Türk edebiyati-10 ÜNİTE: tariH İÇİnde türk edebiyati edebiyat-tariH İLİŞKİSİ
Yüklə 1,27 Mb.
|
1.Sekiz Yükmek: “Sekiz Yığın” demektir. Budizm’in inanç ve felsefesini anlatan bir eserdir. Dili sade ve akıcıdır. Çinceden çevrilmiştir. 2.Altun Yaruk(Altın Işık) : Sıngku Seli Tutung tarafından Çinceden çevrilmiş en kapsamlı Budist mukaddes kitabıdır. Budizm’in temelleri, felsefesi ve Buda’nın menkıbeleri anlatılır. Bu menkıbeler şunlardır: a)Şehzade ile Aç Pars Hikâyesi: Açlıktan ölmek üzere olan aç bir pars için kendini feda eden Şehzade’nin öyküsüdür. b)Dantipali Beğ Hikâyesi: Geyikler için kendini feda eden bir bey-geyiği öldüren Dantipali Beyinin alevler içinde kalışını anlatan bir öyküdür. c)Çaştani Beğ Hikâyesi: Ülkesindeki insanlara bela ve hastalık getiren şeytanlarla Çaştani Beğin savaşması anlatılır. 3.Irk Bitig: Köktürkçe yazılmış bir fal kitabıdır. Mani dinine aittir. 4.Kalyanamkara ve Papamkara(İyi Düşünceli Prens ile Kötü Düşünceli Prens): Budist bir eserdir. İyi düşünceli şehzadenin bütün canlılara yardım etmek ve canlıların birbirlerini öldürmelerini engellemek için bir mücevheri elde etmek üzere yaptığı maceralı yolculuk anlatılır. Uygur alfabesi üçü ünlü harf olmak üzere 14 harften oluşur. Sağdan sola ve Arapça gibi bitişik yazılır. ATATÜRK’ÜN “NUTUK” ADLI ESERİ İLE “GÖKTÜRK KİTABELERİ”NİN KARŞILAŞTIRILMASI
YAZILI EDEBİYAT BÖLÜMÜNÜN ÖZETİ:
2. ünite için Sonuç: Sözlü edebiyat(Destan dönemi) ve Yazılı Edebiyat birleşerek “İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı” adını alır. 3.ÜNİTE İSLAM UYARLIĞI ÇEVRESİNDE GELİŞEN TÜRK EDEBİYATI 1.XI VE XII. YÜZYILLARDA İSLAMİYET VE TÜRK KÜLTÜRÜ Uygurlar, Doğu ve Orta Türkistan’da yaşamaya devam ederken 10.Yüzyıl’ın ortalarına doğru Karluk-Yağma ve Çiğil Türklerinden oluşan Karahanlılar da İlk Müslüman Türk Devleti sıfatıyla Balasagun, Taraz, Kaşgar gibi daha Batı kısımlarında ilk İslam medeniyetini kurdular. Karahanlılar Satuk Buğra Han, önderliğinde Müslüman olmuşlardır. Satuk Buğra Han, ayrıca İslami Döneme ait bir destanın adıdır. Süreç şöyle gelişmiştir.
