Osmanlılarda Eski Uzunluk Ölçü Birimleri
Osmanlı İmparatorluğu zamanında 75.8 cm lik zirai mimari (veya sadece zirai), 68 cm uzunluğundaki çarşı arşını vardı. Daha sonra ipekli fiatlarının artması dolayısı ile fiatı yükseltme yerine ölçü birimi kısaltılarak 65 cm lik Farsça kökenli endaze birimi kullanıldı. III. Selim abanoz ağacından bir prototip olarak 1 zira-i mimari yaptırdı. Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat'ta bölündü. Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti. Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü. Zirai mimari, arşın ve endaze ölçü birimlerinin ast ve üst katları aşağıda gösterilmiştir.
1 zirai mimari = zirai = mimari arşını = 2 ayak (kadem) = 0.75774 m = 24 parmak = 288 hat = 3456 nokta (yol, sokak uzunluğu, bina yüksekliği vb. için)
1 parmak = 12 hat = 0.03157 m
1 hat = 12 nokta = 0.00263 m
1 nokta = 0.00022 m
1 kulaç = 2.5 zirai =1.895 m (ip boyu, su derinliği, kuyu derinliği vb. için)
1 kara mili = 2500 zirai = 1895 m kara yolculuğundaki mesafeler için
1 fersah = 3 mil = 7500 zirai = 5685 m
1 berid (menzil) = 4 fersah = 12 mil = 30 9000 arşın = 22740 m
1 merhale = 2 berid = 45480 m
1 çarşı arşını = 8 rubu (urup) = 0.680 m (kumaş için)
1 rubu = 2 kirah = 0.085 m
1 kirah = 0.0425 m
1 endaze = 8 rubu (urup) = 0.650 m (artan ipekli fiatlarına karşılık konulan ölçü birimi)
1 rubu = 2 kirah
Uzunluk Ölçü Birimlerinde Ters Dönüşümler:
1 m = 1.319261 zirai = 1 zirai + 7 parmak + 7 hat + 10.8 nokta = 31.656 parmak
1 m = 0.5130740 kulaç = 3 ayak + 11.296 hat
1 km = 0.5276 mil
1 m = 1.470588 arşın = 1 arşın + 3 rubu +1.5 kirah
1 m = 1.538462 endaze = 1 endaze + 4 rubu + 0.6 kirah
Eski Alan Ölçü Birimleri
1 arşın (zirai) 2= 0.57417 m2= 4 ayak2
1 dönüm (yeni) = 2500 m2
1 dönüm (büyük) = 2720 m2
1 dönüm (atik) = 4 evlek = 1600 zirai2= 918.672 m2 (bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare)
1 atik evlek = 400 arşın2= 229.668 m2
1 yeni evlek = 100 m2
1 cerip = 3600 zira2= 2067.012 m2
1 ayak2= 144 parmak2= 0.14354 m2
1 parmak2= 144 hat2= 0.00099751 m2
1 hat2= 144 nokta2= 0.000006927 m2
1 çarşı arşın2 = 0.46240 m2
1 urup2 = 0.007225 m2
1 kirah2 = 0.0018062 m2
1 endaze2 = 0.422500 m2
1 urup2 = 0.0066015 m2
1 kirah2 = 0.0016504 m2
Alan Ölçü Birimlerinde Ters Dönüşümler
1 m2= 1.740450 zirai2= 1 zirai2+ 426 parmak2+ 71.89 hat2
1 m2= 2.162629 çarşı arşın2 + 2 arşın2 + 10 rubu2+ 1.63 kirah2
1 m2= 2.366887 endaze2 + 2 endaze2+ 23 rubu2+ 1.9 kirah2
1 ar = 0.1087781 dönüm = 174 zirai2+ 25 parmak2+ 133.24 hat2
Eski Ağırlık Ölçü Birimleri
Ağırlık ölçü birimi de uzunluk ölçü birimi gibi farklılıklar gösteriyordu. Şimdi kullanılan ağırlık birimi kilogram olup 0 derecede bir desimetreküp suyun ağırlığı olarak tanımlanmış ve Uluslararası Ölçü ve Ağırlık Birliğinden Türkiye'ye bir örnek verilmiştir.
1874 yılı iridyumlu platin alaşımından 1928/29 da yapılmış olan 42 nolu Türkiye milli kilogram prototipinin kullanılmasında gösterilen dikkatsizlik ve özensizlikten dolayı bozulduğunun anlaşılması üzerine 1953 yılında yapılan 54 numaralı prototipi ile değiştirilmiştir.
1 okka (kıyye) = 400 dirhem = 1282.945 gr (1280 gr)
6 kıyye = 1 batman = 7.544 kg
44 kıyye = 1 kantar = 100 ludre = 56.320 kg
4 kantar = 1 çeki = 176 kıye = 225.798 kg
1 kg = 312.5 dirhem = 0.781257 kıyye (okka)
1 kg = 0 okka + 311 dirhem + 12.5225 kırat
1 tonilato = 1000 kg = 4 çeki + 1 kantar + 37.4 okka
1 tonilato = 17 kantar + 31 okka + 183 dirhem
1.5 dirhem = 1 misgal = 4.8 gr
1 dirhem = 4 dünük = 3.2 gr
1 dünük = 4 kırat
1 kırat = 4 bakray = 1/24 misgal
1 bakray = 4 fitil
1 fitil = 2 nekir
1 nekir = 2 kıtmir
1 kıtmir = 2 zerre
Kullanıldığı Yere Göre Değişen Alan Ölçü Birimleri 14 )
Afyon
|
1 dönüm
|
2000.00 m2
|
İzmir
|
1 satraç
|
0.57417 m2
|
Ankara
|
1 mucur
|
32.3544 m2
|
Karapınar
|
1 çiftçi dönümü
|
2500.00 m2
|
|
1 şinik
|
129.1883 m2
|
|
1 yeni dönüm
|
2025.00 m2
|
|
1 yarım
|
516.753 m2
|
|
1hükümetdönümü
|
1000.00 m2
|
Aydın
|
1 satraç
|
0.57417 m2
|
K.Maraş
|
1 çiftlik
|
3000.00 m2
|
Arhavi
|
1 kıye
|
150.00 m2
|
Kelkit
|
1 kile
|
918.672 m2
|
Bursa
|
1 muzur
|
4643.36 m2
|
Niksar
|
1/2 tenekebuğday
|
1300.00 m2
|
Çumra
|
1 dönüm
|
2500.00 m2
|
Reşadiye
|
1 kil
|
2067.75 m2
|
|
1 havayi
|
17 litre
|
|
1 kot
|
459.00 m2
|
Elazığ
|
1 kot
|
57.417 m2
|
|
1 evlek
|
229.75 m2
|
|
1ölçek=4 kot
|
229.668 m2
|
Samsun
|
1 kil
|
918.672 m2
|
|
1 urub (rubu)
|
918.672 m2
|
Çarşamba
|
1 kesim
|
2765.0 m2 15)
|
|
1 kil
|
3674.688 m2
|
|
1 kesim
|
2025.0 m2 16)
|
Eskişehir
|
1 araba ot
|
4-6 dönüm
|
Terme
|
1 kesim
|
3600.00 m2
|
Erzurum
|
1 batman
|
459.336 m2
|
Alaçam
|
1 kabak
|
8000.00 m2
|
Ermenek
|
1 kutu
|
4.5-5 kg
|
Sivas
|
1 ölçek
|
918.672 m2
|
Gaziantep
|
1 kile
|
160-170 kg
|
|
1 evlek
|
229.668 m2
|
|
1 timin
|
1/8 kile
|
|
1 kile
|
12861.408 m2
|
Giresun
|
1 kod
|
1500.00 m2
|
Tokat
|
1 rublağ
|
1837.344 m2
|
|
1 kıye
|
2500.00 m2
|
Trabzon
|
1 kot
|
1200.00 m2
|
|
1 karış
|
20 cm2
|
Ş.Urfa
|
1 timin
|
1837.344 m2
|
Hadim
|
1 mandal
|
30-40 m2
|
|
1 kile
|
14698.752 m2
|
|
1 evlek
|
250.00 m2
|
|
1 ölçek
|
918.672 m2
|
|
1 dönüm
|
1435.4247 m2
|
Yozgat
|
1 kile
|
918.672 m2
|
İstanbul
|
1 kile
|
1837.344 m2
|
|
1 çerik
|
150.00 m2
|
|
1 müd
|
36746.88 m2
|
|
|
|
Çok önceleri ölçüler bir devlet denetiminde olmayıp çarşı ağaları ve belediyeler tarafından izlenirdi. Daha sonraları 20 Cemaziyülahır 1286 (hicri) = 14 Eylül 1285 (rumi) = 26 Eylül 1870 (miladi) tarihinde Tanzimatla kabul edilen (Mesahat-ı ekyal ve evzan-ı cedideye dair kanunname-i hümayun) bir yasa çıkarıldı. Bu yasaya göre (bugünkü dile çevrilerek)
Madde 1: Osmanlı ülkesinde uzunluk, hacım ve ağırlık birimlerine esas olmak üzere meridyenin çeyrek uzunluğunun 10 milyonda birine eşit uzunluğa "metre" veya "zirai aşarı" denilmiş olup bunun ast ve üst katları da ondalıktır.
Madde 2: Metreye eşit uzunlukta platinden bir zirai aşarı yaptırılarak hazinede saklanacaktır.
Madde 3: Kenar ve uzunluk ölçmek için seçilen zirai aşarı biriminin onda birine desimetre, yüzde birine santimetre, binde birine milimetre, bin katına kilometre, onbin katına fersah aşarı veya miryametre denir.
Madde 4: Arazi ölçümü için kenarı 10 m olan bir karenin alanı birim seçilip buna ar ve 10000 metrekareye hektar denir
Madde 5: Sıvı ve hububat hacmı ölçmek için birim 1 desimetreküptür. Buna ölçek veya litre denir. Onda birine desilitre, 100 katına hektolitre denir.
Madde 6: Ağırlık ölçümü için birim, +4 derecedeki 1 cm küp suyun ağırlığı 1 gramdır. Bunun askatları desigram, santigram, miligram ve katları 1000 grama kilogram denir. Bu ise +4 derecede 1 desimetreküp suyun ağırlığıdır. Bunun da 1000 katına ton denir
Madde 7: Ayar için platinden 1 kg lık bir ölçü birimi yaptırılarak hazinede saklı tutulacaktır.
Madde 8: 1. ve 2. maddeye uygun olarak uzunluk, hacım ve ağırlıklar ile ilgili pratik hayatta kullanılan ölçü ve tartı aletlerine, ayarlarının uygun olduğuna dair bir damga vurulacak ve ölçü aletlerine miktarları belirtilecektir.
Madde 9: 1 Mart 1287 (1871) tarihinden itibaren Osmanlı ülkesinde resmi dairedeki işlem ve alımlarında yeni ölçü birimleri kullanılacaktır.
