Türk edebiyati edebi sanatlar sinif (SÖz sanatlari) ders notu

Ör.

• 
  Alnın bir sitare-i nev, yok afitab
  

yeni yıldız güneş

• 
  Bir şarkıdır söylediği
  

Mavi bir sevda şarkısı

Hayır, mavi değil

Ela bir şarkıdır söylediği

• 
  Erbab-ı teaşur çoğaldı şair azaldı şair azaldı
  

Yok öyle değil, şairin ancak adı kaldı

• 
  Al yanaktan buse alsam
  

Yanak olmaz, dudak olsun

• 
  Gördü geçen yıl bu kızıl bulutu gözleriniz
  

Demek bunların hepsi doğru, cevap veriniz

Yok. Hayır söylemeyin acısını bu yasın

Zavallı kulaklarım iki defa duymasın

• 
  Severim seni canım gibi dedim, hata dedim
  

Ne miktarı ola canın ki benzetem seni cana

14. 
    İltifat (Yönelme)
    

• 
  Bir varlık veya duygudan söz ederken başka bir varlığa veya söze geçme.
  

Ör.

• 
  Aradan yıllar geçti, işte o günden beri
  

Ne zaman yolda bir hana rastlasam irkilirim

Çünkü sizde gizlenen dertleri ben bilirim

Ey köyleri hududa bağlayan yaslı yollar

Dönmeyen yolculara ağlayan yaslı yollar

(Şair, “han”dan söz ederken, birden “yollar” hakkındaki duygularına geçmiştir.)

• 
  Güneş güler, kuşlar uçar havada
  

Uyanırlar nazlı nazlı çiçekler

Yalnız mısın o karanlık yuvada

Yok mu seni bir kayırır bir bekler

15. 
    İrsal-ı Mesel (Atasözü Söyleme)
    

• 
  Söze bir atasözü katmaya “irsal-ı mesel” denir.
  

Ör.

• 
  İnsana sadakat yaşanır, görse de ikrah (kötülük)
  

Yardımcısıdır doğrunun Hazreti Allah

• 
  Tok olanlar bilmez çektiğini aç kalanın
  

Sırtı pek kimseye ahval-ı şita yaz görünür

• 
  Affeyleyelim ki belki bilmez
  

Bir sürçen atın başı kesilmez

• 
  Ağyar elemin çekme gönül nafile gamdır
  

Hasmın sitemin anlamamak hasma sitemdir

• 
  Kör ölse badem gözlüydü derler
  

Dilsiz ölse şirin sözlüydü derler

• 
  Pazarda eşeğin kuyruğunu kesme
  

Kimi uzun, kimi kısa der ise küsme

• 
  Yılanı küçükken ez büyütme ha
  

Büyütürsen olur başına bela

• 
  Akıl yaşta değil, baştadır başta
  

Kişinin miktarı bilinir işte

• 
  Balık baştan kokar demişler atalar
  

Atın kuyruğu da koktu emmoğlu

16. 
    Kat’ (Kesme)
    

• 
  Sözü, susmanın söylemekten daha etkili olacağı bir noktada kesmeye “kat” denir.
  

Ör.

• 
  Bu dağın çilesi dolmaz
  

Bu dağın çilesi solmaz

Bu dağ bir…

Sus şair

Hepsini demek olmaz

• 
  Ey kimsesiz, avare çocuklar... hele sizler
  

Hele sizler...

• 
  Garibim
  

Ne güzel var avutacak gönlümü

Bu şehirde

Ne de bir tanıdık çehre

Bir tren sesi duymayagöreyim

İki gözüm iki çeşme…

17. 
    Sehl-i Mümteni
    

• 
  Söylenmesi kolay göründüğü hâlde benzerinin yazılması çok güç olan dizelerdir.
  

Ör.

