Türk mədəniyyəti
Yüklə 138,09 Kb.
|
|
Dunay Bulqarcası 1.Səs özəllikləri: “z” yerinə “r” – ogur (oguz), twir(em) (doqquz), kolowr (kolağuz) “ş” yerinə “l” – belh (biş-beş) “d” yerinə “r” – tagrogi (takdukı – taxdığı) “y” yerinə “c” - citi(m) (yiti–yeddi) “y” yerinə “d” – dilom (yılan) “n”, “ň” yerinə “m” – dilom (yılan), somor (suňur) “s” yerinə “ş” – şegor (sıgır), şixtim (səkkiz), Şaragur (Sarıg Ogur) “k” yerinə “x” – toox (tağuk-toyuq) “g” yerinə “w”, “-“ – toox (tağuk-toyuq), twir(em) (doqquz), kolowr (kolağuz) “w” başlanğıcı – weç(im) (üç) “r” düşməsi – töüt(öm) (dörd), bile (birle-ilə) Dodaqlanan yerinə dodaqlanmayan - weç(im) (üç), twir(em) (doqquz) Dodaqlanmayan yerinə dodaqlanan – dilom (yılan), şegor (sıgır), alto(m) (altı), kolowr (kolağuz), boyan (bayan), bogatur (bahadur), Boris (bars) 2.Sıra sayı şəkilçisi: +m – weçim (üçüncü), töütöm (dördüncü) 3.İsimdən isim düzəldən şəkilçi: +gi – içurgi (içerüki) 4.Feldən isim düzəldən şəkilçi: +u – içu (içig, içmə, içki) 5.Feli sifət şəkilçisi: +daçi – Turdaçi (duracaq olan) 6.Məsubiyyət şəkilçisi: +i – sübigi (sü begi, ordu bəyi) İdil Bulqarcası 1.Səs özəllikləri: “z” yerinə “r” – xır (kız), sekir (sekiz), toxur (tokuz), wotur (otuz), cür (yüz) “ş” yerinə “l” – biel(im) (biş-beş), cal (yaş-yıl), belüw (beşik, baş daşı) “y” yerinə “c” – cieti (yiti-yeddi), cür (yüz) “d” yerinə “r” – köçrüwi (köçdü), tanruwi (etdi), dunyaran (dünyadan) “l” və “r”dən sonra “t” – balti (boltı-oldu), welti (ölti-öldü), bartuwi (bartukı-getdi) “ç” yerinə “ş” – altış (altınç-altıncı), ekiş (ikinci), cietiş (yeddinci) “k” yerinə “x” – xan (kan-xan), xırıx (kırk), toxur (dokuz), xır (kız) “k” yerinə “w” – baltuwi (boltukı-olduğu) “g” yerinə “w”, “-“ – awli (oglı-oğlu), elü (elig-əlli), kiçi (kiçig) “i” yerinə “ie” – biel(im) (biş-beş), cieti (yiti-yeddi) “ö” yerinə “öe” – töet(im) (dörd) “ü” yerinə “üe” – küen (kün-gün) “o” yerinə “a” – awli (oğlu), bal- (bolmak-olmaq), wan (on) “u” yerinə “ı”, “i” – şıw (sub-su), dinya (dünya) “ü” yerinə “e” – weç(im) (üç) “ö” yerinə “e” – wel (öl)
“rt” yerinə “t” – töet(im) (dörd), batuwi (bartukı-getdi), eti (erti-idi) “nç” yerinə “ş” – altış (altınç-altıncı), ekiş (ikinci), ciermiş (iyirminci) “s” yerinə “ş” - şıw (sub-su) 2.Sıra sayı şəkilçiləri: +ım, +im – birim (birinci), weçim (üçüncü), wanım (onuncu) +ş – ekiş (ikinci), altış (altıncı), cietiş (yeddinci) +şi – ikişi (ikinci), altışi (altıncı), dermişi (iyirminci) Bəzən +inç və +inçi formalarına da rast gəlinir – birinç, belinçi (beşinci) 3.Cəm şəkilçisi: +sem – mescidsem (məscidlər) 4.Mənsubiyyət şəkilçiləri: +(s)i – awli (oğlu), xiri (qızı), ılgıçisi (ilxıçısı) 5.Yiyəlik hal: +n, +ın – Yakutın belüwi (Yaqutun baş daşı), agan (ağanın) 6.Yönlük-yerlik hal: +a, +e, +ne – tarixa (tarixdə), axirata (axirətə), cala (ildə), baçne (başında), şıwne (suyuna) 7.Təsirlik hal: +ne – mescidsemne (məscidləri) 8.Əmr şəkli – 3-cü şəxs: +tur – tantur (etsin) 9.Keçmiş zaman: +ti (bəzən +çi) – balti (boltı-oldu), welti (öldü), eti/eçi (erti-idi) +ruwi, +rüwi - tanruwi (itündüki-etdi), köçrüwi (köçdüki-köçdü) +tuwi, +tüwi (“l”, “r”, “n”-dan sonra) – baltuwi (boltukı-oldu), ba(r)tuwi (bardukı-getdi) 10.Tərzi-hərəkət zərf şəkilçiləri: +sa, +se - Cermesen şıwne barsa welti (Cermesen suyuna gedib öldü) +san, +sen – fani dunyaran köwelçisan baki axirata batuwi (fani dünyadan köçüb baki axirətə getdi) Köktürkçənin dil özəllikləri 1.Hərflər: a, e (ə), o, u, ı, i, ö, ü, b, ç, d, g, g, k, k, l, m, n, ň, ny, p, r, s, ş, t, y, z. Bu hərflər yoxdur: c, f, ğ, h, j, v