Madde 10 : 1287 yılından 1290 (1874) yılı Martına kadar ahalinin bu ölçülerdeki uygulaması seçmeli olup bu süre içinde düzenlenecek her türlü sözleşme yeni ölçülerle olup evvelce yapılıpta 1290 yılı Martından sonraya taşan sözleşmeler yeni ölçülere göre değiştirilecektir.
Madde 11: 1290 yılı Martından itibaren Osmanlı ülkesinde yeni ölçülerin kullanılması zorunlu olup eski ölçüler yasaklanmıştır.
Madde 12: Eski ölçüler ve yeni ölçülerin birbirine dönüşüm cetvelleri şimdiden basılıp yayınlanacaktır.
Madde 13: Bu yeni ölçüler ve ondalık hesapları tüm okullarda öğretilecektir,
Madde 14: Şeriat işlemlerinde geçerli olan dirhem ile madeni paraların ağırlık ve ayarı ve mücevherat için kullanılan özel ağırlıklar bu yasanın dışında tutulacaktır17).
Çıkarılan bu yasa çeşitli nedenlerden dolayı yürürlüğe girememiş, ancak Atatürk'ün büyük devrimlerinden biri olan ölçü devrimi ile metrik sistem uygulamağa konabilmiştir.
26 Mart 1931 de çıkarılan 1782 sayılı yasaya göre:
Madde 1- Türkiyede kullanılacak ölçüler için aşari (ondalık) metre sistemi kabul edilmiştir. Resmi ve gayri resmi evrak ve işlemlerde ve bütün anlaşmalarda kanunen tutulması zorunlu olan ticaret defterlerinde, ticari evrak ve belgelerde, ilanlarda ve miktar tayin eden etiketlerde aşari metre sistemine dahil ölçülerin kullanılması zorunludur. Buna aykırı olarak yapılmış işlem ve anlaşmalarla düzenlenmiş evrak ve belgeler geçerli değildir.
Madde 2- Uzunluk, ağırlık, hacım ölçü aletleriyle Aerometreler, hububat muayene aletleri, su, akaryakıt, elektrik ve havagazı sayaçları, taksimetreler ve demiryolu yük ve sarnıçlı vagonlarıyle işçi gündeliklerini tesbit için kullanılan araçların bu yasa ve yönetmelik hükümleri dairesinde ayarlanarak damgalanmış olması şarttır.
28 maddelik yasanın diğer maddelerinde bazı detaylar açıklanmıştır. Ancak bu yasa da 1 Ocak 1933 den itibaren uygulanmağa başlanmıştır. Halen ülkemizde ölçü ve ayar işleri 1959 yıl ve 11286 sayılı ölçüler nizamnamesi gereğince Ticaret Bakanlığına bağlı ölçüler ve ayar işleri müdürlüğü ve örgütün denetimi altında belediyeler ayar memurlukları tarafından yürütülmektedir.
1.2.3 Takvimler
13. papa Gregor (1502-1585) denetiminde 1582 de takvimle ilgili bir reform yapıldı ve oluşan bu takvime Gregoryan takvimi veya miladi takvim denildi. Daha önceleri Jül SEZAR tarafından yaptırılan Jülyen takvimi 4 yılda bir artık yıl ile 1 yıl için 365.25 gün alınmıştı. Halbuki 1 yıl 365.2422... ortalama güneş günü olduğundan aradaki 0.0078 gün/yıl farkı, İznik konseyinin yapıldığı 325 yılından 1582 yılına kadar 1582-325=1257 için yaklaşık 10 günlük fark ortaya çıkarmıştı. Bazı dini günlerin bu nedenle kayması yüzünden yapılan yeni takvimde aşağıdaki önlemler alındı:
4.10.1582 perşembe günün ertesi günü 15.10.1582 cuma günüdür. Yıl 365 gün olup 4 yılda bir (son iki basamağın 4 e bölünebileceği 1992, 1996, 2000 gibi yıllar) artık yıl olup bu bir gün yılın son ayı olan şubat ayı sonuna eklenir. 400 ile tam bölünemiyen yüzyıllarda (1700, 1800, 1900, 2100 vb) artık yıl yoktur. Buna karşın 400 ile tam bölünebilen yüzyıllarda (1600, 2000, 2400 vb) artık yıl vardır. Bu şekilde yıl uzunluğu 365+1/4 - 1/100 + 1/400 = 365.2425 gün yapılmıştır. Bu toplam yine de olması gerekli değerden 0.0003 gün/yıl fazla olup bu da 10 000 yılda 3 gün yapmaktadır. Başka bir deyişle Gregoryan takviminin 3333 yılda 1 gün hatası vardır. Bunu da düzeltmek için 4000 yılının artık yıl olmaması gerekir. Bu şekilde düzenlenen takvimle ilkbahar noktası 21 Marta alınmış olundu 18).
Gregoryan takvimi Katolik İtalya'da ortaya atıldığından Protestan ülkeleri bu önerileri kabul etmede bir süre çekinmişlerdir. Bu takvim İtalya, İspanya, Portekiz ve Danimarka'da aynı yıl 1582 de kabul edildi. Fransa'da aynı yıl 9 Aralık 1582 den 20 Aralık 1582 ye geçildi. İsviçre, Hollanda, Almanya'nın katolik kısmı 1583 de Polonya 1585, Macaristan 1587, Almanya'nın Protestan kısmı 1700, İsviçre'nin Protestan kantonlarında 1701, Amerika 1752, İngiltere'de 3 Eylül 1752 yi izleyen gün olarak 15 Eylül 1752 oldu. Çünkü o zamana kadar Jülyen takvimi 11 gün kaybetmişti. İsveç'te 1753, İrlanda'da 1782 Japonya 1873, Çin 1912, Bulgaristan 1916, Rusya 1902-1918, Yugoslavya, Romanya 1919, Yunanistan 1923, Ürdün'de hicri-kameri takvimle birlikte uygulanması 1924, İran'da Dini işlerde esas olan hicri-kameri takvime ilaveten Tavim-i Celali esasına göre mali (hiraci) adı ile kullanılmakta olan şemsi takvimin yerine miladi senelere göre 621 noksanı ile başlangıcı hicret olan ve yılbaşısı Nevruz günü itibar edilen yeni bir şemsi takvimi 1925 yıllarında kabul edilmiştir .
Türkiye'de ise önceleri Ay'a bağlı ve başlangıcı Hz.Muhammed'in 15 Temmuz 622 tarihi olan Mekke'den Medine'ye göç (hicret) olan hicri-kameri takvimi kullanılmıştır. Ay uzunluğu 29.530588 gün olduğundan bir yıl 354 gün 8 saat 49 dakikadır. Hicri yıl ile miladi yıl arasında 10.8751 gün fark olduğundan dini bayramlar her yıl yaklaşık 11 gün önce olmaktadır. Bu farklılık 33 yılda bir yıl yapmakta olup insanların yaşı hicri takvime göre daha büyük olmaktadır. Bu takvim 1256 H (1840) yılına kadar kullanılarak bu tarihte mali (rumi) yıla geçilmiştir. Bu rumi takvimde yıl 1 Marttan başlamakta olup yıl uzunluğu 365.25 gündür. (Rumi tarihten miladi tarihe geçmek için rumi tarihin ayı Ocak veya Şubat ise 585, değilse 584 eklenerek miladi yıl bulunur. Gün içinde rumi güne 13 ilave edilir). 86 yıl kullanılarak Cumhuriyetten sonra Atatürk devrimleriyle bu rumi takvim de bırakılarak Gregoryan (miladi) takvimi 1 Ocak 1926 dan itibaren kullanılmağa başlanmıştır. Aradaki o tarihlerde 13 güne ulaşan rumi-mali takvim ile Güneş takvimi arasındaki farklılık ise 1914 yılında 16 Şubat 1332 (rumi) yi izleyen gün olarak 1 Mart 1333 (rumi) olarak dikkate alınmıştır. Daha sonra 26.12.1925 tarih ve 698 sayılı yasa ile TC dahilinde resmi devlet işlerinde Uluslararası miladi takvimin kullanılacağı, 31 Aralık 1341 gününü izleyen gün 1 Ocak 1926 takip edeceği, hicri-kameri takvimin özel durumlarda kullanılacağı ve hicri-kameri ayların başlangıcının gözlemevi tarafından saptanacağı belirtilmiştir. 26.12.1925 tarih ve 697 sayılı yasa ile günün gece yarısından başlayacağı ve saatlerin sıfırdan 24 e kadar sayılacağı 45 derece boylam dairesinin TC saatleri için esas alınacak boylam olduğu kabul edilmiştir. (Daha sonraları bu boylam İzmitten geçen 30 derece esas alınmıştır). Bu zamanda kullanılan ve alaturka (Türk işi ) saat denilen sistemde akşam güneş batışı 12.00 olarak alınmış ve güneş batışı ile yeni gün başlamış kabul ediliyordu. Bu sistemde her gün güneş batarken saatlerin ayarlanması gerekiyordu 19). Müslüman ülkelerde kule saatlerinin olmayışı da bunların hergün ayarlanma zorluklarından kaynaklanmaktadır. Bu sistemde ayrıca her mahallin saatleri farklı oluyordu. 1935 yılında hafta tatili pazar gününe alınmış ve 10 Ocak 1945 de 4696 sayılı yasa ile bazı ay adları Türkçeleştirilmiştir 20). 1983 yılında da mali yıl, mart ayından ocak ayına alınmıştır.
