Türk diLİ ve edebiyati

18. Ünlü Uyumlarına Aykırı Olan Eklerin Yazımı

• 
  -yor (şimdiki zaman eki): Sadece –yor şeklinde yazılır, ünlü uyumlarına aykırıdır.
  

geliyor, biliyor, istiyor, gizliyor...

• 
  -ken (zarf-fiil eki): Ünlü uyumlarına aykırıdır. Sadece –ken şeklinde yazılır.
  

alırken, koşarken, bakarken...

• 
  -leyin (isimden zarf yapan ek): Ünlü uyumlarına aykırıdır.
  

sabahleyin, akşamleyin

• 
  -(İ)mtırak (sıfattan sıfat yapan ek):
  

yeşilimtırak[6], mavimtırak, ekşimtırak...

• 
  -ki (Aitlik eki, ilgi zamiri ve sıfat yapan ek): “bugünkü, dünkü, öbürkü” kelimeleri hariç –ki eki ünlü uyumlarına aykırıdır; -ki şeklinde yazılır ve okunur.
  

onunki, yukarıdaki, akşamki...

• 
  -Taş (isimden isim yapan ek): meslektaş, ülküdaş...
  

• 
  -gil (aile bildirir):halamgil, dayımgil, baklagiller...
  

19. Alıntı Kelimelerde Kesme İşaretinin Kullanılması-Kullanılmaması

• 
  Bazı Arapça kelimeler gırtlak ünsüzü taşıdıkları, Türkçede de bu özelliği anlaşılacak şekilde telâffuz edildiği için kesme işreti barındırırlar:
  

“an’ane, an’anevî, bid’at, cür’et, cür’etkâr, cüz’î, iz’an, kat’î, kat’iyen, kat’iyet, kıt’a, kur’a, Kur’an, mel’un, mes’ul, mes’uliyet, mes’ut, meş’ale, sun’î, sür’at, şer’î, vak’a.”

Alıntı olup da kesmesiz kullanılan bu yapıda kelimeler de vardır.
defa, defetmek, heyet, menetmek, mesele, neşe, neşet, sanat...

• 
  Aşağıdaki kelimelere iyelik ekinin getirilmesi, aslında kelimenin sonunda bulunup da dilimizde eriyen gırtlak ünsüzünü ortaya çıkarır ve kesme işaretini gerektirir. (Bu kelimelerdeki ekler iyelik ekidir.)
  

cem→cem’i, cüz→cüz’ü, kat→kat’ı, men→men’i, nev→nev’i, tab→tab’ı...

• 
  Sonunda gırtlak ünsüzü bulunan kelimeler iyelik ekini –ı, -i biçiminde alırlar. Bunlardan cami ve mâni kelimeleri camisi ve mânisi şeklinde de olabilir. Bunlar yalın hâlde kullanıldıklarında sonlarında tek ünlü vardır.
  

bayi→bayii, cami→camii veya camisi, mâni→mânii veya mânisi,

memba→membaı, mısra→mısraı, sanayi→sanayii...
Bu kelimelere yönelme hâl eki getirildiğinde araya y sesi girebilir de girmeyebilir de. Her iki kullanış da doğrudur:
bayiye, bayie; camiye; camie; membaya, membaa; mevzuya, mevzua, mısraya, mısraa...
bayiyi, bayii; camiyi; camii; membayı, membaı; mevzuyu, mevzuu, mısrayı, mısraı...

• 
  Bazı Arapça kelimelerde kısa ünlüden sonra gelen gırtlak ünsüzü dilimizde kaybedilerek ondan önceki ünlü uzun okunur.
  

dava, mamur, mana, memur, resen, tamim, tecil, tediye, tehir, telif, tesir...