istisnalar: men, ne, neke (niyə), neň (nəsə), nençe (neçə) 3.Səs uzanması qorunur: aç (ac) – aaç, at (ad) – aat, buka (buğa) – buğa, kök (göy) – köök, yok (yox) – yook 4.”K” başlanğıcı qorunur: kir – gir, köl – göl, köz – göz, kör – gör, kel – gəl, küç – güc, kümüş – gümüş, kün – gün 5.”T” başlanğıcı qorunur: tag – dağ, temir – dəmir, taş – dış, tebi – dəvə, teg – dəy, ti – de, tir – dər, tod – doy, tokuz – doqquz, tört – dörd, tuy – duy, tüz – düz 6.Söz içi və söz sonu “b” qorunur: eb – ev, kabış – qovuş, sab – sav, sebin – sevin, tabışqan – dovşan, tebi – dəvə 7.”ç” qorunur: bunça – bunca, oçuk – ocaq, uçuz – ucuz, üçünç – üçüncü 8.İlk heca sonunda “g” qorunur: beg – bəy, egri - əyri, oglan – oğlan, ög – öymək, tag – dağ, teg – dəy, tog – doğ, yıg – yığ 9.İkinci və sonrakı hecaların sonunda “g” və “ğ” qorunur: arığ – arı, təmiz, tügünlüg – düyümlü, atlığ – atlı, başlığ – başlı, elig - əl, küçlüg – güclü, sarığ – sarı 10.İkinci və sonrakı hecaların başında “g” və “ğ” qorunur: edgü – yey, ilgerü – irəli, kazğan – qazanmaq, tabışğan – dovşan 11.”d” qorunur: adak – ayaq, adqır – ayğır, adrıl – ayrıl, bod – boy, egdü – yey, yadaq – yaya 12.İlk hecadakı “i” qorunur: bir – ver, biş – beş, il – el, it – et, tir – dər, yi – ye, yir – yer, yiti – yeddi 13.Oğuz ləhcələrindəki “v” ilə başlayan 3 söz “b” ilə başlayır: bar – var, bar – varmaq, bir – ver 14.Oğuz ləhcələrində düşən söz başı “b” qorunur: bol – ol, birle – ilə 15.Ahəng qanunu qorunur: süňüglüg – süngülü, balıkdakı – şəhərdəki, yorıyur – yeriyir, kagansıratmış – xaqansızlaşdırmış, yüküntürtimiz – baş əydirdik 16.Dodaqlanan ahəngi tam deyil. Qorunanlar: tiril – dərilmək, tüzül – anlaşmaq, biligim – ağlım, közüm – gözüm, sünüküň – sümüyün, kaganıq – xaqanı, bodunuq – milləti, sabın – söz ilə, okun – ox ilə, barıp – varıb, olurupan – oturaraq, keligme – gələn, körügme – görən, başlıq – başlı, tizliq – dizli, küçlüq – güclü, tonluq – paltarlı, beglik – bəylik, özlük – özünə aid Qorunmayanlar: altun – qızıl, eçü – ata, edgü – yaxşı, katun – qadın, böri – börü, kodı – aşağı, küni – qısqanclıq, urı – oğlan uşağı, yorı-yerimək, küsi – şöhrəti, süsi – ordusu, buyrukı – komandiri, ülügi – bölüyü, boguzı – boğazı, ilgerü – şərqə doğru, kurıqaru – qərbə doğru, yışqaru – meşəyə doğru, yaratur – düzəltdir, kelür – gətir, tirgür – dirilt, boltı – oldu, körti – gördü, ölti – öldü, olurtdı – oturtdu, urtı – vurdu, altuzdı – aldırdı, kelürti gətirdi, tüşdi – düşdü, bolmış – olmuş,b körmiş – görmüş, tutmış – tutmuş, konmış – qonmuş, ölürmiş – öldürmüş, konturmış – qondurmuş, bolmazun – olmasın, kalmazun – qalmasın, yorımazun – yeriməsin, birür – verir, yorıyur – yeriyir, yaşayur – yaşayır, kazganur men – qazanıram, yiyü – yeyərək, süleyü – səfər edərək, yitü – itərək, eşidü – eşidərək, barduk yir – gedilən yer, illedük il – dövlət olmuş el 17.”c” olmadığı üçün “ca” “cə” şəkilçisində “ç” işlənir: ança – onca, bunça – bunca, tagça – dağ kimi, eliqçe - əlli qədər 18.Yönlük halda həmişə “k” səsi işlənir: yazıka – ovalığa, yılka – ilə, ögüzke – bulağa, ödke – zamana, taşka – daşa, balıkka – şəhərə Yön şəkilçilərində həmişə “g” işlənir: ilgerü – şərqə doğru, yışgaru – meşəyə doğru 19.”d”-“t” ilə başlayan şəkilçilər: “l”, “n”, “r”, bəzən də “z” hərflərindən sonra “t” işlənir: boltı – oldu, kelti – gəldi, bultum – tapdım, kaltaçı biz – qalasıyıq, ölteçi sen – öləcəksən, yolta – yolda, kısılta – vadidə, kanlantı – qanlandı, kılıntım – qılındım, kazgantuk – qazandığımız, bodunta – millətdə, erti – idi, ölürti – öldürdü, birti – verdi, ölürteçi – öldürəcək
içikdi – tabe oldu, kelmedi – gəlmədi, süňüşdümüz – savaşdıq, tüşdi – düşdü, yorıtdım – yeritdim, sançdım – sancdım, tegdük – dəydik, yurtda – yurdda, yışda – meşədə, balıkda – şəhərdə, illigde – dövlətlidən 20.Şəkilçilər: +çı, +çi – yirçi – bələdçi, yagıçı – döyüşçü, yogçı – yuğçu (mərsiyə deyən), sıgıtçı – ağlayıcı +lıg, +lig, +lug, +lüg – başlıg – başlı, tizlig – dizli, atlıg – atlı, yarıklıg – zirehli, kerekülüg – çadırlı, tonlug – paltarlı +sız, +siz, +suz, +süz – yolsuz, keçigsiz – keçidsiz, buňsuz – kədərsiz, yagısız – düşmənsiz +gı, +gi, +kı, +ki – öňreki – öndəki, yantakı – yandakı, buluňdakı – küncdəki, tagdakı – dağdakı, Tabğaçgı – Çindəki, çölgi – çöldəki +(ı)nç, +(i)nç, +(u)nç, +(ü)nç – üçünç – üçüncü, törtünç – dördüncü, bişinç – beşinci, yitinç – yeddinci +la, +le – başla, süle – ordu yeritmək, yogla – yas mərasimi keçirmək, ille – dövlətli etmək, kaganla – xaqanlı etmək +lan, +len, +laş, +leş, +lat, +let – kanlan – hökmdarlı olmaq, ögleş – məsləhətləşmək, sözleş – sözləşmək, sület – ordu yeritmək, yoglat – yas mərasimi keçirmək +ad, +ed – olma bildirir – kulad – qul olmaq, küňed – cariyə olmaq, yokad – yox olmaq, buňad – kədərli olmaq +ık, +ik – içik – girmək, tabe olmaq, taşık – çıxmaq, tagık – dağa çıxmaq, üsyan etmək +sıra, +sire – “-sızlaşmaq” – ilsire – dövlətsizləşmək, kagansıra – xaqansızlaşmaq, urugsırat – kökü kəsilmək +g, +ıg, +ig, +üg – bitig – yazı, bilig – bilik, ölüg – ölü, tirig – din +m, +ım, +im, +um, +üm – ölüm, kedim – geyim, batım – batma +ş, +ış, +iş, +uş, +üş – üküş – yığım, tegiş – çatışma +nç, +ınç, +inç, +unç, +ünç – erinç – olma, ötünç – xahiş, bulganç – xaos, unç – gücü çatma +d – kod – qoy, ıd – göndər, tod – doy +l, +ıl, +il – adrıl – ayrılmaq, tiril – dirilmək +n, +ın, +in, +un, +ün – kılın, tutun, kubran – toplanmaq, sebin – sevinmək, telin – dəlinmək +ş, +ış, +iş – kabış – qovuşmaq, ögleş – məsləhətləşmək, sözleş +ur, +ür – ölür – öldür, tegür – dəydir, tüşür – düşürt, kelür – gətir, yitür – itir +tur, +tür – bintür – mindir, agtur – yüksəltmək, yantur – geri qaytarmaq, urtur – vurdur +t, +ıt, +it, +ut, +üt – yorıt – yerit, sület – ordu yerit, bitit – yazdır, yagut – yaxınlaşdırmaq, olurt – oturt, basıt – basqına uğramaq, akıt – axın et, yüzüt – üzdürmək +ma, +me – inkar şəkilçisi – kelme – gəlmə, korkma – qorxma +lar, +ler – begler – bəylər +an, +en - ogulan – oğullar, eren - ərlər +t, +ıt, +ut – oglıt – oğullar, tarkat – tarkanlar, yılpagut – igidlər +gun, +gün – iniygün – kiçik qardaşlar, keliňün (kelin+gün) – gəlinlər, taygun – dayçaya bənzər oğullar 21.Mənsubiyyət şəkilçiləri: +m, +ım, +im,+um, +üm – özüm, kaňım – atam, ögüm – anam +ň, +ıň, +iň, +uň, +üň – ogluň, süňüküň (sümüyün) +ı, +i, +sı, +si – sabı – sözü, sözləri, agısı – hədiyyəsi, süsi – ordusu, küsi – şöhrəti +(ı)mız, +(i)miz, +(u)muz, +(ü)müz – kaňımız – atamız, eçimiz - əmimiz, sümüz – ordumuz +(ı) ňız, +(i) ňiz, +(u) ňuz, +(ü) ňüz – oglanıňız, taygunuňuz - oğullarınız Şəxsi adlarda məsubiyyət şəkilçisi işlənmir: türk bodun – türk milləti, türk begler, Ötüken yış – Ötükən meşəsi, Yarış yazı – Yarış ovalığı 22.Hal şəkilçiləri: Yiyəlik hal: +ıň, +iň, +nıň, +niň – beniň – mənim, biziň – bizim, bodunıň – millətin, kaganıň – xaqanın, Bayırkunıň Yönlük hal: +ka, +ke – yazıka – ovalığa, taluyka – dənizə, kapıqka – qapıya 3-cü şəxs mənsubiyyət şəkilçisindən sonra: +ňa, +ňe – yiriňe, sabıňa, agısıňa, başıňa 1-ci və 2-ci şəxsin təkində: +a, +e – türküme, bodunuma, kaganıma, ebine – evinə (sənin) Təsirlik hal: +g, +ıg, +ig – bodunuq – milləti, kişig – adamı, sabıq – sözü Mənsubiyyət şəkilçisindən sonra: +n, +ın, +in – mənsubiyyət şəkilçilərindən sonra – sabımın – sözümü, kanıňın – xanını, için taşın – içini çölünü Bu +n, +ın, +in şəkilçiləri bəzi ədatlarla birgə bağlantı qurmaq üçün də işlənir: eçisin teg - əmisi kimi, yarlıkadukın üçün – buyurduğu üçün, kaganın birle – xaqanı ilə Şəxs və işarə əvəzliklərindən sonra: +nı, +ni – bunı – bunu, anı – onu, bizni – bizi “Mən” və “sən”dən sonra bir “n” düşür: +ı, +i - bini – məni, sini – səni +nı, +ni şəkilçisi bəzi ədatlarla bağlantı qurmaq üçün də işlənir: anı üçün – onun üçün, antaq (anı teg) – onun kimi Yerlik hal: +da, +de, +ta, +te – teňride – göydə, ilte – eldə, yirde – yerdə, sabımda – sözümdə, bunta – bunda Çıxışlıq hal: Bu hal üçün ayrıca şəkilçi yoxdur. +da, +de, +ta, +te işlənir: yışda – meşədən, Tabgaç kaganta–Çin xaqanından, töpüsinte – təpəsindən
1.+garu, +gerü – ilgerü – şərqə doğru, kurıgaru – qərbə doğru, yırıgaru – şimala doğru, berigerü – cənuba doğru, ebgerü – evə doğru 3-cü şəxs mənsubiyyət şəkilçisindən və şəxs əvəzliklərindən sonra:
2.+ra, +re – içre, taşra – çölə sarı, öňre – önə doğru, şadra – şada sarı 23.Sual şəkilçiləri: +mu, +mü, +gu, +gü – kaganmu, barmu – varmı, bargu – varmı, beglergü – bəylərmi 24.Şəxs şəkilçiləri: 1.Şühudi keçmiş zaman və +sIk ilə düzələn gələcək zaman şəkilçilərindən sonra: +m, +g, , +mIz, +yIz, +gIz 2.Geniş və gələcək zamanda işlənən şəxs şəkilçiləri: +men, +siz, +biz, +siz 3-cü şəxsdə bəzən erinç ədatı işlənir 24.Şühudi keçmiş zaman şəkilçiləri: 1-ci və 2-ci şəxsdə: +dı, +di, +du, +dü – tidim – dedim, içikdiň – tabe oldun, bardıg – getdik, aşdımız – aşdıq, süňüşdümüz – savaşdıq, korkmadımız – qorxmadıq, bardıgız – getdiniz 3-cü şəxsdə: +dı, +di – sıdı – sındırdı, kalmadı – qalmadı “l”, “n”, “r” hərflərindən sonra: +tı, +ti, +tu, +tü (1-ci və 2-ci şəxs) – birtim – verdim, sakıntım – düşündüm, ötüntüm - ərz etdim, öltüg – öldün, yaňıltıg – yanıldın, intimiz – endik, ertigiz – idiniz +tı, +ti (3-cü şəxs) – ölti – öldü, körti – gördü 25.Nəqli keçmiş zaman şəkilçiləri: +mış, +miş – (daş üzərində yalnız 3-cü şəxsdə rastlanır) – timiş – demiş, sökürmiş – çökdürmüş, yüküntürmiş – boyun əydirmiş, tutmış erinç – tutmuşdur 26.