Konu ile ilgili yasalar aşağıda sıralanmıştır:
-7 Ocak 1329 (1913) tarihli doğum tarihleri hakkında şurayı devlet kararı
-8 Şubat 1332 (1916) tarih ve 125 sayılı muamelat-ı devlette takvim-i garbinin kabulü hakkında kanun.(Devlet işlemlerinde batı takviminin kabulü)
-26 Aralık 1341 (1925) tarih ve 697 sayılı günün yirmidört saate taksimi hakkında kanun
-26 Aralık 1341 (1925) tarih ve 698 sayılı takvimde tarih mebdeinin (başlangıcının) değiştirilmesi hakkında kanun
-27 Mayıs 1935 tarih ve 2339 sayılı ulusal bayram ve genel tatiller hakkında kanun
-13 Ocak 1945 tarih ve 4696 sayılı bazı ay adlarının değiştirilmesi hakkında kanun
İstanbulda Saat 12 iken Diğer Kentlerde Yerel Saatlerin Durumu
Türkiye'de tek bir saat kuşağı vardır. Bu ise Greenwich'e göre yaklaşık İzmit'ten geçen 30 derece doğu boylamına göre hesaplanmıştır. Yani Greenwich'e göre (Batı Avrupa zamanı) ülkemiz iki saatlık bir zaman farkı gösterir. İstanbul'da saat 12.00 iken Greenwich'de 10.00 dur. Yaz saati uygulandığı aylarda bu fark bir saattır. Ancak Türkiye 26-45 derece doğu boylam dairelerinde 19 derecelik boylam farkı olan bir alana uzandığından en doğusu ile en batısı arasında 1 saat 16 dakikalık yerel saat farkı vardır. Aşağıda İstanbul'da saat 12.00 iken çeşitli kentlerde yerel saatlerin alacağı değerler sıralanmıştır:
Adana 12.25, Adapazarı 12.05, Adıyaman 12.37, Afyon 12.06, Aksaray 12.10, Amasya 12.27, Ankara 12.15, Antakya 12.28, Antalya 12.07, Artvin 12.51, Aydın 11.55, Balıkesir 11.55, Bayburt 12.45, Bilecik 12.14, Bitlis 12.52, Bolu 12.10, Burdur 12.05, Bursa 12.00, Çanakkale 11.49, Çankırı 12.18, Çorum 12.24, Denizli 12.00, Diyarbakır 12.45, Edirne 11.50, Elazığ 12.41, Erzincan 12.42, Erzurum 12.49, Eskişehir 12.06, G.Antep 12.33, Giresun 12.37, Gümüşhane 12.42, Hakkari 12.59, İsparta 12.06, İzmir 11.52, İzmit 12.04, Karaman 12.17, Kars 12.56, Kastamonu 12.19, Kayseri 12.26, Kırklareli 11.53, Kırşehir 12.21, Konya 12.14, Kütahya 12.04, Malatya 12.37, Manisa 11.54, K.Maraş 12.31, Mardin 12.47, Mersin 12.22, Muğla 11.57, Muş 12.50, Nevşehir 12.23, Niğde 12.22, Ordu 12.35, Rize 12.46, Samsun 12.29, Siirt 12.52, Sinop 12.24, Sivas 12.32, Şemdinli 13.03, Tekirdağ 11.54, Tokat 12.30, Trabzon 12.43, Ş.Urfa 12.39, Uşak 12.01, Van 12.57, Yozgat 12.23, Zonguldak 12.11, Iğdır 12.59, Ardahan 12.55, Şırnak 12.54, Batman 12.28, Kırıkkale 12.18, Karaman 12.17, Bayburt 12.45, Aksaray 12.20
Ebced Hesabı
Eski Yunanlılar, alfabelerindeki 27 harf için birer sayı düşünerek herhangi bir rakamı harflerle ifade etmişlerdir. Pozisyon anlamlı olmayan rakamların bu yazım biçimi bazı diğer dillerde olduğu gibi Osmanlılarda da görülmektedir. Bu sistemde akılda tutmak için harf grupları birleştirilerek anlamsız kelimeler oluşturulmuştur. Parantez içindeki rakamlar o harfin sayı değerini göstermek üzere:
Ebced: Elif (1), be (2), cim (3), dal (4)
Hevvez: He (5), vav (6), ze (7)
Hutti: Ha (8), tı (9), ye (10)
Kelemen: Kef (20), lam (30), mim (40), nun (50)
Sa'fes: Sin (60), ayın (70), fe (80), sad (90)
Karaşet: Kaf (100), rı (200), şın (300), te (400)
Sehaz: Se (500), he (600), zet (700)
Dazıglen: Dat (800), zı (900), gayın (1000), lamelif, ye şeklindedir
Özellikle bazı mezar taşına veya çeşmeye şiir dizeleri ile tarih düşürülmesi eskiden moda olmuştur. Yani açık olarak tarih yazılmaz, olay tarihi şiir dizelerinde gizli olarak belirtilirdi. Şiirdeki harflere karşılık gelen rakamlar toplanarak hangi tarih olduğu bulunurdu. Örneğin Mimar Sinan'ın mezar taşında yazılı olan "Geçti bu demde cihandan pir-i mimaran Sinan" cümlesindeki rakamların kelimeler için değerleri sıra ile 47, 61, 113, 212, 402, 161 ve toplam olarak 996 yapmaktadır. Ancak bu tarih o zamanlarda kullanılan hicri tarih olup bunun karşılığı 1587 miladi MİMAR SİNAN'ın ölüm tarihidir21).
2. 800-1895 YILLARI ARASINDAKİ ÇALIŞMALAR
2.1 MATEMATİK VE ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI
Türklerin Anadolu'ya girişi olan 1071 Malazgirt Savaşından önceki zamanlara ait bilimdeki gelişmelerine kısaca bakacak olursak, bu dönemde Türkler Aral Gölü'nün güneyinde şimdiki Özbekistan ve Türkmenistan sınırları içinde bulunan Harzem (Hvarizm, Harizm) de Merv ve Kive kentlerinde, Maveraünnehir 22) denilen yerlerde Semerkant ve Buhara'da yaşayan topluluklar içinde yaşamaktaydılar. Milliyetçilik ve tabiyet kavramları çok kesin değildi. Nitekim bazı Türk olarak bildiğimiz bilim adamlarının çeşitli batılı kaynak ve ansiklopedilerde hatta Türkiye içinde bile Arap veya Acem (İranlı) oldukları belirtilmiştir. Müslümanlık Araplardan alınmıştır. Bu zamanlarda yazma dili Farsça ve teknik metinlerde Arapça olduğu düşünülürse Türk bilim adamlarının Arapça veya Farsça yazdıklarından dolayı onları Türk kabul etmemek büyük bir yanılgıdır. Ortaçağ Avrupa'sında da çeşitli uluslar zamanın gereği Latince dilinde yayınlar yapmışlardır. Bu tür yayınlar onların milliyetlerini değiştirmezler
Her ne kadar bazı araştırmacıların iddiasına göre Sumerlerin Babillilerin hatta Mısırlıların Orta Asya'dan göçen Türk kavimleri ile akrabalıkları olduğu ve dolayısı ile onların uygarlıktaki çalışmalarının da Türk uygarlığından sayılması gerektiği, söz gelimi Mısır piramitlerini yapanların Türk mühendisleri olduğu savununulmakta ise de burada sadece tarihçilerimizin araştırmalarından kesin bilinen Türk bilim adamlarımızdan girişte ilgisi gösterilen matematik astronomi, coğrafya, fizik vb. konularında katkıları olanlara kronolojik sırada kısaca değinilmiştir 23) .
Halife El MEMUN zamanında Maveraünnehir'de doğan 9. yüzyılın ilk yarısında yaşayan İBN TÜRK (Abdülhamid İbni Vasi İbni Türk Ebu Fazl) ( ? - 847) Ceyl kentinden olduğu için El Ceyli veya matematikçi anlamına gelen El Hasip de denmektedir. Adından da anlaşıldığı gibi Türk oğlu olan bu bilim adamı sayılar teorisi ve cebir konularında çalışmalar yapmıştır. Yapıtları "Kitab-ül Cami fi'l hisap" (altı kitap halindedir),"Kitab'ül muamelat", Kitab'ül Mesaha" (Ölçme işleri) dir24)
EL Memun'un kurduğu akademinin başına getirilen Türk asıllı HARZEMLİ MEHMET BİN MUSA (veya Muhammed İbni Musa Al Harezmi) veya kısaca AL Hvarizmi (780-850) (Aral gölü güneyinde bugünkü Özbekistan sınırları içinde olan Khiva'da doğduğu için Al Khvarizm, Al Hıvarizm, Havarizmi, Al Harezmi, Harzemli de denmektedir), Bağdat'ta halifenin kurduğu gözlemevinde çalıştı. 820 de yazdığı "Kitab'ül Cebr vel Mukabala" isimli yapıtında Alcebir (Algebra) kelimesini ilk kullanan kişidir. Bu kitap 1145 de latinceye "Liber Algorismi" (Algoritma kitabı) ile çevrilmiş ve batıda 15. ve 16. yüzyıla kadar bir çok matematikçilere önder olmuştur 25). Hesap yöntemi anlamına gelen "Algoritma" kelimesi kendi adı "Al Khwarizm"nın zamanla değişimi ile ortaya çıktığı söylenmektedir. Harzemli Usturlab hakkında bir kitap da yazmış ve bu aletin 43 tür kullanılışını anlatmıştır. Halife el Memun'un görevlendirdiği Sincar ovasında bir derecelik meridyen ölçüsüne de katıldığı söylenmektedir.
Türkistan'ın Farab ilinde doğarak Bağdat'a gelen Türk asıllı FARABİ (Ebu Nasr Muhammed İbni Muhammed İbni Tarhan ibni Uzlagh El Farabi) (872-950/951) Arapça, felsefe, mantık, musiki ve astronomi öğrenerek Şam'a yerleşti. 150 ye yakın yapıtı olup 933 de yazdığı bir geometri kitabında çeşitli şekillerin çizilmesi ve bazı geometrik şekillerin bölünmesi konularını incelemiştir26).
Yine bir Türk astronomu olan ABDURRAHMAN ES SUFİ (884-976), gökyüzü haritasını ve burçları çizdi. Bazı yıldızların çift yıldız olduğunu saptadı. "Feleknüma" (Gökbilimi) isimli bir yapıtı var. "Yıldızların görünüşleri" isimli başka bir kitabı Leningrad kitaplığında olup 1665 de İngilizce ve 1875 de Fransızca dilinde yayınlandı. Bu kitapta 5000 den fazla yıldızın parlaklık derecelerini yazmıştır. Yıl uzunluğunu saptayan Es Sufi, gezegenler tablosu hazırladı ve jeodezik çalışmalar yaptı 27).
İlk defa tanjantı trigonometriye zil (gölge) ismi ile sokan Türk asıllı Horasan'ın Buzcan kentinden EBUL VEFA (Muhammed İbni Muhammed İbni Yahya İbni İsmail ibnül Abbas Ebul Vefa el Buzcani) (940-998), Bağdat'ta saray bahçesindeki gözlemevinde çalışmış, Ayın yörüngesinin eğimini hesaplamıştır. Düzlem trigonometride birim çemberin yarıçapını r=1 aldı. Bir tanjant tablosu düzenleyerek sekant ve kosekant kavramlarını koydu. sin 2A = 2 sin A cos A ve sin (A±B) = ±±ilişkilerini buldu. Hazırladığı sinüs cetvelinin incelik derecesi 1/60= 8.10kadardır. Küresel trigonometride sinüs bağıntısını buldu. Çember içine çizilen düzgün çokgenlerde kenar ile yarıçap arasındaki ilişkiyi araştırdı 28).
