Türk Kültür ve Medeniyet Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali Yayla

BÖLÜM 2

TÜRK KÜLTÜR TARİHİNE GİRİŞ

2.1. ANADOLU (KÜÇÜK ASYA) KÜLTÜR TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ:

Amasyalı Strabon, Samsun-Tarsus hattıyla Kızılırmak Nehri’nin batısında kalan bölgeye “Asya” adını vermiştir. Asya, Elence “Asia” kelimesinden geliyordu. M.Ö. 1200’lerde Kuzey Ege kıyılarında, Troya’­nın hemen güneyinde bir “Assuva” krallığı veya bölgesinden bahsedilir¹⁶. Bu bölgenin adının zamanla Elence’de Asya’ya dönüşmüş olabile­ceği söylenmektedir. Yarımadanın yönetimini M.Ö. 130’larda Bergamalı­lar’dan devralan Romalılar, buraya “Asya Vilâyeti” adını verdiler. Zamanla da bu bölgeye “Küçük Asya” demeye başladılar.

Ege adaları halkı, “Asya”ya, doğudan yükselen Güneş’in yönü, Güneş’in yurdu anlamında “Anatolia” (Doğu’nun ışığı) demişlerdir¹⁷.

Coğrafî ad olarak Türkiye (=Turkhıa) tâbirine ilk defa Bizans kaynak­larında rastlanmaktadır. 6. yüzyılda “Türkiye” tabiri Orta Asya için kullanılıyordu. 9. ve 10. yüzyıllarda Volga’dan Orta Avrupa’ya kadar olan geniş sahaya Türkiye denilmekteydi. 13. yüzyılda, Mısır ve Suriye’ye Türkiye deniliyordu. Anadolu ise, 12. yüzyıldan itibaren Türkiye (=Turcıa) olarak tanınmıştır¹⁸.

Türkçe konuşan Anadolu halkına, Türkiye (Turchia) adı Haçlı Seferleri sırasında Batılılar tarafından verilmiştir. Haçlı seferinin 1090 yılına ait “Ansbert Günlüğü”¹⁹’nde “Turchi­a” ya da “Turkhia” adına yer verilmiştir. Haçlılar Türkler’le savaştıklarını söylüyordı. Anadolu Türkleri ise 1920 yılları­na kadar bu adı hemen hiç kullanmadı. Ancak Osmanlı Devleti yıkıldıktan sonradır ki; Türk politikacı ve milletvekilleri biraz da batı ağzıyla “Türkiya” demeye başladılar.
Arap tarihçisi el-Mesudi’ye (X. yy.) göre, Türkler, Nuh Peygam­ber’in üç oğlundan biri olan Yafes (diğerleri Ham ve Sam)’in soyundan iniyordu. Tac-üt Tevârih yazarı Hoca Sadettin Efendi dahil bütün Osmanlı vak’anüvis (resmî devlet tarihçi)leri bu görüşü aynen benim­semiştir.
Cumhuriyet’in kurucusu Mustafa Kemal Atatürk “Türkiye Cumhu­riyeti sınırları içinde yaşayan herkes Türk’tür.” tanımını yaparak Türk’ün kimliğini ortaya koymuştur²⁰.

Romalı Çiçero; “verimlilik, çeşitlilik, bolluk-bereket açısından Küçük Asya’dan üstün ülke yoktur” demiştir. Anadolu’nun üstünlüğünü her ne kadar doğal çevre ve iklim özelliklerine bağlamak doğru ola­mazsa da çevre şartları tarihin gidişini etkilemiştir.

Anadolu Yarımadası (Küçük Asya), dünyadaki tarım kültürlerinin oluştuğu ılıman bölgeler kuşağı üzerinde yer alır. Kuzey yarımküreyi yaklaşık olarak ikiye bölen 40° kuzey paraleli, Alacahöyük, Boğazköy (veya Hitit başkenti Hattuşaş) Gordiyum, Yazılıkaya ve Truva üzerin­den geçer ve kuzey ile güney ülkelerinin de sınırını oluşturur. Aynı paralel dairesini batıya doğru izlersek Atatürk’ün doğum yeri Selâ­nik, Roma, Madrid, Amerika kıtasında Bağımsızlık Bildirgesi (1776)’yle ünlü Philadelphia, Çin’in binlerce yıllık başkenti Pekin, Pamir (Turan) Yaylası, Türkistan, Azerbaycan ile bugün kanlı savaşlara sahne olan Dağlık Karabağ, ekvatora paralel uzanan bu çemberin hemen üzerinde yer alır. Bu kuşak üzerindeki kültürler rastlantı değildir ve doğal çevrenin tarım kültürlerine etkisini yansıtır. Yabanî buğday, koyun, keçi Anadolu’da evcilleştirildi.
Anadolu’yu beş ana bölgeye ayırarak inceleyebiliriz:

1. 
   Bölge, Güneydoğu Düzlükleri veya Verimli Hilâl’in²¹ Tepe­si'dir. Tarım Devrimi, yaklaşık 11 bin yıl kadar önce bu bölgede, Diyarbakır Çayönü dolaylarında başladıktan sonra, güneye, batıya, doğuya yayılmıştır. Bugünkü Güney Anadolu Projesi (GAP) ile bu bölgelerin sulanması hedeflenmektedir. (Bak.Verimli Hilâl’i gösteren haritalar.)Bölge, Bozkır (step) Karakterinde Orta ya da Merkez Yayla'dır. Tahıl üreti­mine, küçükbaş hayvan otlakçılığına ve dağ eteklerinde bağ ve bos­tancılık ile meyveciliğe elveren, kurakve çorak bozkır bölgesi. Eski çağlarda yükselmiş bir iç deniz tabanıdır. Tuz Gölü ve Göller Bölgesi iç denizden bugüne kalanlardır.
   

2. 
   Bölge, Orta Yayla’yı Çevreleyen Toroslar Bölgesi. Hitit, Frigya, Kilik­ya, Selçuklu Devleti, Beylikler ile Türkiye bu dağların eteklerinde veya vâdilerinde kuruldu.
   

3. 
   Bölge, Kıyı Düzlükleri, Vâdi ve Yamaçları. Bu düzlüklerde Pontus, Amazon, Bizans, Truva, Lidya, Bergama, İyonya, Efes, Karya, Kilikya kültürleri yeşerdi ve gelişti.
   

4. 
   Bölge, Yüksek Doğu Yaylası' dır ki burada da Urartu (Van), Ermeni Krallıkları ile ufak tefek beylikler, göçebe aşiretler dışında, önemli değişme ya da gelişme göze çarpmamaktadır. Bölgede yaşayanlar, doğu, batı ve güneyden gelen güçlere karşı pastoral göçebeliğe dayalı kültürel özelliklerini sürdürdüler.
   

Dünya Tarihi içinde Anadolu’ya tamamen egemen olabilenler Persler, Hellenler (Büyük İskender), Roma, Bizans ve Osmanlı İmpara­torluğu olmuşlar ve adı geçen devletler, sahibi oldukları bu coğrafyanın kültürel değerlerini korudukları gibi çeşitliliğini de değiştirmemişlerdir.

2.2. TÜRK ADI:

Türk adına gerek kaynaklarda, gerekse araştırmalarda çeşitli anlamlar verilmiştir: T’u-küe (Türk)=miğfer; Trk (Türk)=terk edilmiş; Türk=olgunluk çağı; Takye=deniz kıyı­sında oturan adam, cezbetmek gibi. A. Vambery, “Türk” kelimesinin “türemek”ten çıktığını iddia eder. Bu izah ilmî açıklamaya doğru atılan ilk adım olarak kabul edilir. Z. Gökalp, Türk adını “türeli” (kanun ve nizâm sahibi) diye açıklamış­tır.

Türk adı, bir siyâsî teşkilâtın adı olarak ilk defa MS. 6. yüzyıl­da, Göktürkler tarafından kullanılmış, daha sonra, özel devlet sahip­lerine sahip oldukları halde, Türk soyu’na mensup bütün insanları ifade etmek üzere, “millet adı” seviyesine yükselmiştir.

2.3. TÜRKLERİN ANAYURDU:

Genel olarak “Türkler’in anayurdu Orta Asya”dır denil­mekle beraber, Türkler’in bu geniş coğrafyanın tam olarak neresinde yerle­şik oldukları tartışma konusudur. Bunun sebepi Türkler’in daha ilk zamanlarından itibaren geniş bir coğraf­yaya yayılmış bulunmaları ve kültürlerini çok uzakla­ra kadar götürmeleri olsa gerektir. Son linguistik araştır­malar ise, bu sahanın Altay-Ural Dağları arasında alınması, hatta Hazar Denizi’nin kuzey doğu bozkırlarının aslî Türk yurdundan sayılması ihtimalini kuvvetlendirmiştir.

Türkler, Orta Asya’nın kuzey doğu bölgesinde bulunan Baykal Gölü’ne dökü­len Orhun ve Selenga Irmakları boyların­da ortaya çıkmış, ancak atı bir ulaşım aracı olarak kullan­mayı başar­dıklarından, bütün Orta Asya’ya yayılmış­lar ve egemen olmuş­lar­dır. Bu sebeple, yontma taş çağına kadar uzanan eski devirlere ait, Türk Kültürü izlerine Orta Asya’nın bir çok yerinde aynı anda rastlanmaktadır.