Gazete
|
Çıkaran kişi
|
İçerik
|
Takvim-i Vekayi
|
Resmi(ilk) 1831
|
Resmi konular
|
Ceride-i Havadis
1840
|
William Churchill’in çıkardığı ilk yarı resmi gazete
|
Normal gazete içeriği
|
Tercüman-ı Ahval
1860
|
Şinasi ve Âgâh Efendi. (İlk Özel gazete)
|
Edebi-toplumsal içerikli
|
Tasvir-i Efkar
|
Şinasi 1862’de çıkardı. Daha sonra Namık Kemal’e bırakıldı. Ondan sonra da Recaizade devam etmiştir.
|
Namık Kemal ilk defa burada yazdı.
|
Muhbir
|
Ali Suavi 1866, daha sonra Avrupa’da çıkmıştır.
|
|
Hürriyet
|
Ziya Paşa, Namık Kemal 1869
|
|
İbret
|
Namık Kemal
|
|
Diyojen
|
Teodor Kasap
|
İlk mizah dergisi
|
Devir(1872), Bedir(1872)
|
Ahmet Mithat Efendi
|
|
Tercüman-ı Hakikat
|
Ahmet Mithat
|
1878
|
Hadika(1878)
|
Namık Kemal
|
|
Sıraç(1873)
|
Ahmet Mithat Efendi
|
|
Basiret(1869)
|
Ziya Paşa, Namık Kemal
|
|
Sabah(1876)
|
Şemsettin Sami
|
|
Vakit(1875)
|
Ahmet Mithat Efendi
|
|
TANZİMAT’TA GÖRÜLEN YENİ TÜRLER
Bu dönemde gazete, tiyatro, roman, öykü, makale, eleştiri, fıkra, günlük gibi daha çok Batı’da görülen türlerin ilk örnekleri verilmiştir. Bu anlamda bir ilkler tablosu çıkarmak mümkündür.
İlk resmi gazete
|
Takvim-i Vekayi
|
İlk yarı resmi gazete
|
Ceride-i Havadis
|
İlk Özel Gazete
|
Tercüman-ı Ahval(Şinasi, Âgâh Ef.)
|
İlk Makale
|
Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi (Şinasi)
|
İlk noktalama işaretlerinin kullanıldığı eser
|
Şair evlenmesi(Şinasi)
|
İlk tiyatro
|
Şair evlenmesi(Şinasi)
|
İlk folklorik eser
|
Durub-u Emsal-i Osmaniye(Şinasi)
|
İlk şiir tercümesi
|
Tercüme-i Manzume(Şinasi)
|
İlk edebi(sosyal) roman
|
İntibah(Namık Kemal)
|
İlk tarihi roman
|
Cezmi(Namık Kemal)
|
Yazılan ilk Türk romanı
|
Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat (Şemseddin Sami)
|
İlk çeviri roman
|
Telemaque (Fenelon)(Yusuf Kâmil Paşa)
|
İlk hikâye denemesi
|
Letaif-i Rivayat(Ahmet Mithat Efendi)
|
İlk hikâye
|
Küçük Şeyler(Sami Paşazade Sezai)
|
Oynanan ilk tiyatro
|
Vatan Yahut Silistre(Namık Kemal)
|
İlk köy romanı
|
Karabibik(Nabizade Nazım)
|
İlk psikolojik roman denemesi
|
Zehra (Nabizade Nazım)
|
İlk köy şiiri
|
Köylü kızların Şarkısı (muallim Naci)
|
İlk kafiyesiz şiir
|
Validem (Abdülhak Hamit Tarhan)
|
Aruzla yazılan ilk manzum tiyatro
|
Eşber (Abdülhak Hamit Tarhan)
|
Heceyle yazılan ilk manzum tiyatro
|
Nesteren (Abdülhak Hamit Tarhan)
|
İlk Pastoral şiir
|
Sahra (Abdülhak Hamit Tarhan)
|
İlk realist roman
|
Araba Sevdası (Recaizade Mahmut Ekrem)
|
İlk mizah dergisi
|
Diyojen (Teodor Kasap)
|
İlk polisiye roman
|
Esrar-ı Cinayat (Ahmet Mithat Efendi)
|
İlk uyarlama tiyatro yazarı
|
Ahmet Vefik Paşa(moliere’den)
|
İlk mizahi sözlük
|
Lehçetü’l-Hakayık (Direktör Ali Bey)
|
İlk Antoloji
|
Harabat(3 cilt) Ziya Paşa
|
İlk edebiyat teorisi
|
Talim-i Edebiyat (Recaizade Mahmut Ekrem)