Ortaçağın yetiştirdiği en büyük bilim adamlarından yine Türk asıllı BEYRUNİ (El Biruni, Beruni) (973-1048), astronomi, matematik, fizik, jeoloji, tıp ve indoloji (Hint bilimi) alanlarında çalıştı. Gazneli Mahmud'un Kuzey Hindistan'ı fethi üzerine bir süre Hindistan'da yaşadı ve daha sonra Gazne'ye yerleşti. Dünya'nın kendi ekseni etrafında ve Güneş etrafında döndüğünü söyledi. Bu fikrin islam ülkelerinde (Orient) ilk temsilcisidir. 18 kıymetli taşın ve mineralin özgül ağırlığını hesapladı. Yazdığı 148 yapıtın ancak 32 si zamanımıza kadar gelmiştir. 1032 de "Hindistan Tarihi" kitabını yazdı. Ortaçağ Hindistan'ına ışık tutan bu kitabın büyük bir kısmında Hintlilerin matematik ve astronomi alanlarındaki buluşları ile ilgili konuları anlatmıştır. Coğrafya ile ilgili bir kitabı Fatih kitaplığındadır. "Asarı Bakiye" isimli kitabında Arap, Pers, Yunan gibi ülkelerin zaman hesaplamaları ve takvimleri ile ilgili bilgileri özetledi. 1030 da Gazneli Mahmud'un oğlu MESUD için yazdığı "Al Kanun al Mesudi" (Mesud'un yasası) kitabı bir ansiklopedi niteliğinde olup trigonometri tarihi için çok önemlidir. Bu yapıtında kendisinden önce yazılmış tüm bilgileri derlemiş kendi gözlem ve hesapları da ilave etmiştir. 11 ciltten oluşan bu kitapta zaman hesabı ve takvim, trigonometri (düzgün çokgenlerin kenar hesabı, kirişler ile ilgili kurallar, açıların toplamı ve farkları sinüsleri ile ilgili kurallar, iki kat ve yarım açı sinüsleri ile ilgili kurallar, açıların üçe bölünmesi bir derecenin sinüsünün 8 basamak hesabı, π hesabı, sinüs cetveli, cetvellere ilişkin bazı kurallar ve doğrusal, karesel enterpolasyonlar, tanjant ve kotanjant ile ilgili problemler ve ilgili cetveller, küresel trigonometri), küresel astronomi, özel astronomi problemleri (Ay hareketi, Ay'ın çeşitli zamanlardaki şekilleri, gezegen hareketleri, yıldız kataloğu), jeodezi konuları anlatılmaktadır.
Bu kitapta yeryuvarının büyüklüğünü saptamak amacı ile değişik bir yöntemden bahsetmektedir. Bunun için Hint Okyanusu'nun kıyısında denizden yüksekliği h=652 arşın olan Zira el Savda dağında Nendene kalesinde deniz ufku ile yatay arasındaki açıyı α =33' olarak ölçerek (şekil-2.1) cos α = R/(R+h) veya
R = h/(sec α -1) bağıntısından R=3333 arap mili (≈6426 km) ve 1 derecelik meridyen uzunluğunu 58.2 mil (≈118.1 km) ve çevreyi 6800 farsang (fersah) (≈42516 km) olarak hesaplamıştır29).
???
Şekil-2.1: Beyruni'nin yeryuvarı yarı çapı hesabı
Beyruni, düzgün dokuzgen çiziminde 3.derece denklem çözümüne dayanan bir yöntem bulmuştur. Beyruni, yıldız tutulmasından enlem tayini için birkaç yöntemle Güneş'in doğuş anından veya Ay tutulmasından boylam farkı tayin etmiştir. Bağdat'ın doğusundaki Gazne'ye kadar olan bütün kentlerin boylam farklarını bir üçgen zincir ile saptamıştır. Boylam değerleri bu günkü değerlerden 24 derece farklı olduğundan başlangıç için Greenwich'in 24 derece batısındaki bir meridyeni aldığı anlaşılmaktadır. İki kent arasındaki uzaklığı, coğrafik koordinatlardan s = {Δλ2 cosφ1 cosφ2 +Δφ2 }1/2
ilişkisi ile hesaplamıştır. Jeodezi ile ilgili yapıtında, yapılan camilerin Mekke yönünün (kıble) coğrafik koordinatlardan azimut hesaplanması konusuna büyük bir yer ayırmış ve inşaat ustalarının anlayacağı biçimde düzlem bir alanda geometrik çizimle azimut tayinine ait iki yöntem vermiştir. Beyruni açı ölçmek için çeşitli aletler tanımlamış ve bunlardan bir çoğunu kendi yapmıştır. 994 de 7.5 m çaplı yatay bir daire ve gölge izlemek amacı ile bir gnomon30) yapmıştır. Bu aletle Güneş yüksekliğini ve azimutları 2' incelikle ölçmüştür. 1016 da yaptığı 3 m çaplı 1' bölümlü kuadrant (çeyrek daire) ile önemli astronomik gözlemler yapmıştır. Bu alet metal veya tahtadan olduğu sanılan bir derece bölümlü bir halka ve ortadan dönebilen bir alidattan oluşmaktaydı. Bu aletle düşey veya zenit açıları ölçülebiliyordu. İnceliğin artırılması amacı ile çap büyük alınıyordu. 1019 da Beyruni 4.5 m çaplı ve 1' bölümlü kuadrant kullanmıştır. Yükseklik ölçmek için yaptığı bir alet (şekil-2.2) uzunluk ölçme ilkesine dayanıyordu. Astrolab (usturlab) ve kuadrant ile yükseklik ölçümünü detaylı olarak anlattığı kitabında yanına varılamıyan uzaklıkların hesabı, kuyu derinliği gibi problemlerin çözümünü göstermiştir. Kuadrantları bölümlemek için bir bölümleme makinası yaptığı da bilinmektedir. Beyruni, yeryüzünün düzleme projeksiyonu için de yöntemler önermiştir. Gençliğinde bir yer küre yaparak üzerine enlem ve boylamları işaretlemiştir. Kartografya ve projeksiyonlar konusunda çalışmış, yer ve gök haritaları ile yarı kürenin düzleme tasviri için konik ve silindirik projeksiyonlar önermiş ve bunları resimlerle göstermiştir 31) .
???
Şekil-2.2 : Beyruni'nin yükseklik ölçeri
Batıda "Avicena" olarak tanınan İBNİ SİNA (Ebu Ali el Hüseyin bin Abdullah İbni sina) (980-1037) da Beyruni ile aynı çağda yaşamış bir Türk filozof ve bilim adamıdır. Özellikle tıp ve kimya konularında toplam olarak 223 kitap ve makalesi vardır. İsminin başına haklı olarak "As-şeyh ar-reis İbni Sina" ünvanı konmuştur. Beş ciltlik "Kanun" isimli kitabı tıp ansiklopedisi sayılır. Bu kitap batı üniversitelerinde uzun süre ders kitabı olarak okutulmuştur. Bunlardan başka "Sağlık ve İlaçlar", "Hayvanlar Tarihi" ve 20 ciltlik "İnsani Bilgiler Ansiklopedisi" yazmıştır. Toplam 233 kitap ve makalesinin 16 sı matematik, astronomi ve fizik ile ilgilidir. Bu alanlarda ise ilgilendiği konular şunlardır: Gök cisimlerinin sınırları, gezegenlerin uzaklıkları, astronomik gözlemler, gözlem aletleri, Öklid özeti ve geometri yöntemleri, son ve sonsuzluk konuları, diferansiyel hesap, aritmetik, küre üzerine çizilen paralel doğrular, fizik ve metafizik. İbni Sina, Jeolojinin de kurucusu sayılır. Bu konuda tortul kayaçların fosillerin ve dağların oluşumu ile ilgili bugün aynısı tekrarlanan bilimsel açıklamalar yapmıştır32).
1201 yılında Horasanın Tus kentinde doğan Türk asıllı Nasreddin TUSİ (1201-1274). aritmetik, geometri, astronomi, optik, mineoroloji, tıp, lojik, felsefe, ahlak ve edebiyat konuları ile ilgilendi. Kendisine "El-muhakkik" veya "Türk Öklidi" de denir. Toplam 64 yapıtı olduğu bilinmektedir. Düzlem geometriyi yarattığı söylenir. Düzlem geometriyi küre geometrisine uyguladı. Abbasi veziri bir bahane ile Tusi'yi Bağdat'ta hapsetti. Tusi ilk yapıtını burada yazdı. 1256 da hapishaneden çıktı. 1259 da yazdığı "Kitabı şekli kutta" isimli yapıtında Öklidin 5 nolu postulatını tenkit ederek buna başka bir biçim verdi. Üçgenin üç açısının toplamının 180 dereceye eşit olduğunu isbat etti. Üç açısı bilinen küresel üçgenin çözümünü üç kenarı bilinen üçgen çözümüne dönüştürdü. Küresel üçgen çözümünde kutup üçgenini önerdi 33).
1220 de bir çok matematikçilerin bulunduğu Horasan Mogol istilasına uğradı. 1256 da Hülagü komutasındaki Mogollar ilerleyerek 1258 de Bağdat'ı zaptettiler. Halife El Mustazım öldürüldü. 1259 da Hülagü İlhan Bağdat'ı yıktıktan sonra Tusi'ye Rumiye gölü doğusunda Marega'da bir gözlemevi kurma görevi verdi 34). 2000 m yükseklikte Karakaya tepesindeki bu gözlemevi kitaplığında tarihçiler 400 000 kitap, broşür ve makalenin bulunduğunu söylerler 35). Gözlemevinde çoğunu Tusi'nin yaptığı bir çok astronomi aletleri vardı. Bu gözlemevinde Şam'dan Müeyyidüddin Urzi, Musul'dan Fahrüddin Maragi, Tiflis'den Fahrüddin Ahlati, Kazvin'den Necmüddin Kazvini biraraya toplandılar 36). Tusi 1261-1269 yılları arasında yaptığı gözlemleri "Zîci İlhan” (İlhan almanağı) ismi altında yayınladı 37). Tusi'nin ayrıca altı paftalık bir İslam Atlası yaptığı da söylenmektedir.
İlhanlı hükümdarı Argun Han'ın oğlu ünlü bilgin GAZAN HAN (1271-1304), tarih astronomi, doğa bilimleri, tıp ve kimya ile uğraşmıştır. 1300 de Marega'ya uğrayıp gözlemevini incelemiş ve dönüşte Tebriz'in batı tarafındaki banliyosu Şem'de bir gözlemevi kurdurmuştur 38).
Türk divan edebiyatının ilk şairlerinden GÜLŞEHRİ'nin 1301 de yazdığı Farsça manzum "Felekname" (Astronomi) adlı mesnevisinde ve 1317 de yine "Mantık-ut tayr" (Kuş mantığı) da bazı astronomi ve astrolojik konulara değinmiştir. Örnek olarak Ay tutulması için:
Kendözinden çün değildir Ay nurı
Aydını kamu Güneşdendür varı
Çün Güneşten nur alur Ay iy hakim
Güneş anun nurrin eyler müstakim
İkisi arasına yir gölgesi
Düşicek ey bilmeyenler bilgesi
Ay dutulur nurunu virmez olur
Zire ol dem Güneşi görmez olur.
demiştir. Gülşehri'nin gökbilim (astronomi) ve yıldızbilim (astroloji) ile bu kadar yakından ilgilenmesi eserlerini Kırşehir'de veya bu şehrin dolaylarında yazmış olmasına bağlanabilir. Çünkü Gülşehri'nin yaşadığı yıllara yakın bir devirde Kırşehir'de Nureddin Cacebel tarafından özellikle gökbilmin okutulduğu bir medrese kurulduğu bilinmektedir.
1427 de BEDR-İ DİLŞAD ( Öl. 1404-5) tarafından da yazılan Muradname (Padişah 2. Murad adına yazmıştır), 10410 beyitlik aruz vezniyle yazılmış olup konuları içerisinde astrolojiye değinmiştir. Tanrının yeri sofa gibi düz, felekleri de kubbe gibi yuvarlak yarattığını, gözlem yaparak yıldız sayısının 29 000 olarak saptandığını, bunlardan yedisinin gezegen, diğerlerinin duran yıldızlar olduğunu söyler 39).