20. Satır Sonunda Kelimelerin Bölünmesi

Satır sonunda, yer kalmadığı için yarım kalan kelimelerin bölünmüş olduğunu, yani devamının altta olduğunu göstermek için satır sonunda kısa çizgi kullanılır:

...............O zaman gördü ki, küçük çocuk, memleketlisi, minimini yavru ağlıyor. Ses-

sizce, titreye titreye ağlıyor.

Birleşik kelimeler de tek kelime gibi telâffuz edilerek heceleme buna göre yapılır.

......................................................................................................................... ba-
şöğretmen Atatürk ............................................................................................ il-
kokuldayken ........................................................................................Karaosma-
noğlu’nun......................................................................................

 Kelimeler satır sonunda ve başında bir tek harf kalacak şekilde bölünmez. Aşağıdaki gibi kullanımlar yanlıştır:

............................................................................................................................a-

rabayla ..............................................................................................................u-

çurtmamızın .................................................................................................cami-

i .....................................................................................................................niha-

î................................................


Doğruları şöyle olacaktır:
........................................................................................................................ara-
bayla ...........................................................................................................uçurt-
mamızın ...........................................................................................................ca-
mii .....................................................................................................................ni-
haî................................................

 Özel isimlerde ve rakamlarda kesme işareti satır sonuna geliyorsa ve kesme işaretinden sonraki kısmın alt satıra geçmesi gerekiyorsa bu durumda kısa çizgi kullanılmaz:

................................................................................................ Geçen yıl Ankara’
daki akrabalarımıza ....................................................................................1996’
da .................................................

 Gırtlak ünsüzü için kesme kullanılan kelimelerde kesmeli heceler satır sonuna getirilmez.

......................................................................................................................meş’-
aleyi değil .........................................................meş’a-
leyi olacak ........................................................... kur’-
dan değil ..........................................................kur’a-
dan. olacak

 de” ve “ki” bağlacı ile “mi” soru ekinden önceki kelime satır sonunda kalıyor da bu ek ve bağlaçlar alt satıra iniyorlarsa araya (satır sonuna) kısa çizgi konmaz:

......................................................................................................... önünde kitap

da yoktu ................................................................................................... gördüm

ki söylüyorum ........................................................................................ geçen yıl

mı kazanmış?

 Özgün imlâsıyla yazılan yabancı kelimeler satır sonunda kendi dillerinin kurallarına göre bölünür.

21. Alıntı Kelimelerin Yazımının Dilimize Uyarlanması-Uyarlanmaması

• 
  Dilimize mal olmuş yabancı kelimeler Türkçede söylendiği gibi yazılır.
  

kulüp, kent, kamu, duvar, merdiven, çamaşır, pencere, kitap, iskele, banka, sigorta, sandalye...

• 
  Dilimize mal olan ya da olmayan bazı kelimeler söylendiği gibi yazılmamaktadır:
  

beysbol, blender, funya, çikolata, entelektüel, firkateyn, fosseptik, kampus, master, mönü...

• 
  İki ünsüzle biten bazı Arapça ve Farsça kelimelerin son iki ünsüzü arasına ünlü girer:
  

emr→emir, keşf→keşif, azl→azil, nakl→nakil, hükm→hüküm, bahs→bahis, fikr→fikir, nutk→nutuk, sabr→sabır, şahs→şahıs, şehr→şehir, ilm→ilim, zehr→zehir.

Bu kelimelere ünlüyle başlayan bir ek veya yardımcı fiil eklendiğinde, sonradan konan ünlü, yazılışta da okunuşta da düşer.

emir→emretmek
keşif→keşfi
azil→azli
nakil→nakledilmek
hüküm→hükmü
bahis→bahsimiz
fikir→fikrin
nutuk→nutku
sabır→sabretmek
şahıs→şahsı
şehir→şehrim
ilim→ilminiz
zehir→zehri
zikir→zikreylemek

,

• 
  İçinde iki veya daha fazla ünsüzün yan yana bulunduğu yabancı kelimeler olduğu gibi yazılır:
  

alafranga, apartman, biyografi, elektrik, gangster, orkestra, telgraf...