|
İlk günlük örneği
|
Seyahat Jurnali (Direktör Ali Bey)
|
İlk eleştiri yazısı
|
Lisan-ı Osmani Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazatı Şamildir (Namık Kemal)
|
İlk eleştiri yapıtı
|
Tahrib-i Harabat (Namık Kemal)
|
TANZİMATTA SANAT ANLAYIŞI
Tanzimat döneminde sanat anlayışı toplumsal fayda etrafında kümelenir. Yazar ve şairlerin amacı Batılı dikkatleri halka kazandırmak, halkı okuma-yazma alışkanlığına ulaştırmak, halka özgürlük, adalet, vatan, millet, eşitlik, kardeşlik gibi fikirleri aşılamak, onlara kendi haklarını gözetme yollarını öğretmek gibi sosyal(toplumsal) amaçlardır. Bu yüzden Tanzimat’ın ilk dönemi için asıl amaç “Sanat toplum içindir.”anlayışıdır.
Bütün bunlara bakıldığında Tanzimat döneminin asıl zihniyeti halka bir şeyler öğretmek, Batı’dan geri kaldıkları için onları adam etmektir. Dolayısıyla birey/akıl/çevre ilişkileri ön plana çıkarak yenileşme zihniyeti başlamış demektir.
Not: Toplumsal(halkçı) sanat anlayışı ve zihniyeti daha çok Şinasi-Namık Kemal-Ziya Paşa’nın öncü olduğu 1.Tanzimatçılar için geçerlidir. 2.Tanzimatçılar bu amaçları bırakmışlardır.
2.ÖĞRETİCİ METİNLER
Öğretici metinler Tanzimat nesrinin oluşmasıyla iç içe Tanzimat döneminde var olmuşlardır. Tanzimat nesri hem dilin sadeleşmesi bakımından hem de makale, eleştiri, fıkra gibi yeni türlerin tanınması bakımından önce gazetelerde kendini göstermiştir. Tanzimat nesri böylece Osmanlı inşa özelliklerinden kısmen ayrılarak yeni bir nesir(düzyazı) özellikleri oluşturmuştur. Uzun cümlelerin terk edilmesi, süslü Osmanlıca anlatımının bırakılması, noktalama işaretlerinin kullanılması, sade bir dilin kullanılmaya başlanması yeni nesir dilinin özellikleridir. Bu yeniliğin oluşmasında en etkili olan dil ve edebiyat Fransız cümle yapısıdır. O dönemde edebi anlamda Batı dendiğinde kastedilen şey, Fransa, Fransız edebiyatıdır.
Not: Tanzimat nesri, tam anlamıyla Osmanlı inşasından kopmadığı için eski ile yeni özellikler bir arada görülebilmiştir. Bu durum şiirde de vardır. Bu eski-yeni beraberliğine “ikicilik” denir ki benzer bir durum geçiş dönemi özelliği taşıyan Karahanlı döneminde de görülmüştür.
Makale/Eleştiri Türü
İlk makaleyi Şinasi yazmıştır. “Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi” adlı makale Tercüman-ı Ahval’de yayımlanmıştır. Tasvir-i Efkâr gazetesinde ise Namık Kemal’in “Lisan-ı Osmaninin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazatı Şamildir” adlı eleştiri/makale türü yazısı yayımlandı. Daha sonra Hürriyet gazetesinde Ziya Paşa, “Şiir ve İnşa” makalesini yayımlamıştır ki bu makale yine eleştiri özelliğini de taşır. Gerçekte bu dönemde makaleler, eleştiri/polemik üslubuyla karışık ilk örnekler olduğu için dört başı mamur makale özelliği göstermezler.