14. yüzyıl sonunda yaşamış olan ABDÜLVACİD, Horasan'dan Süleyman Şah zamanında (1368-1387) Anadolu'ya geçmiş ve Kütahya'ya yerleşmiş ve burada kurulan medreseye müderris olmuştur. 1403 de "Şerh'ün nihaye" (Son yorumlar) isimli yapıtından başka Usturlab isminde manzum bir yapıtı da vardır 40).
ULUĞ BEY (1393-1449) astronomiye ilgisi yüzünden 1420 de Semerkant'ta kurduğu gözlemevinde KADIZADE RUMİ (1365-1430) ve Gıyasüddin CEMŞİDİ (Öl. 1429) 41) ile birlikte çalışarak "Zîci Gürgani" (Gürgan almanağı) veya "Zîci cedidi Sultanı" (Yeni sultan almanağı) isimli bir yıldız kataloğu meydana getirmişlerdir 42)43) Bu yapıt batıda 16. yüzyıla kadar pozisyon astronomisinin el kitabı olmuştur ve zamanının en mükemmel cetvelleridir. 1665 de Oxford'ta basılmış ve çeşitli Avrupa dillerine çevrilmiştir. Kameri ay başlarının saptanmasında bu cetvellerden hala yararlanıldığı söylenmektedir. Bu gözlemevinde çeyrek daire şeklinde sabit olarak yerleştirilmiş duvar kuadrant'ın yarıçapı 40 m kadar olup her dereceye yaklaşık 0.70 m karşılık gelmekteydi. Semerkant'taki ölçtükleri coğrafik koordinatlar bugünkülerle karşılaştırılırsa enlemde 1.5 dakikadan küçük farklılıklar olduğu görülür. 1425 de yazdığı "Risalet'ül Muhtiye" adındaki bir yapıtında π nin büyüklüğünü 60 lık sistemde verdikten sonra aynı değeri ondalık kesir ile tekrarlar.
Kadızadenin vefatı ile Semerkand gözlemevine müdür olan ALİ KUŞÇU (Öl.1474/1475) Uluğ beyin yıldız kataloğuna yardım etmişti. Uluğ Bey'in öldürülmesi ile Tebriz'e geldi Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan tarafından Fatih Sultan Mehmed'e elçi olarak gönderildi. Fatih'in isteği üzerine İstanbul'da kalarak Ayasofya medresesinde müderris oldu44) . Astronomi konusundaki bir çalışmasını Fetih Risalesi (makalesi) adı ile Fatih Sultan Mehmed'e sundu. Ali Kuşçu, hesaplarında dünya çevresi için 8000 parasang (fersah) aldı.
Osmanlı imparatorluğu içinde 16. yüzyılın ilk yarısına kadar pozitif bilimler alanında önemli bir gelişme göze çarpmamaktadır. Bu dönemde İmparatorluk doğuda İran ortalarına, güneyde Sudan'a kuzeyde Viyana kapılarına ve batıda Fas'a kadar genişlemişti. Daha sonraları batıda yapılan Rönesans ve Reform hareketlerinden Osmanlı Türkleri etkilenmemiştir.
Kadızade Rumi'nin torunu, Kutbettin Mehmedin oğlu olan MİRİM (MEHMET) ÇELEBİ (Ölümü 1525) aynı zamanda anne tarafından büyük babası Ali Kuşçu'dur. İstanbul'da medrese eğitimi gördü, I. Selim zamanında Anadolu kazaskerliğine atandı. Daha çok astronomi konularında çalıştı. Türklerde gözleme dayanan bilimsel araştırmaların gelişmesinde büyük çaba gösterdi. Astroloji ile de ilgilendiği söylenmektedir. 1 derecelik açının sinüsünü daha hassas elde edebilmek amacı ile zamanına göre ilginç beş ayrı yöntem önermiştir 45).
Kanuni zamanı matematikçilerinden Sultan Selim Camii muvakkidi (Zaman hesaplayıcısı) MUSTAFA bin Ali-yül MUVAKKIT "Tuhfet-üz zaman ve haridet-ül evan" adı ile yazdığı broşürde gökkürelerinin ve yıldızların niteliklerinden, deniz ve dağlardan bahsetmiştir. Yine Ayasofya kitaplığında bulunan "Tehlil-ül Mikat" adlı yapıtında rubu tahtası ve yükseklik ölçme yöntemleri açıklanmıştır. Bu yapıtta ayrıca nehir genişliği ve kuyu derinliklerinin rubu tahtası ile ölçümü de anlatılmıştır 46).
III. Mahmud zamanında MAHMUD bin ALİ SİPAHİ-ZADE "Ev-zah-ül mesalik ilk marifet-il mimalik " adlı Arapça ve sonradan Türkçeye çevirdiği yapıtında yeryüzünün küre biçiminde olduğunu anlatır ve diğer bölümlerde denizler, göller ve ırmaklardan söz eder.
Bu devirde MEHMED bin ÖMER BAYAZID bin AŞIK tarafından yazılan "Menazır-ül Avalin" adındaki coğrafya ve astronomi kitabı da meşhur olmuştur. Bu kitapta gök ve gök cisimleri açıklanırken cehennem ve cehennem halkı ile şeytanlardan, coğrafyadan ve hayvanlar ile insanların anatomisinden de bahsedilmektedir 47).
MUSTAFA ZEKİ, Gıyasüddin Cemşidi'nin "Süllem-üs Semüa" isimli kitabını Türkçeye çevirmiştir. Bu yapıt gök cisimlerinin Dünya'dan uzaklığını gösterdiği gibi astronomi ile ilgili bazı esasları açıklamaktadır.
Sultan Selim Muvakkiti MUSTAFA bin ALİ 1528 de "Usturlab", 1549 da Türkçe "Kürre-i Sema", Mukantarat risalesi ve bir başka yapıtı olan "Yedinci iklim"de yüz kentin İstanbul'dan uzaklığı ve kaç günde gidilebileceği belirtilmiş ve bununla eski tahmin ve yanlışlıklar düzeltilmiştir.
Eyüp Sultan camii muvakkiti ressam ve Hezarfen Ahmet Ziya AKBULUT, çok sayıda güneş saati yapmıştır. Bunlardan en göze çarpanları, rasathane kütüphanesi, Ayasofya ve Topkapı müzeleri, Bayazıt'da belediye kütüphanesi bahçesinde yer almaktadır. Hem astronom hem takvimci olup iki taraflı, birbirine benzemeyen çeşitli rubu tahtaları yapmıştır.
1570 yılında TAKİYÜDDİN (1525-1585), II.Sultan Selim zamanında Tophane sırtlarında bir gözlemevi kurarak çalışmalara başladı (şekil-2.3). 1577 de görülen kuyrukluyıldız (şekil-2.4), 1578 deki veba salgını bahane edilerek 1579 da Şeyhülislam Kadızade Ahmet Şemsettin'in 3. Murad'a gönderdiği mektupta "gözlemlerin uzayın sırlarını öğrenme küstahlığı olduğu ve bu tür gözlem yapan devletlerin yıkıldığını bildirmiş, hurafelere inanan iradesiz hükümdar Kaptan Kılıç Ali Paşaya emir vererek denizden topa tutulmak suretiyle 1579 da yıktırılmıştır. Bu olayın aynı yıllarda Danimarkalı Astronom TYCHO BRAHE (1546 - 1601) ın gözlem yaptığı döneme rastlaması ve bu gözlemlerden KOPERNİK (1473-1543) in ünlü kuramı çıkarması Türk astronomisi adına büyük şanssızlık sayılır48).
Avrupa dillerinden ilk astronomi çevirisi Fransız astronomu Noel DURCT (? -1650) "Ephermerides Motuum Celestium Richelianae ex Lansbergii Tabulis" Paris 1651 isimli bir astronomik cetveldir. Bu çeviri Osmanlı astronomu Tezkereci KÖSE İBRAHİM (Zigetvarlı) tarafından "Janjal al-aflak fi Ghayat al-idrak" ismi altında 1660 yılında yapılmıştır. Bu çeviri Osmanlı literatüründe KOPERNİK’ten söz eden ilk kitaptır. Osmanlılar kuramsal astronomi kitapları yerine daha çok devlet ve din işleriyle günlük yaşam için zorunlu olan takvim yapımına ve. zaman belirlemesine ilişkin gelişmelere yöneliyordu49). Matematik ve astronomi konularında çalışan bir bilgin olan HALİL FAİZ (1674-1721) "Hesap özeti", astroloji ile ilgili "Yıldızlarla uğraşma hesapları" ve "Gezegenler üzerine makaleler" kitaplarını yazdı 50).
18. yüzyılın ilk yarısında iki büyükelçi Paris ve Viyana gözlemevlerini ziyaret etti. 1748 de Hattı Mustafa Ef. Viyana gözlemevini ziyaret etti. III. Ahmet zamanında 1721 de ise Yirmisekiz Mehmet Çelebi Paris gözlemevini ziyaret etti ve gözlemevi direktörü J.D.CASSINI'nin verdiği astronomik cetvelleri dönüşünde İstanbul'a getirerek ilgililere verdi.
1733 de Hendesehane kuruldu. Bunu 1773 de Mühendishane-i Bahri-i Hümayun (Gemi Mühendisliği Devlet Okulu) ve 1795 de Mühendishane-i Berri-i Hümayun (Askeri Mühendislik Devlet Okulu) izledi. Bu okulların ders programlarında dil, matematik, coğrafya, istihkam, astronomi, atıcılık, harp tarihi dersleri okutuluyordu.
18. yüzyılın ikinci yarısında yabancı öğretmenler özellikle Fransız mühendisler eğitim kurumlarında ve topçuluk, gemicilik ve askeri mühendislik gibi alanlarda görev aldılar.
İBRAHİM HAKKI (Erzurumlu) (1703-1780), Türkçe, Arapça, Farsça 54 yapıtı olup Marifetname isimli yapıtında bazı basit hesaplamalar ve astronomik bilgiler vermiştir.
Soma yakınlarında Gelenbe bucağından GELENBEVİ İSMAİL ef. (1737-1799) kendisini yetiştirerek I. Sultan Hamid zamanında Mühendishane-i Bahri Hümayün (Denizcilik Devlet Mühendislik Okulu) de matematik hocalığı yapmıştır. Bir çok makalenin yanında "Hesap özeti", "Kesir Hesabı", "Logaritmalara dair", "Adla-i müsellesat" (Üçgen kenarları), üçgen çözümleri ve trigonometrik fonksiyonlara ilişkin işlem yapmağa elverişli bir cetveldir. Ensab adını verdiği logaritmaya ilişkin derin bilgisi vardır 51).
???
Şekil-2.3: İstanbul Rasathanesi (Ünver)
???
