaru - güneyde gün ortasına, kurıgaru kün batsıkıŋa - batıda gün batısına, yırıgaru tün ortusıŋaru - kuzeyde gece ortasına kadar, anta içreki bodun - bu sınırlar içindeki milletler, kop maŋa körür - hep bana itaat eder." (KT G 2). 553-572 yılları arasında ülkenin asıl (doğu) kanadını idare eden büyük kağan Mukan 555'te Juan-juanlara son darbeyi vurmuş, doğudaki Moğollarla kuzeydeki Kırgızları kendisine bağlamış, 558'de Tibet'in kuzeydoğusundaki Tu-yü-hun'ları yağmalamıştı (Kafesoğlu 1996: 94; Taşağıl 2002: 657; Golden 2002: 103). Çi ve Batı Wei (557'den sonra Cou) olarak parçalanmış bulunan Çin devletlerine sürekli akınlar yaparak onları baskı altında tutmuş, Cou devletini yılda 100 000 top vergiye bağlamış ve Cou başkentinde 1000 kişilik bir askerî üs bulundurmuştur (Taşağıl 2002: 658-659). Çin kaynaklarına göre Mukan "zeki, bilgili, sert tabiatlı... askerî mücadelelerde çok haşin" bir kişiliğe sahipti. Yüzü geniş ve kızıl renkli, gözleri cam gibi donuk gri idi (Taşağıl 2002: 659). Köktürk bengü taşlarında Bumın (Tuman), İstemi (İnal Sir Yabgu) ve Mukan (Bukan=Boğa) dönemi şöyle anlatılır: Üze kök teŋri asra yagız yir kılındukda, Yukarıda mavi gök, aşağıda kara yer yaratıldığında, İkin ara kişi oglı kılınmış. İkisi arasında kişi oğlu yaratılmış. Kişi oglınta üze Kişi oğlu üzerine . . 83
TÜRK DİLİ TARİHİ Eçüm apam Bumın Kagan İstemi Kagan olurmış. Atalarım Bumın Kağan, İstemi Kağan hükümdar olmuş. Olurupan Türk bodunuŋ ilin törüsin Oturarak Türk milletinin ilini, töresini Tuta birmiş iti birmiş. Tutmuş, düzenlemiş. Tört buluŋ kop yagı ermiş. Dört yan hep yağı (düşman) imiş. Sü sülepen tört buluŋdakı bodunug Ordu yürütüp dört yandaki milletleri Kop almış kop baz kılmış. Hep almış, hep tutsak kılmış. Başlıgıg yükündürmiş tizligig sökürmiş. Başlıyı eğdirmiş, dizliyi çökertmiş. İlgerü Kadırkan yışka tegi, Doğuda Kadırkan ormanına dek, Kirü TemirKapıgka tegi konturmış. Batıda Demir Kapı'ya dek kondurmuş. İkin ara idi oksuz Kök Türk ençe olurur ermiş. İkisi arasında tam bağımsız Köktürk huzur içinde otururmuş. Bilge kagan ermiş alp kagan ermiş. Bilge (çok bilgili) kağan imiş, yiğit kağan imiş. 84 Ahmet B. ERCİLASUN