İndiki zaman şəkilçiləri: +r, +ar, +er, +(y)ur, +(y)ür, bəzən +ır, +ir, inkarda +maz, +mez – birürmen – verirəm, kazganurmen – qazanıram, sakınurmen – düşünürəm, tirmen – deyirəm, ömezsen – düşünmürsən, körür – görür, birür – verir, yorıyur – yeriyir, yagutır – yaxınlaşdırır, korkurbiz – qorxuruq, bilirsiz – bilirsiniz 27.Gələcək zaman şəkilçiləri: 1.+daçı, +deçi, +taçı, +teçi – ölteçisen – öləcəksən (öləsisən), olurtaçısen – oturacaqsan, boltaçı – olacaq, kaltaçıbiz – qalacağıq İnkarda +çı, +çi – yaramaçı – yaramayacaq 2.+sık, +sik – ölsikiň – öləcəksən, ölsikig – öləcəksən 3.+giy – nadir hallarda işlənir
1-ci şəxsin təki: +(a)yın, +(e)yin – tegeyin – dəyim, tüşeyin – düşüm, ıdmayın – göndərməyim 1-ci şəxsin cəmi: (a)lım, +(e)lim – kabışalım – qovuşaq, sülelim – hücum edək, yotılım – yeriyək 2-ci şəxsin təkində şəkilçi yoxdur: ay – de, eşid – eşit, tıňla – dinlə, basıtma – basqına uğratma Bəzən +gıl, +gil işlənir – aygıl – de, urgıl – vur, eşidgil – eşit 2-ci şəxsin cəmi:
3-cü şəxsin təki və cəmi: +zun, +zün – yorımazun – yeriməsin, barzun – getsin, bolmazun – olmasın 29.Felin hekayə şəkli “er-“ felinin şühudi keçmiş şəkilçisi ilə birlikdə forması ilə düzəlir: erti (idi) bolmış erti – olmuşdu, kelürür ertim – gətirirdim, yorıyur ertig – yeriyirdin, kelmez erti – gəlməzdi, olurur ertimiz – otururduq, bayur ertimiz – bağlayırdıq, erteçi erti – olacaqdı, boltaçı erti – olacaqdı, kaltaçı ertigiz – qalacaqdınız, ölteçi ertigiz – öləcəkdiniz (öləsi idiniz) 30.Felin rəvayət şəkli “er-“ felinin nəqli keçmiş şəkilçisi ilə birlikdə forması ilə düzəlir: ermiş (imiş) yorıyur ermiş – yeriyirmiş, yagutır ermiş – yaxınlaşdırırmış, olurur ermiş – otururmuş 31.Felin şərt şəkli: hələ formalaşmayıb, yalnız 3-cü şəxsdə işlənir +sar, +ser – bir todsar açsık ömez sen – bir doysan aclığı düşünməzsən, ol yirgerü barsar Türk bodun ölteçi – o yerə getsən Türk milləti öləcəksən, bu yolun yorısar yaramaçı tidim – bu yolla yerisək yaramayacaq dedim, bez özüm kazganmasar – mən özüm qazanmasam 32.Sifət düzəldən şəkilçilər: +mış, +miş – kalmışı – qalmış olanı, konmış tiyin – qonmuş deyə, ilsiremiş bodun – dövlətsizləşmiş millət, kuladmış bodun – qul olmuş millət, tutmış yir – tutduğu yer +duk, +dük, +tuk, +tük – barduk yir – gedilən yer, birtük üçün – verdiyi üçün, içikdük üçün – tabe olduğu üçün, yarlıkaduk üçün - əmr etdiyi üçün +ıgma, +igme, +ugma, +ügme – uduzugma – sövq edən, keligme – gələn, körügme – tabe olan, bitigme – yazan, barıgma – gedən, ölügme – ölən +r, +ır, +ir, +ur, +ür, +ar, +er – sır – qalib (sındırar), körür köz – görər göz, bilir bilig – bilən ağıl +maz, +mez – körmez teg – göməz kimi, bilmez teg – bilməz kimi +sık, +sik – udusıkım – uyuyasım, olursıkım – oturasım +daçı, +deçi, +taçı, +teçi – kelleçimiz – gələcək olanımız, ölteçi bodun – öləsi millət 33.Zərf düzəldən şəkilçilər: +a, +e – aşa – aşaraq, keçe – keçərək, uda - əmgəl olaraq, bintüre – mindirərək +(y)u, +(y)ü – yiyü – yeyərək, tutunu – tutunaraq, yubulu – yuvarlanaraq, ölü – ölərək, körü – baxaraq, tirgürü – dirildərək, yanturu – geri çevirərək +p, +ıp, +ip, +up, +üp – kodup – qoyub, yorıp – yeriyib, olurup – oturub +ıpan, +ipen, +upan, +üpen – olurupan – oturub, kelipen – gəlib +matı(n), +meti(n) – udımatı – uyumadan, sakınmatı – düşünmədən +yın, +yin – bulmayın – tapmayıb, tiyin – deyə +galı, +geli – kılıngalı – qılmalı, olurgalı – oturalı, ölgeli – ölmək üçün, süňüşgeli – savaşmaq üçün +dukda, +dükde, +tukda, +tükde – kılıntukda – qılındıqda, olurtukda – oturduğu vaxt, uçdukda – öləndə 34.Birləşik fel: İki cür birləşik fel var: 1.İsim+köməkçi fel: bol, kıl – kul bol – qul olmaq, küň bol – kəniz olmaq, yok bol – yox olmaq, baz kıl – tabe etmək, bay kıl – varlandırmaq, üküş kıl – çoxaltmaq, kul kıl – qul etmək 2.Fel+tərzi hərəkət zərf şəkilçisi+təsvir feli: Fel+a, e, ı, i, u, ü+bir – tuta birmiş – tutmuşdur, süleyi birmiş (səfər etmişdir), alı birmiş – almışdır, tike birtim – dikdim Fel+ı, i, u, ü+u- - kem artatı udaçı erti – kim dağıdacaq idi, itinü yaratunu umaduk yana içikmiş – təşkilatlanmadığı üçün təkrar tabe olmuşdur Fel+u, ü+ıd- – ıçqınu ıdmış - əldən çıxarmışdır, yitürü ıdmış – itirmişdir Fel+a, e, u, ü, p, ıp, ip, up, üp+bar- - uça barmış – ölmüşdür, yokadu barır ermiş – yox olub gedərmiş, tezip bardı – qaçıb getdi Uyğur dilinin özəllikləri Köktürkçənin davamıdır. Əsasən 2 qrupa ayrılır: a.Köktürkçədəki “ny” səsinin “n”-ə çevrilmiş forması: -Mani mətnlərində rast gəlinir -Köktürkçəyə digərindən daha yaxındır -Çıxışlıq halda yalnız +da, +de, +ta, +te işlədilir -Yiyəlik halda saitlərdən sonra bəzən +ıň, +iň, +uň, +üň işlədilir -Şühudi keçmiş zamanda 2-ci şəxs bəzən +tıg, +tig, +tug, +tüg olur -İcbar növ üçün +sıg, +sig işlədilir -+pan, +pen +p-dən daha çox işlədilir -Birinci hecadan sonrakı “ı”, “i” saitlərinin bəzən “a”, “e”-yə çevrilməsi: temirig-temireg (dəmiri), balık-balak (balıq), kaňımız-kaňamaz (atamız) -Vasitə şəkilçisinin (+la, +lə) bəzən dodaqlanaraq +un, +ün olması -+gıl, +gil zərf şəkilçisinin yanında +gma, +gme şəkilçisinin işlədilməsi b.Köktürkçədəki “ny” səsinin “y”-ə çevrilmiş forması: - Buddist mətnlərində rast gəlinir. - Çıxışlıq hal şəkilçisi: +dın, +din, +tın, +tin -Saitlərdən sonra da yiyəlik hal şəkilçisi: +nıň, +niň -Şühudi keçmiş zaman şəkilçisində 2-ci şəxsdə həmişə “ň” işlədilir -İcbar növ üçün daha çox +guluk, +gülük işlədilir -+p şəkilçisinin +pan, +pen-dən daha çox işlədilməsi -erki yerinə erinç işlədilməsi c.Brahmi yazısıyla yazılmış mətnlərin özəllikləri: -“i” yerinə “e” işlədilməsi: eş, yeg, te (de), kertö (gerçək) -Birinci hecadan sonra “o” v “ö” də işlədilir: süzök (təmiz), egsömez (əksilməz), köňlömnöň (könlümün), olorop (oturub), oloror (oturur), tolo (dolu) -“P” başlanğıcı: polsom (olsun) -“k” və “ğ” yerinə bəzən “x” yazılır: xari- (qarımaq), azix (adıg-azı), taşxaru (dışarı) -“ç” yerinə bəzən “c” və ya “j” yazılır: altumji (altunçu), kesigje -Bəzən “z” yerinə “s” işlədilir: asu (azu-yoxsa), sisler (sizlər), polsom (bolzun-olsun) -Saitlər arasındakı “d” – “t” və ya “th” kimi yazılır: atim (adın-başqa), adhim (adın-başqa) -Bitişik yazılan samitlərdə qayda qoxdur: etkü (yaxşı), pliksiste (biliksizlikdən), adhlig (atlıg-adlı) -Bəzi samitlər cüt yazılır: arttok (artıq), kattix (katıg-qatı)