Şekil-2.4: Takiyuddin'in kuyrukluyıldızı (Ünver)
18. yüzyıl ortalarında İstanbul'da doğarak III. Mustafa zamanında yaşayan Laleli camii muvakkidi KALFAZADE İSMAİL ÇINARİ 1780 de Logaritmayı ülkemize tanıtan kişidir. III. Ahmet zamanında elçi olarak 1721 de Avrupa'ya giden Yirmisekiz Mehmet Çelebi'nin getirdiği astroloji ile ilgili kitaplar arasında gelen J.D.CASSİNİ'nin astronomi cetvelini yarım yüzyıl kitaplık raflarında durduktan sonra astrolojiye meraklı III. Mustafa'nın emri ile 1772 de dilimize çevirmiştir. Bu cetvelde Paris meridyenine göre yapılmış hesapları Süleyman-ı MAKAMİ (Katib-i Divani) İstanbul meridyenine ve İslam ülkelerinde kullanılan Arabi takvimine dönüştürerek 1798 de yayınladı. Bu yapıta "Zîc-i Cedid Hülasa-i Garra" adını verdi.
FEYZİ EFENDİ (Ölümü 1814), mühendis ve matematikçidir. Sekstant kullanımına ait bir kitabı vardır. Kilid'ül Bahir (Çanakkale Boğazı) istihkamlarının takviyesi sırasında ölmüştür.
III. Selim zamanında Mühtedi52) Osman ef. adlı bir tercüman 1779 da "Hediyyet'ül-Mühtedi" isimli Avusturya Almancası ve Fransızca yapıtlardan yararlanılarak askeri amaçlı bir geometri kitabı yazdı. Bu kitapta geometrik şekillerin ve bazı büyüklüklerin ölçülme usullerinden bahsetmektedir. Bu kitapta ayrıca 1 zira = 24 parmak ve 1 parmak = 6 orta boy arpanın bitişik olarak yanyana durması ile oluşan uzunluk olarak tanımlanmıştır. Halbuki Hıristiyanların birimi ayak olup 1 ayak = 12 parmak ve her parmak bizim parmağa uygun düşmektedir. Ayakları ise tamamen bizim yarım zira'mıza eşittir. Fakat Hıristiyan mühendisler güçlük olmaması için bir ayağı 10 çizgiye ve 1 çizgiyi de 10 nokta'ya bölerek kullanagelmişlerdir.
Kırım'ın Taman kasabasında doğmuş ve Mühendishanede 1806-1817 yıllarında başhocalık yapmış olan Hüseyin Rıfkı TAMANİ (Öl. 1817) modern batı biliminin Osmanlıya girmesinde öncülük etmiş, logaritma ve İngiliz matematikçilerinden J.Bonneycastle'nin Öklid geometrisine ilişkin bir kitabını "Usulü hendese" isimle çevirerek 1797 de İstanbul'da yayınlamış ve bu kitap uzun süre Mühendishanede ders kitabı olarak okutulmuştur.
BAŞHOCA İSHAK EFENDİ (1748-1835), sonradan Müslüman olan bir Musevi mühendisin oğlu olup, bir çok dil bilen bu matematik bilgini Mühendishane-i Berri Hümayün'da matematik öğretmenliği ve rektörlük yaptı. 1831-34 yılları arasında dört ciltlik "Küllüyatı umumi riyaziye" ile Osmanlı matematikçilerinin öncüsü sayılır. 1835 de basılan "Aksül meraya fi ahzi'z zevaya" (Ters açılı prizmalar) yapıtında oktant, sekstant ve akromatik daire gibi ölçü aletlerinin kullanım ve ayarı, açı ölçmede uygulanan kurallar, enlem, boylam ve azimut belirlemelerinden bahsetmektedir 53). Bu yapıtta ayrıca paralaks açısı ve güneş paralaksına ilişkin bir cetvel, ışığın kırılması ve güneş ışığının kırılmasına ilişkin bir cetvel, gezegenlerin görünür çapları, görünür ufuk ile gerçek ufuk arasındaki farkın ölçülmesi, deniz kenarında veya gemide boylamların ölçülmesi, karada uzaklık ölçülmesi ve yanına varılamıyan uzaklıkların bulunması gibi konuları içermektedir. "Kavaid-i Ressamiye" (Resimlemenin kuralları) isimli yapıtında arazi ölçü kurallarından bahsetmektedir. "Risale-i Ceyb" (Sinüs makalesi) ise zaman saptaması konularını içermekte özellikle kentlere göre saat farklarını belirten bir bölüm vardır. "Mecmua-i Ulum-i Riyaziye" (Matematik bilimleri Dergisi) adıyla 1831-34 yıllarında 4 cilt olarak İstanbul'da basılan ve 1841-45 yıllarında Kahire'de 2. baskısı yapılan bu ünlü yapıtın II. cildinde düzlem trigonometri, cebir kurallarının geometriye uygulanması, ve geometri problemlerine cebir yoluyla getirilen çözümler açıklanır. Geometri uygulamalarında nivelman, bir yerin haritasının çıkarılması, kale istihkamında gerekli geometrik hesaplamalar, arazi ölçümü gibi konular yer almaktadır. Bu ansiklopedik yapıtın IV. cildinde astronomi yer almakta , ufuk dairesi ekinoks çizgisi, meridyen, enlem, boylam, zodyak vb temel astronomi bilgileri, zaman tayini, ışık kırılmasının astronomik gözlemlere etkisi, gök cisimlerinin sınıflandırılması, gezegenler ve hareketleri konu edilmekte, Batlamyus, Tycho Brahe, Kopernikus ve Kepler yasaları tanıtılmakta, çekim kuvvet, gök cisimleri ve gezegen hareketlerine etkisi, Güneş ve yer hareketleri, Güneş ve Ay tutulmaları, uydular ve kuyruklu yıldızlara ait bilgiler verilmektedir.
II. Mahmut döneminde (1808-1839) tanınmış Fransız astronomlarından LALANDE (1732-1807) nin astronomi cetvelleri de MÜNECCİM-İ SAMİ MÜMİNZADE HÜSNÜ tarafından "Tercüme-i Zîc-i Cedid" (Yeni kataloğun çevirisi) adı ile Türkçeye çevrildi.
TEVFİK PAŞA (Vidinli) (1832-1901) askeri okullarda matematik dersleri verdi, cebir ile ilgili bir kitap yazdı 54).
1880 lerde öğretim kurumlarımızdan Mühendishanede fen dersi olarak matematik, mekanik, coğrafya, istihkam, astronomi gibi dersler ve askerlikle ilgili konular gösteriliyordu.
Türk matematikçilerinin ünlülerinden SALİH ZEKİ (1864-1921), bir çok kitapları arasında genel çekim, olasılık hesabı, analitik geometri, dalga teorisi, matematik, astronomi, termodinamik, elektromagnetizme, fonetik, Kamus-i riyaziyat (matematik sözlüğü), asari bakiye (Trigonometri tarihi) kitaplarını yazmıştır 55).
HÜSEYİN HİLMİ (öl.1924), Sultan Selim camiinde muvakkitlik yapmış, Darülhilafe medreseleri astronomi öğretmeni, müneccimbaşı ve takvim sahibidir. Resmi son müneccimbaşımız (yıldız falcısı) olup astronomi, fizik, matematik, geometri, takvim ve güneş saati konularında çalışmalar yapmıştır.
1935 de İstanbul Üniversitesi Gözlemevi Alman astronomu E.F.FREUNDLICH tarafından kurulmuştur. Doktora yapan ilk Türk astronomu ise Tevfik Oktay KABAKÇIOĞLU (1910-1971) dur.
Bu sayılan bilim adamlarının dışında 20 yüzyıl başına kadar Darülfünun (Üniversite) ile sivil ve askeri okullarda batı yöntemlerle öğretim yapmış, yazma ve çeviri yapıtlar yazmış değerli matematikçiler yetişmiştir. Bunları da kısaca isimleri ile sayarsak:Palabıyık hoca, Masdariyecizade Hüseyin ef., Beyşehir müftüsü Hacı Mahmutzade, Emin Paşa, Yusuf Sinan Paşa, Tahir paşa, Ethem paşa, Cemal paşa, Margosyan, Yusufyan, Karatodori paşa, Tahsin bey, Şükrü bey, Mehmet Nadir, Emin Kalmuk, Salim Tunakan, Kerim Erim (1894-1952), Fatin Gökmen (1877-1955) dir.
2.2 ESKİ TÜRKLERDE VE OSMANLILARDA HARİTACILIK
1076 yılında KAŞGARLI MAHMUD (El Kaşgari) "Divanü-Lügat-it-Türk" (Türkçe sözlük) isimli bir yapıtında bir dünya haritası çizmiştir. Bu harita Orta Asyanın büyük bir kısmını Çin ve Kuzey Afrikayı içermektedir. Batıda ise Volga nehrini fazla geçmemektedir. Dünya'nın tepsi gibi düz ve yuvarlak olduğu kabul edilen bu dünya haritası, çeşitli ülkelerin birbirlerine göre konumu belirtilmiş bir kroki görünümündedir. O zamanki başkent Balasagun ise haritanın merkezindedir56) Haritanın yazılara göre üst tarafı Güneşin doğduğu yön olan doğu seçilmişti (şekil -2.5 ve 2.6).
Karadeniz ve Marmaranın 1400 yıllarında bile Venedikliler ve Cenevizliler tarafından elle yapılmış haritaları vardır. 1416 da İbrahim KATİBİ bir harita çizmiştir.
1456 da Trablusgarplı İBRAHİM MÜRSEL (Mürsiyeli İbrahim) bir Türk denizcisi olarak Akdeniz haritası çizdi. 1460 yılında ise Güney Avrupa haritası yapmıştır.
EL İSTAHRİ (Ebu İshak İbrahim bin Muhammed el Farisi el İstahri) (15. yüzyıl), "Kitab al masalik val mamalik" (Masallar ve Ülkeler) isimli yapıtında dünyanın çeşitli yerlerine ait 20 harita vardır. Bu kitap yaklaşık 1460 yıllarında Karakoyunlu Türkmen imparatorluğu Şehzadesi Pir Budak zamanında yazılmıştır (şekil-2.7 ve 2.8).
Türk Amiralı PİRİ REİS (1470-1554) Osmanlı donanmasının hakim olduğu denizlere ait "Kitabı Bahriye" adında 1483 de yazdığı kitapta çeşitli liman, koy, körfez, kıyı, kale vb yerlere ait haritalarla bu denizlerdeki gemiciliğe ait akıntılar, sığyerler, tehlikeli kayalık yerlere ait bilgileri de vermiştir (şekil-2.9). 1513 yılında Piri Reis Gelibolu'da ceylan derisi üzerine bir dünya haritası çizmiştir. 21 parçadan meydana gelen bu haritanın 65x90 cm lik bir paftası Topkapı müzesindedir. Colombusun 1489 tarihli bir haritasından da yararlandığını söyleyen Piri Reis'in bu tarihte Amerika'nın içerlerini ve güney kutbundaki dağları da gösteren bu haritayı nasıl yaptığı bilim adamlarınca merak
???
Şekil-2.5: Kaşgarlı Mahmud’un Dünya haritası (1076) (Ülkütaşır)
???
Şekil-2.6:Kaşgarlı Mahmud'un Dünya haritası çevirisi
???