Tabiî onun için ülkeyi (devleti) rahatça tutmuş (muhafaza etmiş). İlig tutup törüg itmiş. Ülkeyi tutup töreyi (teşkilât ve kanunları) düzenlemiş. Özi ence kergek bolmış. Kendisi huzur içinde şahin gibi uçmuş (vefat etmiş). Yogçı sıgıtçı öŋre kün togsıkda Bökli Çöllüg il, Yoğcu, ağlayıcı olarak gün doğusundan Kore ili, Tabgaç, Töpüt, Par, Apa Urum, Kırkız, Çin, Tibet, İran, Büyük Roma (Bizans), Kırgız, Üç Kurıkan Otuz Tatar Kıtay Tatabı, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Hıtay, Tatabı, Bunça bodun kelipen sıgtamış yoglamış. Bunca millet gelerek ağlamış, yoğ yapmış. Antag külüg kagan ermiş. O kadar ünlü kağan imiş. (KT D 1-4). TÜRK DİLİ TARİHİ 85 Bazı araştırıcılara göre (Kafesoğlu 1996: 97; Sertkaya 1995: 144) metinde bahsedilen yoğ (cenaze töreni) Mukan'a ait olmalıdır. Yoğ töreninin, Bumın'a ait olmadığına kesin gözüyle bakabiliriz. Çünkü Bumın'ın öldüğü 552 (553?) yılında doğuda Kadırkan ormanlarına ve batıda Demir Kapı'ya ulaşılmamıştı. Tabiî ki Bumın'ın şöhreti de Doğu Roma'ya (Bizans'a) dek ulaşmamıştı. Ancak yoğ, Mukan'a ait olabileceği gibi 576'da ölen İstemi Kağan'a ait de olabilir. Nitekim Valentinos başkanlığındaki Bizans elçilik heyetinin tam da İstemi'nin ölümü sırasında geldiği ve Türk Şad tarafından bu heyete yoğ töreninin izlettirildiği Bizans kaynaklarından bilinmektedir. Daha büyük bir ihtimalle burada hem Mukan, hem İstemi Kağan'ın yoğundan bahsedilmektedir. İstemi ve Mukan Kağanların 160 yıl sonraki torunu ve Köl Tigin bengü taşının yazarı Bilge Kağan'a göre Bumın, İstemi ve Mukan dünyanın dört köşesini alıp başlıya baş eğdirmişler, dizliye diz çöktürmüşler. Türk ordusunu doğuda, Mançurya'daki Kadırkan ormanlarına, batıda Afganistan'daki Demir Kapı'ya dek kondurmuşlar. Demir Kapı, Köktürk ülkesinin güneybatı sınırıdır. Kuzeybatı sınırı, İstemi Kağan'ın ölümü sırasında Kırım yarımadasına dek uzanmıştı. Mukan Kağan'dan sonraki Doğu Köktürk kağanları sırasıyla şunlardır: Tapar Kağan: 572-581
Tapar Kağan çağında Köktürklerin haşmeti devam etti. Çin'e akınlar yapıldı; iç çekişmelerden yararlanılarak Çin'in iç işlerine müdahale edildi. Çin hükümdarları Köktürklerin himayesi altına girdi. Ancak Tapar Kağan Burkan (Buda) dinini kabul etmişti. Ülkede bir Burkan pagodası (mabedi) yaptırttı ve 575 yılında Nirvana Sutra adlı Burkan kutsal kitabını Türkçeye çevirtti (Taşağıl 2002: 660). Bugün elde bulunmayan bu tercüme, tarihin kaydettiği Türkçe ilk tercüme eserdir. Tapar çağında ünlü Burkan (Buda) rahibi Jinagupta ve müritleri Köktürk ülkesine sığınmışlar, mabetler yaptırmışlar ve Türkleri de Burkan dinine sokmaya çalışmışlardır (Gömeç 1997: 24-25).