• 
  İki ünsüzle başlayan ve iki ünsüzle biten batı kökenli kelimeler olduğu gibi yazılır.
  

gram, gramer, grup, kral, kredi, kritik, plân, pratik, problem, program, proje, prova, psikoloji, slogan, spor, stil, stüdyo, trafik, tren...

film, aks, form, lüks, modern, natürmort, risk, slayt, teyp...

• 
  Bazı yabancı kelimelerde kelime başında veya iki ünsüz arasında ünlü türemiştir. Bunlar da bu yeni şekilleriyle kullanılırlar:
  

iskarpin, iskele, istasyon, iskelet, istatistik, kulüp...

• 
  Ön ek, son ek veya edat bulunduran yabancı kelimelerle iki kelimeden oluşan yabancı kelimeler:
  

alelhusus, alelâcele, bîçare, bilâistisna, bilvesile, bîvefa, ilelebet, lâdinî, lâkayt, naçar, namağlûp, namevsut, namüsait, namütenahi,

Panislâmizm, Panturanizm, Pantürkizm,
reorganizasyon, sürrealizm, realizm, romantizm...
otobiyografi, telekart, telekonferans, bankamatik...

• 
  Batı kökenli kelimelerin içindeki ve sonundaki “g” sesi korunur:
  

lig, org, morg, biyografi, dogma, magma, monografi, paragraf, program, arkeolog, demagog, diyalog, jeolog, katalog, monolog, psikolog, Türkolog, ürolog...

Ancak “coğrafya, fotoğraf, topoğraf” kelimelerinde “g”ler “ğ”ye dönmüştür.

• 
  Ödünçlemeler (dilimize mal olmamış kelimeler) özgün imlâları ile yazılır:
  

by-pass, center, centrum, check-up, fuel-oil, pipeline, pizza, spaghetti...

• 
  Bilim, sanat ve uzmanlık dallarında kullanılan terimler de özgün imlâları ile yazılır.
  

• 
  Yabancı dillerden alıntı yapılan deyim ve sözler özgün imlâları ile yazılır.
  

Mesele falan değildi öyle,

To be or not to be kendisi için; (OV)

22. Yabancı Özel Adların Yazımı

a. Arapça ve Farsça özel adların yazımı

• 
  Türkler tarafından kullanılan kişi adları Türkçedeki söylenişine göre yazılır:
  

Ahmet, Bedrettin, Fuat, Mehmet, Necmettin, Ömer, Rıza, Saadettin

• 
  Aynı isimlerin Araplar ve Farslar tarafından kullanıldığı belirtilecekse yumuşak ünsüzler korunur. Bu imlâ, bilimsel çalışmalarda da kullanılabilir:
  

Ahmed, Bedreddin, Fuad, Muhammed, Necmeddin, Saadeddin,

• 
  Arapça ve Farsça yer adları Türkçe söyleyişe göre yazılır:
  

Cezayir, Fas, Filistin, Mısır, Suudi Arabistan, Bağdat, Cidde, Halep, İsfahan, İskenderiye, Medine, Mekke, Şam, Şiraz

b. Lâtin alfabesini kullanan milletlere ait özel isimlerin yazılışı

• 
  Yabancı özel adlardan türemiş akım adlarıyla dilimizde eskiden beri Türkçe biçimiyle kullanılan kişi ve yer adları Türkçe söyleyişe göre yazılır. Bunların dışındaki yabancı özel adlar özgün imlâlarıyla yazılır. Bu kelimelerdeki özel karakterler ve işaretler de mümkün olduğunca (baskı sırasında bulunabiliyorsa) korunur:
  

Napolyon, Şarlken, Atina, Brüksel, Cenevre, Londra, Marsilya, Münih, Paris, Roma, Selânik, Venedik, Viyana, Hollânda...