Şekil -2.7 İstahri'nin Dünya haritası
???
Şekil-2.8 İstahri'nin Dünya haritası -Çeviri-
konusu olmuştur. Bu haritayı 1517 yılında Mısır'da Yavuz Sultan Selim'e takdim etmiştir. Bu harita 1929 yılında Topkapı müzesinin eski eserler müzesi haline getirildiği sırada Milli müzeler müdürü Halil ELDEM tarafından bulunmuş ve Alman doğu bilimleri uzmanı KAHLE ile birlikte incelenmiştir (şekil-2.10). Ayrıca "Hadikat'ül Bahriye", "Netayic'ül-Efkar fi Cezayir'ül Bihar", Bilad'ül- Aminat ve harita yapımıyla ilgili"Eşkalname"(o zamanlar haritaya eşkal deniliyordu) adında bir bilim kitabı ile 1528 tarihini taşıyan "Hind Denizi Haritası" gibi yapıtları Deniz Müzesindedir. Piri Reis Hürmüz kalesinin kuşatılmasında uğradığı iftira yüzünden 1554 de katledildi. 57)
MATRAKÇI NASUH (Ölümü 1533) haritacı anlayışı minyatüre uygulayan ilk ressamdır. Sopa veya demirci çekici ile yapılan ve bir çeşit harp oyunu olan matrak (Mitrak) oyunu mucididir. Menazil (Hedefler) isimli yapıtında 16. yüzyılda yapılmış Anadolu atlası vardır."Umdet'ül-Hisab" (Hesabın ilkeleri) isminde bir yapıtı (1517) ve "Beyan-menazil-i sefer-i Irakeyn" ismindeki kitabında Kanuni'nin 1534 de Irak seferine katılarak İstanbul-Tebriz-Bağdat-Tebriz-Diyarbakır-Halep-İstanbul geçkisi üzerinde fethedilen yerleri, kaleleri isim ve güzel haritalarla anlatır 58)-63)
Kanuni Sultan Süleyman saltanatı sıralarında devlet hizmetine giren Sinop'lu bir aileye mensup sonradan Amiral olan SEYDİ ALİ REİS, (? -1563) deniz astronomisini ve deniz coğrafyasını çok iyi bilen bir bilgindi. Piri Reis'in donanmasını Basra'dan Süveyş'e getirme görevi verildi 64). Ancak bazı nedenlerden dolayı dört yıllık (1553-57) uzun ve maceralı bir yolculuktan sonra Edirne'ye dönebilmiştir. Bu seyahatı Bursa-Konya-
Kayseri-Halep-Urfa-Musul-Bağdat-Basra-Hürmüz Boğazı -Ahmadabad-Delhi -Lahor-Kabil-Semerkand- Buhara- Farab -Merv- Tus -Nişabür -Bağdat- Musul- Mardin- Diyarbakır- Sıvas-Ankara-İstanbul-Edirne geçkisini izleyerek Arapça ve Farsçadan yaptığı derlemelerle "Miratül Memalik" (Ülkelerin aynası) adlı yapıtı yazmıştır 65). Bu kitap 1815 de Almancaya, 1826 da Fransızcaya, 1899 da İngilizceye, 1963 de Rusçaya çevrilmiştir. 1554 de Ahmedabad'ta yazdığı "Mohit" (Okyanus) çeşitli batı dillerine çevrilmiştir66). 10 bölümlük bu kitapta yön bulma, azimut ve yıldızların yüksekliklerinin hesabı, zaman hesabı, takvim, güneş ve Ay'a bağlı tanımlanan yıllar, denizcilikte önemli bazı yıldızların doğmaları, batmaları ve adları, ünlü limanlarla adaların enlemleri, astronomiye ait bilgiler ve bazı limanların arasındaki uzaklıklar, Hind Okyanusundaki adalar, kıyılar, rüzgarlar, ünlü limanlar ve topografik coğrafya konularını içermektedir. Bir başka yapıtı "Mirat-ül Kainat (Kainatın aynası)67) kitabı da Farsça ve Arapça bir çok kitaplardan derlenmiş olup bir çok astronomi aletinin tanımı ve kullanılışı, güneşin yüksekliği, yıldızların konumu, kıble, öğle zamanı saptanması, nehir genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlab'ın yapım ve kullanılışı konularını içermektedir.
???
Şekil-2.9:Piri Reis'in "Kitabı Bahriye"sinde Venedik (Aygün)
???
Şekil-2.10:Piri Reis'in Amerika haritası (1513)
1549 da Halep'te Ali Kuşçu'nun astronomi ile ilgili Fethiye yapıtının Türkçesine bazı ilaveler koyarak "Hülaset'el-Haya" ismini vermiştir 68). Seydi Ali Reis yerin yuvarlak olduğunu, dağların yüksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını söylemiş ve yer yarıçapının 1545 fersah olduğunu yazmış, ağır cisimlerin yerin merkezine doğru düştüklerini eklemiştir. Ancak yerin günlük hareketini kabul etmediğini göstermek için de o zamana kadar ileri sürülen kanıtları açıklamıştır 68a)
Osmanlı korsan reislerinden olan ve daha sonra Osmanlı donanması hassa reisleri arasına katılan ALİ MACAR REİS tarafından 1567 de dokuz ceylan derisi üzerine çizilen 31x43 cm boyutlu yedi haritadan oluşan ve Topkapı müzesinde bulunan bir atlasta bulunan haritalar sıra ile:
-
Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil kent ve limanlar
-
Akdeniz, Eğe denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu'nun bazı sahil kentleri
-
Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika
-
Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya körfezi, Kuzey Afrika
-
İngiltere, İskoçya, Almanya sahilleri
-
İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri
-
Dünya haritası (Avusturalya yok)
haritaları vardır. Ali Macar Reis'in yapıtları 1935 de cumhuriyetin kültür yayınlarından biri olarak basılmıştır 69).
Büyük Türk gezgincilerinden MEHMET AŞIK (1555-?) 21 yaşında geziye çıkarak 25 yıl içinde bir çok ülke gezmiş ve gezi notları 1595 de "Menazır-ül Avalim" (Dünyanın görünümü) adıyla basılmıştır. 1590 da Menemenli MEHMET REİS'in çizdiği bir Akdeniz haritası Venedik'te Correr müzesindedir. Benzer şekilde 16. yüzyılda Tunus'lu Hacı Ahmed'in Dünya haritası Venedik'te San Marco kütüphanesindedir.
Arapça ve Farsçayı çok iyi bilen ve tarih, coğrafya, bibliyografya ve toplum bilimi alanlarında 27 yapıtı bulunan KATİP ÇELEBİ (1609-1657) Girit seferi dolayısı ile (1645-46) haritaların nasıl yapıldığını öğrendi. En önemli yapıtı "Cihannüma" (Dünyayı gösteren) coğrafya alanında doğu görüşten batı görüşe geçişte bir dönüm noktasıdır. Beş haritalı, 75 sayfa olan ve 1648 de yazılmağa başlanan bu kitapta Dünyanın yuvarlaklığı üstüne kanıtlar verildikten sonra Japonya'dan Erzurum ve Irak'a kadar ülkelerin coğrafyasını, kısa tarihini, bitki ve hayvanlar alemini anlatmaktadır. "Keşf-üz-Zunun" (sanıların keşfi) isimli kitabı da ünlüdür. 1727 de basımevinin icadından hemen sonra 1732 de basılan bu kitap çeşitli dillere çevrilmiştir. Katip Çelebinin bundan başka "Kozmoğrafya" adında bir kitabı daha vardır. İstanbul'da ilk defa pusula sapmasını belirlemiştir 70).
17. yüzyılda İstanbul'da 8 dükkanda 15 kişi haritacılık yapmaktaydı. Bunlar birkaç dili özellikle Latinceyi çok iyi bildikleri için yazarların kitaplarını okuyarak yeryüzü şekillerini çizmekteydiler. Ayrıca pusula yapılan 10 dükkanda da 45 kişi, kum saati yapılan 15 dükkanda 45 kişi çalışmaktaydı.
17. Yüzyılın en büyük gezgin ve yazarlarından biri olan EVLİYA ÇELEBİ (1611-1682) Osmanlı ülkesinin içinde ve dışında 50 yıl geziler yaparak ve 22 savaşa katılarak bunları 6000 sayfada 10 cilt halinde yazmıştır. 1.Cilt İstanbul'a ait olup diğer 9 ciltte Anadolu, Trakya, Yunanistan, Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya, Ege ve Akdeniz adalarından bir kısmı, Kırım, Bağdat, Musul, Suriye, Filistin, Mısır, Mekke, Medine, Kafkasya, Macaristan, Batı İran, Azerbaycan, Sudan, Habeşistan, Güney Rusya, Lehistan, Avusturya, Güney Almanya, Hollanda, Danimarka, İsveç ülkeleri yer almıştır. Bazı abartmaları, yapmış olduğunu iddia ettiği bazı gezilerine gölge düşürmüştür.
1683 de Alain MALLET İstanbul planı yaptı.
Bilimsel kitapların yayılması ilk basımevinin 1727 de İBRAHİM MÜTEFERRİKA (1674-1745) tarafından kurulması ile başladı 71). İbrahim Müteferrika'nın ilk bastığı kitap 1729 da Sahhahi Cevheri'nin çevirisi olan "Vankolu sözlüğü"dür. Tanzimatın ilanından önce (1839) basılı kitaplar daha çok askeri konular iken bu tarihten sonraki sivil ve sosyal amaçlı olup tıp ve matematik kitapları artmış, coğrafya, astronomi ve askerlik sanatı konusundaki kitaplar azalmıştır 72). Burada İslam dini ile ilgili eserlerin Kur'an. hadis, fıkıh, tefsir, kelam konularını kapsayan kitapların basılması yasaklandı. 18. yüzyılın başında Şeyhülislam İshakzade Esat ef. verdiği fetva ile kitapların yasaklanmasını amaçlayan geniş bir direnişe geçildi. Aşırı şeriatçı şeyhülislamlar yalnız deney bilimlerine değil, tasavvuf ve felsefeye de karşı çıktılar. 1727 de basımevinin kurulmasından sonra kaleme alındığı bilinen ilk Türkçe fen yayını mühendishane hocalarından İshak ef. nin 4 ciltlik yapıtı "Mecmua-ı ulum-i riyazieye" (1831-34) dür. Bu yapıtın 2. baskısı 1841-45 de Kahire'de yapılmıştır.
1730 da Johann Babtist HOMANN (1664-1724), İstanbul Boğazının yanlış çizilmiş haritasını yaptı.
Osmanlı İmparatorluğu'nun büyük bir alana yayılması, Avrupa ile doğrudan coğrafi ilişki, Osmanlıların Avrupa'daki gelişmeleri izlemesine olanak sağlıyordu. Diğer taraftan diplomatlar, seyyahlar, tüccarlar, denizciler, göçmenler, Avrupa'daki dini baskıdan kaçan Musevi ve Hiristiyanlar ile de bu ilişki sağlanıyordu.
1760 yılında Fransız haritacılarından D'ANVİLLE, Anadolu'nun ilk ciddi harita çalışmasını yapmıştır.