Işbara Kağan çağında devlet zayıfladı. Işbara, Çang sun-şeng adlı bir Çin diplomatını dost edinmişti. Köktürklerin bütün sırlarını ve coğrafyasını öğrenen Çang sun-şeng, Çin imparatoruna verdiği bilgilerle Çin politikasını etkiledi (Taşağıl 2002: 663-664). Bu bilgiler sayesinde Çinliler, Köktürk ileri gelenlerini birbirlerine düşürerek devleti ikiye böldüler. İstemi Kağan'ın 576'da ölümü üzerine oğlu Tardu, devletin Batı kanadının yabgusu olmuştu. 582'de Tardu, Doğu'dan ayrılarak bağımsızlığını ilân etti. Gücünü gittikçe kaybeden Işbara, Çin'den yardım istedi. Çin imparatoru Wen-ti 584 yılında Çang sun-şeng ve diğer bir diplomat başkanlığında bir heyeti Köktürk merkezine gönderdi. Çinli heyet Işbara'yı çen (kul) ilân ederek iyice aşağıladı; Doğu Köktürkleri böylece Çin himayesine girmiş oldular. Çinliler daha da ileri giderek Köktürklerin, Çin âdetlerini kabul etmesini, Çinliler gibi giyinmelerini ve Çince konuşmalarını istediler. Işbara buna dayanamamış ve 585'te Çin imparatoruna gönderdiği mektupta şöyle demişti: "Size bağlı kalacak, haraç verecek, kıymetli atlar hediye edeceğim. Fakat dilimizi değiştiremem, dalgalanan saçlarımızı sizinkine benzetemem, halkıma Çinli elbisesi giydiremem, Çin âdetlerini alamam. İmkân yoktur, çünkü bu bakımlardan milletim fevkalâde hassastır, âdeta çarpan tek bir kalp gibidir." (Kafesoğlu 1996: 100). Tulan Kağan çağında (588-600) Köktürkler yine güçlendiler. Batı Köktürklerinin kağanı Tardu ile Doğu Köktürklerinin kağanı Tulan arasındaki neticesiz savaşlara son verilerek barış yapıldı. Tardu, Tulan'a destek verdi. Tulan, Çin'e verilen haracı kesti; Çin'e başarılı akınlar yaptı. Ancak Çin entrikaları sonunda, ülkenin asıl ahalisini oluşturan Tölesler ayaklandılar. Tulan bu isyanlar sırasında öldü. Tardu 600 yılında kendini Doğu Köktürklerinin de kağanı ilân etti. Ancak Köktürk coğrafyasını çok iyi bilen Çinli diplomat Çang sun-şeng, Köktürk ordu ve sürülerinin su kaynaklarını zehirleterek onları yenilgiye uğrattı. Tuyuhunlara sığınan Tardu'dan, 603'ten sonra haber alınamadı (Taşağıl 2002: 668). Kimin, Tulan'a isyan etmiş, sonra da Çin'e sığınmıştı. Çin imparatoruna bağlı olarak Doğu Köktürklerini 609 yılına dek yönetti (Taşağıl 2002: 668). 607 yılında Çin imparatoruna gönderdiği bir mektupta imparatorun "âciz bir bendesi" olduğunu ve "Türk kavmini Çinliler gibi yapmağa -giyim, âdet ve dilde Çinlileştirmeye- hazır bulunduğunu" bildirmişti (Kafesoğlu 1996: 100). TÜRK DİLİ TARİHİ 87 609-619 yılları arasında kağanlık yapan Şipi, Kimin'in oğluydu; fakat babasından çok farklı idi. Köktürkleri tekrar toparladı. Tibet'ten Amur ırmağına dek ülkeyi itaat altına aldı. Çin'e gönderilen yıllık vergiyi de kesti (Kafesoğlu 1996: 100-101). 