Alain, Beethoven, Byron, Shakespeare, Nice, New York, Rio de Janerio, Molière...
Marksist, Dekartçılık, Kartezyenizm...
realist, realizm, romantizm, dadaizm, fütürizm vb.


c. Yunanca adların yazımı

• 
  Yunanca isimler, Yunan harflerinin Lâtin alfabesindeki karşılıkları kullanılarak yazılır:
  

Homeros, Herodotos, Sokrates, Aristoteles, Platon, Papandreu...

• 
  Bazıları dilimiz söyleyişine uyarlanarak kullanılmaktadır:
  

Herodot, Sokrat, Aristo, Eflâtun, Pisagor, Öklid

d. Rusça adların yazımı

• 
  Rusça isimler, Rus harflerinin Lâtin alfabesindeki karşılıkları kullanılarak yazılır:
  

Çaykovski, Gogol, Puşkin, Tolstoy, Petersburg

Ancak “Moskva” kelimesi dilimizde “Moskova” olarak kullanılmaktadır.
Rusçadan alınan bazı kelimelerin yazımı:
Enisei→Yenisey
Dostoevskiy→Dostoyevski
Çexov→Çehov


e. Çince ve Japonca adların yazılışı

Çince ve Japonca adlar, Türkçede yerleşmiş biçimlerine göre yazılır. Kişi isimlerinde tire kullanılır:

Pekin, Şanghay, Tokyo, Hiroşima, Osaka, Sun Yat-sen, Lin Yu-tang...


23. Diğer Türklere Ait İsimlerin Yazımı

• 
  Türk devlet ve topluluklarına ait isimler, ünlüler bakımından Türkiye Türkçesine, ünsüzler bakımından ilgili Türk toplumundaki kullanıma göre yazılır:
  

Azerbaycan, Özbekistan, Taşkent, Semerkant, Bakû, İslâm Kerimov, Nebi Hazri...

Saparmurad Niyazov, Gasım Gasımzade...

• 
  Öteden beri tanınan şahısların isimleri Türkçedeki yaygın imlâları ile yazılır:
  

Cengiz Aytmatov...

• 
  Lâtin alfabesinde bulunmayan harfler kullanılmaz:
  

Baxtiyar→Bahtiyar, Baykoñur→Baykonur...

İMLÂ-NOKTALAMA

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Bunu, i, y’ye dönüşür, diye tarif edenler de var, ama bence önce araya y girmiş, sonra i düşmüştür. Bu eski metinlerden de anlaşılabilir: hasta→hasta idi→hastayıdı→hastaydı
[2] “dE” bağlacı ile “-dE” ekinin tek başlarına yazılışları bile farklı iken (bir tire farkı) dil bilgisi kitapları bu eki ve bağlacı anlatmaya “Türkçede iki tane de vardır” diye başlarlar. Bu ek (-dE) ve bağlaç (dE) birbirinden, cümleye kattıkları anlama dikkat edilerek ayırt edilmelidir. “dE”, genellikle “dahi, bile, üstelik, hatta” bağlaçlarıyla özdeştir. “dE” bağlacının yalnız “de”, “da” biçimleri varken; “-dE” hâl ekinin “-de”, “-da”, “-te”, “-ta” biçimleri vardır.
[3] “ya da” ayrı yazılırken “veya” bitişik yazılır.
[4] TDK İmlâ Kılavuzu’nda “l” maddesinde “la” ile altı; “lâ” ile 228 kelime başlıyor.
[5] Bu ek Anadolu’nun kimi yerlerinde –kan şeklinde telâffuz edilerek kurala uydurulmuştur.
[6] “mavi” kelimesine getirilen –(i)mtırak eki en azından kelimenin son hecesine uymadığı için kurala aykırıdır.
[7] Artık bu ek yerine çoğul eki kullanılmaktadır.
[8] Bu kesme işaretinin görevi noktalama işaretleri konusundaki kesme işaretinden farklıdır.
[9] “Konfüçyüs”te tire kullanmamaktayız.


,

,