Alman gezgini Carsten NİEBUHR'un Anadolu seyahatları (1766-67) sonunda elde ettiği bilgileri içeren Anadolu haritaları ancak 1837 de 1:775 000 ve 1:1 150 000 ölçeklerinde basılmıştır.
1770 de Fransız ve 1812 de İngiliz subayları tarafından batı ve güney sahillerimizin ilk denizcilik haritaları alınmıştır.
1776 da F.R. KAUFFER, İstanbul kenti planı yaptı 73) .
İngilizler tarafından 1784-88 yılları arasında Amiral TEÜGE, 1820 yılında Albay COTYE ve 1830-32 arasında Albay LAYONS ve GREY tarafından denizlerimizde hidrografik ölçmeler ve haritalar yapılmıştır. Daha sonra 1833 den itibaren İngiliz hidrograflarından WORTON başta olmak üzere PHILIP, SPRAT, WOODS ve MANSEL bu ölçülere devam etmişlerdir.
1785 de MUSTAFA RESMİ ipekli kumaş üzerine renkli yapılmış 0.70x1.20 m boyutlu Karadeniz ve Akdeniz haritasını çizdi (haritalarını, Mustafa: Amel-ressam hıfzı Enderun Hazret-i Sadrı Ali olarak imzalamıştır).
18. yüzyılın sonunda J.RENNEL bir Batı Asya haritası hazırlamış ve 1832 de yayınlanmıştır.
1803 de mükemmel ilk Türkçe atlas, Darüt-tabaati'l-Amire adını taşıyan basımevi müdürü Müderris ABDURRAHMAN efendi tarafından İstanbul'da basıldı. Bu atlas birçok kaynaklardan ve Avrupa'da yapılan atlaslardan yararlanılarak yapılmıştır. Atlasın başında 79 sayfalık astronomi ve coğrafya bilgilerini içeren bir bölüm bulunmakta, bunu renkli haritalar izlemektedir. Abdurrahman efendi. III. Selim zamanında Mühendishane-i Berri-i Hümayün'da (Devlet Kara mühendislik Okulu) geometri öğretmenliği yapmıştır
1807 de Napoleon'un göndermiş olduğu subaylar Toros ve Kızılırmak havalisinde yol boyu haritaları almak için çalışmışlardır. 1822 de LAPİE tarafından Rumeli ve Batı Anadolu haritası yayınlanmıştır. Bunu İngilizler takip etmişlerdir. 1836 da Güney Anadolu'daki Chesney heyeti, Batı ve Güney Anadolu'da Sprat heyetleri bu kapsamdadır.
İlk Deniz haritası 1830 yılında Heybeliada Deniz Harp Okulunda basılan Karadeniz haritasıdır.
Karadeniz kıyılarımız haritasını ilk defa MANGANARI adında bir Rus yüzbaşısı 1823-1836 yılları arasında yapmıştır. Bu haritalar 1835 tarihini taşımaktadır. Yine 1835 tarihini taşıyan Rus haritalarından çevrilerek basılmış İstanbul ve Boğaziçi haritaları vardır. Marmara Denizi ise yine Manganari tarafından 1845-1848 arasında çalışarak ve iskandil ölçüleri ile yapılmış olup bu çalışmalarla amiral rütbesini kazanan Manganari, ayrıca bir Marmara kılavuzu yazmıştır. Rusların bu ölçülerine Osmanlılar "Gül sefid" isminde bir kurvet ile katılmışlardır. Karadeniz'in 1265 H. de ikinci bir defa daha Ruslar tarafından ölçülmesinde de yine Osmanlıların "Ahter" ve Neyyiri Zafer" isimli gemi ile ortaklaşa çalışmaları olmuştur74). Deniz haritaları için ölçü gemisi olarak 1845-1914 arasında Gül sefit, Ahter ve Neyyiri zafer kurvetleri, 1914-1932 arasında ise Beyrut yatı, Zuhaf kurveti, Galata yatı ve Aydın Reis gambotu kullanılmıştır. Bunlardan başka okul gemisi olup da ölçü işlerinde kullanılan Mehmet Selim fırkateyni, Heybet nüma kurveti, Nüveydi fütuh Briki de sayılabilir.
II. Mahmud zamanında, 1835-39 yılları arasında Osmanlı ordusunda hocalık için getirilen ve paşa ünvanı verilen Helmuth v. MOLTKE (1800-1891), 1836-37 yıllarında İstanbul'un 1:25 000 ölçekli, 1837 de Çanakkale Boğazı'nın 1:20 000 ölçekli plançete ile haritasını yaptı. 1838 de Anadolu'da sekiz paftalık (Musul, Elazığ, Birecik, Samsun, Ankara, Urfa, Maraş) haritalarını yaptı. Bu çalışmalar sırasında Nemrut Dağı'nda Komonague tapınağını buldu. 1839 da İbrahim Paşa'nın idaresindeki Mısır ordusuna karşı Çerkez Hafız Mehmed Paşa'nın maiyetinde bulunmuş ancak anlaşamamışlardır. Berlin'e döndüğünde Türkiye çalışmaları için nişan verildi 75).
1850 de Mühendishane öğrencileri İstanbul şehrinin planını yaptılar.
1853 yılında İstanbul Boğazından Varna limanına kadar olan kıyı bölgesi AHMET HOCA ve İngiliz WOODS tarafından ölçülmüştür.
19. Yüzyılın ilk yarısında haritalarımız, ya istila ordularına ait subaylar ya da Osmanlı İmparatorluğu ordusunu düzenleme için çağrılmış yabancı askeri heyetlerin haritacıları tarafından yapılmıştır. 1857-1901 yılları arasında Anadolu, sayıları bir hayli fazla olan gezginler tarafından gezilmiş ve bu gezginlerin hazırladıkları haritalar kendi ülkelerinde bastırılmış ve bu haritaların bir kısmı açıklanmış bir kısmı da gizli tutulmuştur. Alman subayları, haritacılık sahasına bu tarihlerden sonra girmişlerdir. 1826-33 arasında Avusturyalı PROKESCH von OSTEN, 1836 dan itibaren İngiliz HAMİLTON, 1838-41 arasında İngiliz AINSWORTH, 1835-38 arasında BRANT 1830 da Fransız arkeologu TEXIER, HAMMAIRE DE HELL, 1842 de SCHÖNBORN, 1843 de KOCH, Rus doğa bilimcisi TCHİHATCEFF'in 1847-63 yılları arasındaki çalışmalardan 1853 de Küçük Asya isimli yapıtı, 1837 de Trakya'da Fransız jeologu AMİ BONE ve 10 yıl sonra aynı alanda VİQUESNEL, 1869 da F.v.HOCHSTETTER çalışmalar yapmışlardır.
Alman harita uzmanı Heinrich KIEPERT (1818-1899), 1841-88 arasında Türkiye'ye gelerek önceleri Anadolu'nun kuzey batısında altı paftalık 1:400 000 ölçekli haritasını yapmıştır. 1854 yılında tekrar bu bölgede çalışmalar yapılarak bu haritalar basılmış ve diğer ölçekte haritalar üretilmiştir. Daha sonra oğlu Richard KIEPERT babasının yaptığı işlere devam ederek batıdan orta Anadolu'ya kadar olan bölgenin 1902-06 arası 24 paftalık 1:400 000 ölçekli haritasını yaptı. H.Kiepert'in 1884 yılında yaptığı harita karayolları ve demiryolları revizyonlu olarak işlenip 1889 da tekrar basıldı 76). Kiepert'in yaptığı haritalar:
1844 : 1:1 000 000 ölçekli Anadolu,
1844 : 1:1 000 000 ve 1:2500000 ölçekli Osmanlı İmparatorluğu,
1853 : 1: 3 600 000 ölçekli Anadolu, Kafkasya, Batı İran,
1854 : 1: 500 000 ölçekli Anadolu haritası,
1868 : 1: 250 000 ölçekli Batı Anadolu haritası,
1884 : 1: 1 500 000 ölçekli Anadolu haritası,
1897 : 1: 4 000 000 ölçekli Asya Türkiyesi haritasıdır.
Bütün bu çalışmaların sonucu olarak Anadolu topografyasının ana hatları ortaya çıkmış ve bu haritalardan 1:200 000 ölçekli haritalarımız çıkıncaya kadar yararlanılmıştır
1863-1880 yılları arasında C.STOLPE İstanbulun 1:15 000 ölçekli haritasını çizdi.
VINCKE, FISCHER, ve MÜLBACH gibi Alman haritacılarının gelmeleri de bu zamana rastlamaktadır. Şubat 1839 da Osmanlı hizmetinde olan Prusya subayı Binbaşı F. v. VINCKE Ankara'nın planını yaptı. 1:6250 ölçekli bu harita 1854 de Berlin'de basılarak Ankara vilayeti valisi Müşir (mareşal) İzzet Paşa'ya takdim edildi. Asker haritacıların yanısıra 19. yüzyılın ilk yarısında ülkemizde arkeolog, jeolog gibi gezgincilerin gelmeleri ile de değişik amaçlarla yapılmış mevzii haritalar ortaya çıkmıştır.
1864 yılında Türk hükümeti tarafından Filistin'de (Hicaz hattı) demiryolu görevi verilen Alman inşaat mühendisi Carl HUMANN (1839-1896), daha sonraları İstanbul-İzmir arasındaki karayolu etüdünü yaparken Bergama'daki harabeleri keşfederek Türk hükümetinin izni ve Prusya devletinin önerisi üzerine Bergama tapınağını ortaya çıkardı (1886).Çeşitli ölçekte Bergama haritası yaptı 77). Bu konu ile ilgili olarak 1870 de Alman arkeologu Heinrich SCHLİEMANN (1822-1890), Homeros'un şiirlerinden Truva'yı bulmak için Truva'nın yeri olduğu sanılan hisarlıkta kazılara başladı. 1884 de Bergama'da ve 1891-94 arasında da Manisa'da arkeolojik kazılar yaparak bu kazılar sonucunda ortaya çıkan tapınağı Berlin'e götürdü. Buradan da İkinci Dünya Savaşı sonunda Moskova'ya taşındı.
1868 yılında Paris'te öğrenimde bulunan Üstğ.Hafız ALİ (ŞEREF) (Ölümü 1907) bir "Yeni Atlas" hazırlamıştır. 23x33 cm boyutlu bu atlas 22 adet haritayı içermektedir 78) . Daha sonra 1896 da genelkurmayda çalışırken Kiepert'in Anadolu haritasını Türkçeye çevirmiştir. Ayrıca 73 paftadan ibaret Rumeli haritasını çizmiş, okullar için büyük bir duvar haritası hazırlamıştır.
1877 Osmanlı-Rus savaşında Ruslar, Erzurum'a kadar olan sahanın ve Trakya mıntıkasının 1:210 000 ölçeğinde haritalarını yaptılar.
1895 de Süleyman ASAF İstanbul Boğazı haritası yaptı.
2.3. ÖLÇME ALETLERİNE TARİHSEL BAKIŞ
Dostları ilə paylaş: |