615'te Şipi Kağan, kuzey eyaletlerini gezmekte olan imparator Yang-ti'ye anî bir baskın yaptı. Şipi Kağan'ın İ-çeng Katun adlı Çinli bir karısı vardı. Baskını Çinlilere haber verdi. Yang-ti çekilmek istediyse de Yen-men kalesinde kuşatıldı. Kalenin 41 burcundan 39'u Köktürklerce ele geçirilmişti. Yang-ti üzüntüsünden ağlıyordu. İ-çeng Katun yine imdadına yetişti; Köktürk merkezinde isyan çıktığı haberini göndererek Şipi'nin geri dönmesini sağladı (Kafesoğlu 1996: 101; Taşağıl 2002: 669). İmparator Yang-ti'nin düştüğü durum Çin'de karışıklıklara yol açtı. Şipi, umumî valilerden Li yüan'ı destekledi. Li yüan 618 yılında Sui hanedanını devirerek Tang hanedanını kurdu. Köktürk himayesini ve yıllık vergi vermeyi kabul etti. 906'ya dek hüküm süren Tang hanedanı Çin'in en büyük hanedanlarından biridir (Kafesoğlu 1996: 101). Şipi Kağan 619'da Çin'e yaptığı bir akın sırasında öldü. Yerine geçen kardeşi Çulo Kağan da 620'de Çin'e akın yapmaya hazırlandı; fakat İ-çeng Katun tarafından zehirlendi ve 621'de öldü (Kafesoğlu 1996: 101; Taşağıl 2002: 669). Çulo'nun kardeşi İl Kağan (621-630) hükümdarlığının ilk yılında Çin'e başarılı akınlar yaptı. Fakat o da karısı İ-çeng Katun'un etkisindeydi. Bazı Çinlileri ve Soğdakları yüksek mevkilere getirmiş; onlar da Köktürk törelerini bozmuşlardı. 627'deki ağır kış ve kıtlık büyük bir iktisadî buhrana yol açmıştı. İl Kağan ağır vergilerle buhranı atlatmayı düşündü. Ekonomik sıkıntı içindeki çeşitli Türk boylan, Çin'in de kışkırtmasıyla ayaklandılar. Sir Tarduşlar kendi kağanlıklarını ilân etiler. Kıtlık, soğuk ve isyan dolayısıyla güneye giden İl Kağan pusuya düşürüldü ve yakalanıp Çin başkentine götürüldü. Böylece 630 yılında Doğu Köktürkleri bağımsızlıklarını kaybederek Çin tutsaklığına düşmüş oldular. Mukan'dan sonraki kağan ve yöneticilerin durumu, Çin entrika ve kışkırtmaları, 732 yılında dikilen Köl Tigin bengü taşında Bilge Kağan tarafından şöyle anlatılır:
Ondan sonra kardeşleri kağan olmuş. ;8 Ahmet B. ERCİLASUN Oglıtı kagan bolmış erinç. Oğulları kağan olmuş. Anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç. Ondan sonra kardeşi, ağabeyi gibi yaratılmamış. Oglı kaŋın teg kılınmaduk erinç. Oğlu babası gibi yaratılmamış. Biligsiz kagan olurmış erinç. Bilgisiz kağanlar tahta oturmuş. Yablak kagan olurmış erinç. Kötü kağanlar tahta oturmuş. Buyrukı yime biligsiz erinç yablak ermiş erinç. Vezirleri de bilgisiz imiş, kötü imiş. Begleri bodunı tüzsüz üçün, Beyleri, halkı dürüst olmadığı için, Tabgaç bodun tebligin kürlüg üçün armakçısın üçün, Çin milleti fitneci ve hilekâr olduğu için, aldatıcı olduğu i-çin, İnili eçili kiŋşürtükin üçün. Kardeşle ağabeyi birbirine düşürdüğü için, Begli bodunlıg yoŋşurtukın üçün Beylerle halkın arasını açtığı için Türk bodun illedük ilin ıçgınu ıdmış; Türk milleti kendi kurduğu devletini (ülkesini) elden çıkarmış; TÜRK DİLİ TARİHİ 89 Kaganladuk kaganın yitürü ıdmış. Kendi başa geçirdiği kağanını yitirmiş. Tabgaç bodunka beglik un oglın kul boltı; Çin milletine, beylik erkek evlâdı kul oldu; İşilik kız oglın küŋ boltı. Hanımlık (hanım olacak) kız evlâdı cariye oldu. Türk begler Türk atın ıtı.. Türk beyleri Türk adlarını bıraktı. Tabgaçgı begler Tabgaç atın tutupan Çin'e gitmiş beyler Çin adları alarak Tabgaç kaganka körmiş. Çin kağanına tâbi olmuş. (KT D 4-8) Yüklə 2,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