-Xəbər sonda gəlmir -er- və bol- fellərinin yanında tur- köməkçi feli də işlədilir
ayıg (anıg-pis), çıgay (çıgan-kasıb), koy (koyn-qoyun), +kıya, +kiye (+kına, +kına-kiçiltmə şəkilçisi) 2.Söz içi və sonunda “b”-lər “w” olub: ewir- (ebir-çevirmək), sewin (sebin-sevin), tewe (tebi-dəvə), tewlig (teblig-hiyləgər), uwut (ubut-utanma), yawız (yabız-pis), yawlak (yablak-pis), ew (eb-ev), saw (sab-sav), suw (sub-su) 3.Şəkilçi içində işlənən “ı” saiti bəzən genişlənərək “a” olur: tınlıglarag (tınlıglarıg-canlıları), tıdu umadam (tıdu umadım-əngəl ola bilmədim), yaratag (yaratıg-iş,bəzək), olarnaň (olarnıň-onların) 4.Köktürkçədə yalnız “armakçı” (hiyləgər) sözündə rast gəlinən +mak, +mek şəkilçisi uyğurcada çox yayğındır: öçmekler (sönmələr), amranmak (ehtiras), üklimeki (çoxalması), aşılmakı (aşılmağı), tutmakı (tutması), tarımak (cüt sürmək), kazganmak (qazanmaq) 5.+ıgsa, +igse, +ugsa, +ügse – feldən fel dezəldən şəkilçi – istək bildirir: kirigseyür men (girmək istəyirəm), bangsadıňaz (getmək istədiniz), kavışıgsayur men (qovuşmaq istəyirəm), öpügseyür men (öpmək istəyirəm) 6.+lar, +ler cəm şəkilçisi geniş işlədilir: sizler, kuşlar, bular (bunlar), unıtmışlarka (unutmuşlara), edgüler (yaxşılıqlar), nomlarlıg (qanunlara sahib olan), tuyınmışlarlıg (nüfuz etmiş olanlar) 7.Yiyəlik hal şəkilçiləri həmişə +nıň, +niň: biligsizniň (cahilin), teňrilerniň, adınlarnıň (başqalarının) 8.Çıxışlıq hal şəkilçiləri - həm +da, +de, +ta, +te, həm +dın, +din, +tın, +tin: orunlıktın (taxtdan), töpüdin (təpədən), evdin, mundın (bundan), tilintin (dilindən) 9.Əvəzliklərlə hal şəkilçiləri işlədilir: siziňe (sizə), biziňe (bizə), sinite (səndən), muntada (bundan) 10.Fellərə 3-cü şəxsin cəmində +lar, +ler şəkilçisi qoşulur: bardılar (getdilər), sözlemezler (söyləməzlər), toğzunlar (doğsunlar), kavışgaylar (qovuşacaqlar) 11.Əmr şəkli 2-ci şəxsin cəmində +lar, +ler qoşula bilir: turuňlar (durun), barıňlar (gedin) 12.Köktürkçədə fellərin 2-ci şəxsində işlənən “g” (öltüg, bardıgız) səsi düşür, əvəzinə həmişə “ň” işlədilir: keltiňiz (gəldiniz) 13.Gələcək zaman şəkilçisi: +gay, +gey: ölgey men (öləcəyəm), barmagay sen (getməyəcəksən), kılgay siz (edəcəksiniz), bolgay sizler (olacaqsınız) +daçı, +deçi, +taçı, +teçi şəkilçisi yalnız feli-sifət bildirir: ukıtdaçı (öyrədən)
tüşeyük men (yuxu gördüm), bayuk sen (bağladın), kelyük ol (gəldi), karıyuk biz (qocaldıq) Feli sifət bildirə də bilir: önmeyük (gəlməmiş)