• 
  Ete kemiğe büründüm
  

Yunus diye göründüm

• 
  Nush ile uslanmayanı etmeli tekdir
  

Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir

• 
  Mal sahibi mülk sahibi
  

Hani bunun ilk sahibi

Mal da yalan mülk de yalan

Var biraz da sen oyalan

(Yunus Emre)

18. 
    İcaz (Özlü Söz)
    

• 
  Özlü sözler söylemeye “icaz” denir.
  

Ör.

• 
  Karanlıkta yatacağına bir mum yak. (Konfiçyüs)
  
• 
  Acizler için imkânsız, korkaklar için müthiş görünen şeyler, kahramanlar için idealdir. (Atatürk)
  
• 
  Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi
  

Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi (Kanuni Süleyman)

3. 
   SESE DAYALI SANATLAR
   

1. 
   Cinas (Sesteşlik)
   

• 
  Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan sözcükleri bir arada kullanılmasıyla oluşan ses sanatına denir.
  

• 
  İkiye Ayrılır:
  

1. 
   Tam Cinas
   

Ör.

• 
  Bir güzel şuha dedim ki gözün sürmelidir
  

Dedi vallahi seni Hint’e kadar sürmelidir

• 
  Kısmetindir gezdiren yer yer seni
  

Arşa çıksan akıbet yer yer seni

• 
  Kalem böyle çalınmıştır yazıma
  

Yazım kışa uymaz, kışım yazıma

• 
  Kuyu başında kazan
  

Var yiğit para kazan

• 
  Söylerken o sözleri kızardı
  

Hem hazzeder ah hem kızardı

• 
  Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
  

Bu son faslıdır ey ömrüm nasıl geçersen geç

• 
  Bülbülün çilesi yanmakmış güle
  

Ömürler geçiyor ağlaya güle

2. 
   Ayrık (Yarım) Cinas
   

• 
  Cinaslı sözcüklerden biri, iki sözcük halindeyse, buna “yarım cinas” denir.
  

Ör.

• 
  Her nefeste işledim ben bir günah
  

Bir günah için demedim bir gün ah

• 
  Haylıca vakit oldu
  

Ben bu derde yanalı

Binme namert atına

Ya mıh düşer ya nalı

• 
  Nedir can kim anı sen nâzenin canane vermezler
  

Sana âşık olanlar yoluna cânâ ne vermezler

• 
  Çay kuru çeşme kuru
  

Nerde içsin kuzu su

Beni yakıp bitiren

Bir ananın kuzusu

2. 
   Seci (İçuyak)
   

• 
  Düzyazıda kullanılan uyaktır. Divan edebiyatı nesrinde sıkça kullanılmıştır.
  

Ör.

• 
  Aşk bir zevktir, onun da başka bir dili var, aşk bir şevktir, onun da ayrı ehli var; aşk bir cûştur, onun da şeydaları var, aşk bir hûruştur, onun da deryaları var.
  
• 
  Azmışlara yol gösterici, az isteyene bol gösterici, bilmeyene bildirici, görmeyene gördürücü, halk sarayının kapıcısı, gönül evinin yapıcısı.
  
• 
  İlahi! Kabul senden, ret senden, ilahi, şifa senden dert senden. İlahi, gönlüm oduna her ne yaktınsa, ol tüter. İlahi, vücudum bağrına her ne diktinse ol biter.
  
• 
  İmam-ı Cafer-i Sadık’tan nakledilir ki ifraz-ı girye beş kişiye münhasırdır: Biri Âdem ki behişt-i firakından nalan idi. Biri Yakup ki Yusuf’un hicretinden giryan idi. Biri Yusuf ki Yakup’un derdinden perişan idi.
  
• 
  Ey gözlerimin nuru, ey gönüllerin süruru, başımızın tacı, ehli dilin miracı, gönül hanesinin ziyası, dil hastasının niyazı.
  
• 
  Dil sözü kulaklara verir; kalem uzaklara.
  

3. 
   İştikak
   

• 
  Aynı kökten türeyen sözcükleri bir arada kullanmaya “iştikak” denir.
  