2.İSLAMİ DÖNEMDE İLK DİL VE EDEBİYAT ÜRÜNLERİ Bu dönemde Karahanlı dili Hakaniye denen Doğu Türkçesi’dir. Hakaniye, Eski Türkçe döneminin özelliklerini taşır. Göktürk kolundan Batı Türkçesi(Oğuzca), Karahanlı kolundan da Harezm Türkçesi ve Çağatayca gelişmiştir. Hakaniye Türkçesi esasında Uygur dilidir. Ancak Hakaniye döneminde Uygur yazısı kadar Arap yazısı da kullanılmaya başlanmıştır. Hakaniye Lehçesiyle yazılan eserler şunlardır: KUTAD-GU BİLİG(1069-1070) “Mutluluk veren bilgi” anlamındaki Kutadgu Bilig adlı eser, üst zümre eğitimi almış olan Balasagunlu Yusuf Has Hacip tarafından yazılmış bir mesnevidir. Böylece Türk Edebiyatının da ilk mesnevisidir. Mesnevilerle, daha çok efsane ve olay metinleri anlatılır. Aruzun kısa ölçüleriyle ve düz kafiye ile yazılması, Mesneviler uzun yazıldığı için yazana kolaylık sağlaması içindir. Kutadgu Bilig yazıldıktan sonra dönemin hükümdarı Tabgaç Uluğ Buğra Kara Han’a sunulmuş, bu hükümdar da Yusuf’a Has Haciplik(padişahın başdanışmanı) unvanını vermiştir. Yusuf Has Hacip, “ideal insan” çerçevesinde ideal devleti de anlatmış olduğu için eser, ilk siyasetname özelliği taşır. Eser, Fars mesnevilerine uygun olarak giriş kısmında sırayla; Allah’a hamd, Peygambere övgü, Dört Halife’ye övgü, Bahar tasviri, Uluğ Buğra Kara Han’a övgü, Kitab’ın yazılma sebebi üzerinde durmuştur. Bu sıralama yeni medeniyet dairesi olan İslam Medeniyetinde yazılan kitapların da düzenini gösterir. Şehname vezni olan Feûlün/Feûlün/Feûlün/Feûl ölçüsünü kullanan Yusuf Has Hacip’in bu ölçünün 11’li hece ölçüsüyle de uyumlu olmasını gözettiği düşünülebilir. Eserin asıl kısmı alegorik bir diyalog metnidir. Karşılıklı konuşan dört temsili kişi, “ideal insan”ı bazı kavramlar çerçevesinde ortaya koymaya çalışırlar. Kün Togdı padişah görevindedir, eserde adaleti savunur. Ay Toldı adlı kişi, vezir görevindedir, mutluluğu(saadeti) savunur. Vezirin oğlu Ögdilmiş adlı kişi aklı savunurken, Odgurmuş adlı diğer bir kişi de züht(dünyanın sonu) kavramını savunur.
Bu dört kişi, her şeyi ideal insan çerçevesinde tartıştığı için kusursuz bir toplum hedeflenmiş olur. Bu tür bir kusursuzluk arayışı eseri bir ütopya kitabına çevirmiştir. Ütopyalar gerçekleşmesi zor olan toplum tasavvurlarıdır. Bu anlamda bir ütopya eseri olan Platon’un “Devlet” adlı eserini Yusuf Has Hacip’in okumuş olabileceği düşünülmüştür. Kutadgu Bilig, 6645 beyitten oluşur. Bu yönüyle beyit geleneğine bağlıdır. Ancak 173 adet de dörtlük bulunur ki bu yönüyle de Destan dönemi şiir geleneğine bağlıdır. Dörtlükler “a a x a” biçiminde mani tipi kafiyelenmiştir. Eserin Platon’un “devlet”inden, İslami yönetim biçimlerine, İbni Sina ve Farabi’den Göktürk Metinlerine kadar giden yer yer Hint tesirlerinin de sindiği geniş bir okuma arka planı olduğu görülmektedir.
“Ansiklopedik Türk dili sözlüğü” anlamına gelen Divan ü Lügat-it Türk adlı eser Kaşgar’da doğup Türk illerini ve boylarını uzun zaman dolaştıktan sonra Irak’a yerleşen Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmış bir eserdir. Mahmut, Türk lehçelerini ve Arapçayı çok iyi bilen üst zümreden bir adamdır. Eserini yazmaktaki amaç, Türkçenin de o sıralar yaygınlaşan Arapça kadar zengin olduğunu göstermek ve Araplara Türkçeyi öğretmektir. Eserin önemi, ilk Türkçe sözlük olmasından geldiği kadar, Türkler hakkında tarihi, folklorik, coğrafi, etnik, kültürel bilgiler verecek kadar geniş hazırlanmış olmasıdır. Eserini Bağdat’ta yazan Kaşgarlı, onu Abbasi Halifesi Ebu’l-Kasım Abdullah(El Muktedi bi-Emrillah)’a sunmuştur. O dönemde Bağdat bir ilim yuvası olduğu kadar Abbasiler de Türklere askeri birtakım makamlar vermekteydiler. Kaşgarlı, onların Türkçe öğrenme ihtiyaçlarını karşılamak ve bu arada Türk kültürünü de tanıtmak istemiştir. Bu anlamda Kaşgarlı Türkçe’nin öğrenilmesi gerektiğiyle ilgili hadislerden de bahsetmiştir. “Türk dilini öğreniniz, zira Türklerin hâkimiyeti uzun sürecektir!” Eserin dilbilgisi açıklamaları Arapça olarak yazılmıştır. 7500 adet Türkçe sözcüğün karşılığını vermiştir. Türkçenin Doğu ve Batı diye iki ana kolunun olduğunu da belirtmektedir. Eserin bir ilginç özelliği de Türklerin nerede yaşadıklarını gösteren bir haritanın bulunuyor oluşudur.