Tanzimat öğretici metinlerine eski-yeni tartışmaları(polemikleri) damga vurmuştur. Ziya Paşa, “Şiir ve İnşa” makalesinde divan şiirinin dilini eleştirerek bu dilin milli olmadığını, yapay olduğunu savunur. Ona göre bizim gerçek edebiyat ve dilimiz halk edebiyatı ve dilidir. Ne var ki Ziya Paşa, bir müddet sonra “Harabat” adlı antolojisinin mukaddimesinde(ön sözünde) bu fikirlerini değiştirerek halk edebiyatını kötüler, divan dilini yüceltir. Namık Kemal, “Lisan-ı Osmaninin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazatı Şamildir” adlı makalesinde(yahut eleştirisinde) Ziya Paşa’nın “Şiir ve İnşa”da yaptığı gibi Osmanlı dilini eleştirir. Ancak Ziya Paşa fikrinden dönünce Namık Kemal onunla polemiğe girer ve onun Harabat Mukaddimesi’nde divan şiirinin dilini öven fikirlerini iki eserde tenkit eder(eleştirir): Tahrib-i Harabat ve Takib-i Harabat. Bu eleştirilerini Celal Mukaddimesi’nde de devam ettiren Namık Kemal, oryantalist Ernest Renan’ın İslam’a yönelttiği eleştirileri de “Renan Müdafaanamesi” adlı eseriyle eleştirir. Bu tip eleştirel/polemik üsluplu eski-yeni tartışmaları İkinci Tanzimat döneminde de devam edecektir.
Anı(Hatıra)
Tanzimat döneminde Batılı anlamda anı eserleri de verilmeye başlanır. Bunda etkili olan şey, Türk yazar ve politikacılarının Batılı yazar ve politikacıların benzer eserlerinden etkilenmeleridir. İlk yazılan anı eseri de Âkif Paşa’nın “Tabsıra” adlı anı eseridir. Namık Kemal, “Magosa Mektupları”nda Magosa anılarını anlatır. Ziya Paşa, “Defter-i Amal’da anılarına yer verir.
Gezi Yazısı
Tanzimat’ta Batılı anlamda anı, Ahmet Mithat Efendi’nin iki eseriyle başlar. Avrupa’da Bir Cevelan(İstanbul-Stockholm yolculuğu) ile Sayyadane Bir Cevelan(Beykoz-İzmir yolculuğu) ilk yazılan gezi eserleridir. Direktör Ali Bey’in gezi eseri “Seyahat Jurnali” ise günlük biçiminde yazıldığı için ilk günlük eseri sayılmıştır.
Mektup
Tanzimat mektupları sade dilin özgün özelliklerini barındırır. Âkif Paşa’nın “Şeyh Müştak’a Mektup” 1885 tarihlidir. Namık Kemal, “Ebuzziya’ya Mektuplar”ı, Ahmet Mithat Efendi de kayınpederi Muallim Naci’ye “Muhaberat ve Muhaverat” adlı mektupları yazmıştır. Şinasi’nin de annesine yazdığı mektuplar vardır.
Diğer Türler
Bu dönemde sözlük çalışmaları da dikkat çeker. Şinasi “Kamus-ı Osmani”yi yazar. Şemseddin Sami, ilk Türkçe ansiklopedi olan “Kamusü’l Alam”ı yazar. Türkçe isminin geçtiği ilk sözlüğü Kamus-ı Türki adıyla yazan da Şemseddin Sami’dir. O, ayrıca iki sözlük daha yazmıştır: Kamus-ı Fransevi ve Kamus-ı Arabi. Direktör Ali Bey, ilk mizahi sözlük olan Lehçetü’l-Hakayık adlı eseri yazar. Ahmet Cevdet Paşa’nın “Kısas-ı Enbiya” adlı eseri ise Tanzimat döneminde yazılmış ilk biyografik eser sayılır.
Dostları ilə paylaş: |