Ör.

• 
  Karşısında nice erbab-ı denaat titrer
  

Hâkim-i mahkeme-i hükm-i cezadır kalemim

• 
  Dünyada sevilmiş ve seven nafile bekler
  

Bilmez ki giden sevgililer dönmeyecekler

• 
  … Kadimsin ukul-i mütekaddimin ve müteahhirin daire-i kıdemine kadem basamaz.
  
• 
  Kolay gele bay beygir
  

Marifet dönmede değil

Döndürendedir

• 
  Hâlâ o cehalet, o tecahül ve o techil
  

4. 
   Akis (Çaprazlama)
   

• 
  Bir cümle veya dize içindeki sözleri ters çevirerek söylemeye “akis” denir.
  

Ör.

• 
  Her inişin bir yokuşu, her yokuşun bir inişi vardır.
  
• 
  Yemek için yaşamamalı, yaşamak için yemeli.
  
• 
  Didem ruhu gözler, gözler ruhunu didem
  

Kıblem olalı kaşın, kaşın olalı kıblem

• 
  Utandım ağlayarak, ağladım utanmayarak.
  
• 
  Ayaklar oldu baş, başlar ayak oldu.
  
• 
  Mümkün değil Hüda’yı bilmek de bilmemek de
  

Bilmek de bilmemek de mümkün değil Hüda’yı

• 
  Şiddet kanı, kan şiddeti besler.
  
• 
  Şiirlerin akşamında şehir, şehirlerin akşamında şiir var.
  

5. 
   Akrostiş
   

• 
  Bir şiirdeki dizelerin ilk harflerinin yukarıdan aşağıya doğru anlamlı bir sözcük oluşturmasına “akrostiş” denir.
  

Ör.

• 
  Var olan bir sen bir ben bir de bu bahar
  

Elden ne gelir ki? Güzelsin gençliğin var.

Dünyada aşkımız ölüm gibi mukaddes

İnan ki bir daha geri gelmez bu günler

Âlemde bu andır, bize dost esen rüzgâr

• 
  Rüyada mıyım yoksa uyanık mı bilemem
  

Istıraplı kalbim başkasını sever mi bilmem

Zalim olma anla beni senden gayrısını sevemem

Anla beni anla, senden başkasını sevemem

6. 
   Lebdeğmez (Dudakdeğmez)
   

• 
  İçinde “b, m, v, p, f” gibi dudak ünsüzleri bulunmayan sözcüklerle yazılan şiirlere “lebdeğmez” denir.
  

Ör.

• 
  Âşıklar söylenen sözden alırsa
  

İnsanlar içinde hastan ayrılır

Hakikat dersini özden alırsa

Yaratan Tanrı’ya destan sayılır

7. 
   Kalp
   

• 
  Bir sözcüğün seslerinin yerini değiştirerek yapılan sanattır.
  

Ör.

• 
  Gazeteci kız yine bir olay duyar
  

Sisli bir sonbahar akşama yola çıkar

• 
  Kış Şık, Bel Leb, Eczane Cenaze
  

8. 
   Aliterasyon
   

• 
  Bir şiirde ahenk yaratmak için ses ya da hecenin yinelenmesine “aliterasyon” denir.
  

Ör.

• 
  Sokaktayım kimsesiz bir sokak ortasındayım.
  
• 
  Cinayeti kör bir kayıkçı gördü
  

Ben gördüm, kulaklarım gördü

Vapur kudurdu, deniz gibi böğürdü

Hiçbiriniz orada yoktunuz

• 
  Dest bus-ı arzusuyla ölürsem dostlar
  

Kuzen eylen toprağım sunun anınla yâre su

9. 
   Nida (Sesleniş)
   

• 
  Sanatçının coşku ve heyecan sonucu olay ve varlıklara seslenmesine “nida” denir.
  

Ör.

• 
  Ey, seğiren yollar!
  

Ey, çağıran yollar