Dindar bir adam olan Yüknekli Edip Ahmet tarafından yazılmış dini-ahlaki bir eserdir. “Gerçeklerin eşiği” anlamına gelen Atabet’ül-Hakâyık, dönemin Karahanlı hükümdarı Emir Dad İspehsalar Beg’e sunulmuştur. Edip Ahmet, bilgili bir adam olmasına rağmen sanat yönü zayıftır. Eseri Kutadgu Bilig kadar sanatlı değildir. Yusuf Has Hacip, aruz veznini de Edip Ahmet’ten daha iyi kullanmıştır. Bu yüzden Atabet’ül-Hakâyık, dini öğütler veren bir nasihatname gibidir. Eserin asıl bölümü dörtlüklerle yazılmıştır. Bu bölüm 101 dörtlüktür. Eserin diğer kısımları beyitlerle(40 beyit) yazılmıştır. Edip Ahmet, Kutadgu Bilig ve Şehname’de kullanılmış olan Feûlün/Feûlün/Feûlün/Feûl veznini kullanmıştır. Eser hem Uygur hem de Arap harfleriyle çoğaltılmıştır. Eserde bahsedilen konular: 1.Bilginin yararı, bilgisizliğin zararı. 2.Dili tutmanın yolları. 3.Dünyanın değişmesi. 4.Cömertliğin övülüp cimriliğin eleştirilmesi. 5.Alçak gönüllülük ve kendini beğenmişlik. 6.Aç gözlülük. 7.Zamandan şikâyet.
Yesevilik tarikatı Ahmet Yesevi tarafından kurulmuştur. Daha sonra öğrencilerini Anadolu’ya da gönderen Yesevi, Anadolu’nun da Orta Asya gibi İslamlaşmasında etkili olmuştur. Divan-ı Hikmet, dörtlüklerle yazılmıştır ve şiirlerine hikmet adını vermiştir. Dini-tasavvufi bilgiler şiirlerle yorumlanmıştır. Hikmet adı verilen şiirler 5-25 arasında değişen dörtlüklerden oluşur. Hece ölçüsünün 7’li veya 12’li kalıbı kullanılmıştır. Bu yönüyle eser bir hikmetler divanıdır. Her hikmet koşma tarzı kafiyelendiği için konusunu da düşünerek Anadolu’daki Tekke(tasavvuf) şiirinin ilahileri gibi düşünmek abartı sayılmaz. Dili sade olduğu için halkın anlaması kolay olmuş, böylece Yesevi dini mesajları çok kolay verebilmiştir. Yesevi, Pîr-i Türkistan(Türkistan’ın Bilge Önderi) olarak meşhur olmuştur. Divan-ı Hikmet, 2002 yılında UNESCO tarafından Dünya Tarih eseri olarak kabul görmüştür.
3.OĞUZ TÜRKÇESİNİN ANADOLU’DAKİ İLK VERİMLERİ(13. VE 14.YÜZYIL) A)COŞKU VE HEYECANI DİLE GETİREN METİNLER(ŞİİR) Selçuklu Türkleri Oğuzca diline bağlı olmalarına rağmen Selçuklularda bilim dili Arapça, resmi ve edebiyat dili ise Farsçaydı. Bu tutum, Oğuzca’nın bir edebiyat dili olarak gelişmesini geciktirmiştir. Bu yüzden Oğuzca ile ilk ürünler ancak beylikler döneminde ve Osmanlı döneminde verilebilmiştir. Moğollardan Anadolu’ya kaçan Türk toplulukları Anadolu’da açılan dergâhlara sığınmışlar, Moğol yıkıcılığı ve kaosu karşısında huzuru buralarda bulmaya çalışmışlardır. Yunus gibi tasavvufçular aynı zamanda kolonizatör Türk dervişleridir. Türklerin Anadolu’da yerleşik hayata geçmesini asıl sağlayansa Ahilerdir. Ahiler, ahlak ve meslek hayatını birleştiren, devlete ve millete yardımcı bir teşkilat olarak belirmiştir. Anadolu tasavvufçuları edebiyatı, kendi mistik düşünce ve yaşantılarını aktarmak için kullanmışlar, bunun için ilahi, nefes gibi şiirler yazmışlardır. Üst Zümre eğitimi görenlerse gazel, mesnevi gibi nazım biçimlerini kullanmışlardır. İLAHİ Tekke(tasavvuf) edebiyatında Allah’ı övmek, onun birliğini, yüceliğini, kudretini dile getirmek için söylenen şiirlerin genel adı ilahidir. İlahiler farklı isimler de alabilir:
İlahiler, Ahmet Yesevi’nin hikmetlerine göre daha liriktir. Koşma tarzı bir kafiye örgüsüyle yazılan ilahilerde 7’li, 8’li, 11’li hece ölçüsü kullanılmıştır. İlahinin en büyük şairi Yunus Emre’dir. Not: Aruzla yazılan ilahilere de rastlanır. Âhû, mahbûb gibi sözcüklerde şapkalı sesler uzun okunur. Bunlara uzun hece veya kapalı hece denir. Aruz ölçüsüne göre uzun okunan hece kapalı hece sayılmıştır. Bu tür sesler İslam kültürüyle birlikte dilimize girmiştir. YUNUS EMRE(13.YÜZYIL) Anadolu’da tasavvuf şiirinin ilk şairi ve kurucusu kabul edilir. Hayatı hakkında bilgi yoktur, yalnızca menkıbelere dayanır. Yunus Emre, ilahiler yazmış, gezgin bir derviş gibi yaşamak istemiştir. Şandan, şöhretten uzak durmak istemiş, tasavvuf ahlakını savunmuş, ruhsuz ibadetten uzak durulmasını istemiştir. Menkıbelere göre kendisi Taptuk Emre adlı bir şeyhe intisap etmiştir. Yunus şiirlerinde sehl-i mümteni vardır. Şiirleri sade bir Türkçe ile yazılmıştır. Kendisinden sonra birçok şairi etkilemiştir. Yunus Emre’nin iki eseri vardır:
Okunduğunda okura “çok kolaymış ben de yazabilirim” dedirten, ama yazmaya çalışıldığında yazılamayan üsluptur. EŞREFOĞLU RUMİ(15.YÜZYIL) Mısır’dan gelip Anadolu’da Hacı Bayram Veli’ye intisap etmiştir. Şiirleri birbirinden ayırmakta zorlanılacak derecede Yunus Emre’ye benzer. O da Yunus gibi lirizmi ön plana almıştır, ancak istediğinde didaktik şiirler de yazabilmektedir. Divan’ı ve Müzekki’n-Nüfus adlı bir eseri vardır. Eser 15.Yüzyıl Anadolu Türkçesinin güzellikleriyle doludur, tasavvufi bir eserdir. Uzlet ve halvetten bahseder. NEFES Bektaşi ve Alevi tekkelerinde okunan şiirlere nefes denir. Nefeslerde ya vahdet-i vücud görüşü dile getirilir ya da Hz. Muhammed veya Hz. Ali övülür. Nefesler daha çok cem ayinlerinde saz eşliğinde okunur, kalenderane bir üslubu vardır. ABDAL MUSA(14.YÜZYIL) Türkistan’dan Ahmet Yesevi’nin bir dervişi olarak gelmiş, Hacı Bektaş-ı Veli’ye bağlanmıştır. Tekkesini Antalya’nın Elmalı ilçesi Teke köyünde kurmuştur. En önemli eseri, tasavvufi bir düz yazı olan Nasihatname’dir. KAYGUSUZ ABDAL(14 VE 15.YÜZYIL) Bektaşiliğin ileri gelenlerindendir. Abdal Musa’ya bağlanmıştır. Tasavvufi bir içeriği olan Sarayname mesnevi tarzında yazılmıştır. Anadolu’da Alevi-Bektaşi şiir geleneğinin öncüsü sayılır. Şiirleri yer yer şathiye üslubu taşır, çözümü zordur, sürrealist(bilinçaltıyla dolu) izler görülür. Eserleri
PİR SULTAN ABDAL(15.YÜZYIL) Alevi-Bektaşi geleneğinin şairlerinden biridir. Yunus Emre gibi derin bir tasavvufi anlayışı yoktur. O daha çok nüktedan ve siyasi bir üslup tutturmuştur. O daha çok ağaca, bahçeye, bahara şiir yazarken lirikleşir. Şiirlerini saz eşliğinde söylemiştir. Hatayi’nin nefeslerinden etkilenmiş olan Pir Sultan’ın şiirleri Cem ayinlerinde okumak gelenek olmuştur. Pir Sultan Abdal’ı benzerlerinden ayırmak için Banazlı Pir Sultan dendiği de olmuştur. GAZEL Araplardan alınarak Divan(üst zümre) Edebiyatında çokça kullanılmış olan nazım biçimidir. Aşk, şarap, tabiat gibi konular işlenmiştir. Gazel beyitlerle yazılır(Nazım birimi beyittir). Her beyit ayrı bir konuyu işler(Sanki her beyit ayrı bir şiir gibidir). Konu birliğinin olmadığı bu duruma edebiyatta “parça güzelliği” denir. Bazı gazellerde konu birliği bulunabilir. Bu tür gazellere “Yek-âhenk” gazel denmiştir. Gazel’in beyit sayısı 5-15 arasında değişir. Kafiye düzeni:
Gazelde ilk beyte “matla” beyti, son beyte “makta” beyti denir. Bir beytin matla olup olmadığını anlamak için onun a a biçiminde kafiye düzeni olup olmadığına bakılır. Çünkü gazel a a ile başlar. Maktadan(son beyitten) önceki beyte “hüsn-i makta” adı verilir. Gazelin en güzel beytine ise “beyt’ül-gazel” denir. Makta beyti aynı zamanda şairin mahlasının(lakabının) da geçtiği beyit olduğu için makta beytine “taç” beyit de denmiştir. Bütün divan şairleri gazel nazım biçimini kullanmışlardır. Fakat en çok kullananlar Fuzuli, Baki, Naili, Nedim’dir. Gazel yazmak şairler arasında bir yarıştır. Bir gazelin bütün beyitleri güzel(çekici, cazip) yazılmışsa böyle gazellere “Yek-âvâz” gazel denir.
Örnek:
Beni candan usandırdı cefadan yar usanmaz mı? Felekler yandı ahımdan muradım şem’i yanmaz mı? Beni candan usandırdı Cefadan yar usanmaz mı? Felekler yandı ahımdan Muradım şem’i yanmaz mı? 13 ve 15. Yüzyıllar arasında gazel yazan şairler aynı zamanda Oğuz Türkçesinin de ilk verimlerini vermişlerdir. Buna göre kısaca bu şairlere dokunalım: 1.Hoca Dehhani: Divan şiirinin ilk şairidir. 13.Yüzyıl şairidir. Altı gazel ve bir kasidesi elimizde bulunmaktadır. Sonradan bulunan 3 şiirin ona ait olduğu kesin değildir. Şiirleri gazel ve kasidenin ilk örnekleri sayılır. Gazellerinde divan şiiri mazmunlarına yer vermiştir. Dehhani, 20.000 beyitlik bir Selçuklu Şehnamesi yazmış, ancak bu eser günümüze ulaşmamıştır. Şairin işlenmiş bir dili olduğundan hareketle o döneme ait başka şairlerin de olabileceği düşünülmektedir. 2.Ahmedi: 14.Yüzyıl divan şiirinin en büyük şairidir. Gazel, kaside ve mesnevi şairidir. Daha çok İskendername adlı mesnevisi ile tanınmıştır. Bu eserde Büyük İskender’den ve biraz da döneminin tarihinden bahseder. Çin hükümdarının oğlu Cemşid ile Rum kayserinin kızı Hurşid arasındaki aşkı anlatan Cemşid ü Hurşid mesnevisi de ünlüdür. Din dışı konuları işlemiştir. 3.Kadı Burhaneddin: Tuyuğ nazım biçimini Divan edebiyatına kazandıran şair 14.Yüzyıl şairidir. Gazelleri içten ve liriktir. Fakat o daha çok tuyuğ şairi olarak bilinir. Kadı Burhanettin’de tasavvufi aşk da vardır beşeri aşk da. Azeri lehçesini kullanmıştır. Kendi adıyla anılan bir devletin başına geçmiştir. Nesimi ve Fuzuli’yi etkilemiştir. 4.Ahmed Paşa: 15.Yüzyılda yaşamış, divan şiirinin ikinci kurucusu denilebilecek kadar sonrakilere yol gösterici olmuş bir şairdir. Şiirleri, Anadolu-Rumeli ve Çağatay sarayına kadar ulaşmıştır. Ahmet Paşa divan şiirini ve aruz veznini başarıyla uygulamıştır. Nazireciliği bir gelenek haline getirmiştir. Fatih Sultan Mehmet’e “güneş, kerem” ; Cem Sultan’a “benefşe, ab” redifli kasideleri ünlüdür. Ayrıca “Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül” nakaratlı murabbası çok tutulmuştur. Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|