barsar men (getsəm), sımdasar sen (tənbəllik etsən), tegser siz (dəysəniz) 16.Vacib şəkil formaları: +gu(luk), +gü(lük), +mış, +miş (kergek): saklangu ol (qorunmalıdır), tigü kergek (deyilməlidir), sakıguluk (qorunmalı), ukmış kergek (qavramaq gərəkdir), ayıtmış kergek (soruşmaq gərəkdir) 17.+(ı)glı, +(i)gli, +(u)glı, +(ü)gli - feli-sifət şəkilçisi var: ögli (düşünən), açıglı (açan), yarutuglı (parladan), tigli (deyilən) 18.Gələcək zaman feli-sifət şəkilçisi: +gulug, +gülüg, +guluk, +gülük: ukgulug (bilinməli olan), bügülük yol (bilinəcək yol), olurguluk orun (oturulan yer) Karaxanlı türkçəsi 1.”o”, “ö” yalnız birinci hecada, digər saitlər isə hər yerdə işlənir 2.”d” və “dişarası d” fərqli hərflərlə göstərilir. Dişarası “d” hələ də yayğındır: adak (ayaq), bod (boy), edgü (yey), öd (zaman) 3.Uyğurcadakı kimi “b”-lər “w”-yə çevrilmişdir: kawuş, aw, ew, sew 4.Buddist uyğurlardakı kimi “n” “y”-yə çevrilmişdir: koy (qoyun), çıgay (kasıb), kayu (harada) 5.Dodaqlanma var: tapug (xidmət), sewüg (sevgili), yawuz (pis), kamug (bütün) 6.”Y”, “B”, “T”, “K” başlanğıcları davam edir: yol, bar, tişi, köl 7.Uzun saitlər işlənməyə davam edir: o:t (od), a:t (ad), sü:t (süd), alu:r, aça:r, alma:k, birme:k 8.İsimdən isim düzəldən şəkilçilər: +lık, +lik, +luk, +lük, +lıg, +lig, +lug, +lüg, +sız, +siz, +suz, +süz, +kı, +ki, +çı, +çi, +daş, +deş, +kıya, +kiye, +rak, +rek edgülük, kutlug, körksüz, künki, kapugçı, kadaş, adaş, sözkiye, tuzkıya, azrak, edgürek 9.İsimdən fel düzəldən şəkilçilər: +la, +le, +a, +e, +u, +ü, +ad, +ed, +(a)r, +(e)r, +sa, +se sözle, aşa, bayu, kutad, yokad, akar, tüner, barı(g)sa, keli(g)se 10.Feldən isim düzəldən şəkilçilər: +mak, +mek, +g, +m, +ış, +iş, +uş, +üş, +ç, +(u)k, +(ü)k, +gu, +gü birmek, kurug, kedim, söküş, sewinç, açuk, içgü 11.Feldən fel düzəldən şəkilçilər: +d, +ma, +me, +n, +l, +ş, +t, +ur, +ür, +dur, +dür, +tur, +tür, +gur, +gür, +ar, +er kod, ıd, kesme, bezen, egil, uruş, törüt, yetür, bildür, yatgur, çıkar 12.Cəm şəkilçisi: +lar, +ler: alplar, begler 13.Mənsubiyyət şəkilçiləri: +m, +ım, +im, +um, +üm, +ň, +ıň, +iň, +uň, +üň, +(s)ı, +(s)i, +(ı)mız, +(i)miz, +(u)muz, +(ü)müz, +(ı)ňız, +(i)ňiz, +(u)ňuz, +(ü)ňüz, +ları, +leri köňlüm, sözüň, yakşısı, birimiz, közüňüz, işleri 14.Yiyəlik hal: +nıň, +niň: illerniň, bunıň 15.Yönlük hal: +ga, +ge, +ka, +ke: kişike, arslanka, topugka, içimke +ňa, +ňe (3-cü şəxs məns.şək.sonra): boguzıňa, bulgakıňa 16.Təsirlik hal: +g: başıg, begig +nı, +ni: tilekimni, munı, başıňnı +n (3-cü şəxs məns.şək.sonra): közin, başın +ı, +i, +u, +ü: atımı, başı 17.Yerlik hal: +da, +de, +ta, +te (çıx.halda da var): ödte, bodunda, erenlerde 18.Çıxışlıq hal: +dın, +din, +tın, +tin: kamugdın, bayattın, bedüktin 19.Vasitə halı: +n: adakın, yazın, küzün 20.Bərabərlik halı: +ça, +çe: cança 21.İndiki, nəqli keçmiş və gələcək zamanda şəxs şəkilçiləri: +men, +sen, +ol, +mız, +miz, +siz, +lar, +ler, +0: biçermen, kesmegeymen, yazsamen, bulmasasen, ukar ol, unutur, tutmış, kodsamız, kılurmız, tezersiz, okırlar, ögrenseler 22.Şühudi keçmiş zamanda mənsubiyyət bildirən şəxs şəkilçiləridir: +m: ogradım, bezendim, büttüm +ň: aydıň, eşittiň +0: tidi, uktı +mız, +miz: kıldımız, sıçtımız +ňız, +ňiz: boldıňız +(lar), +(ler): köçtiler 23.Şühudi keçmiş zaman şəkilçisi: 1-ci və 2-ci şəxslərdə: +dı, +di, +du, +dü, +tı, +ti, +tu, +tü: bayudum 3-cü şəxsdə: +dı, +di, +tı, +ti: boldı 24.Nəqli keçmiş zaman: +mış, +miş: unıtmışmen, kötürmiş 25.Geniş zaman: Saitlə bitən fellərdə: +r: yorırmen, okırsen, tir +ur, +ür (bəzən): tiyür, yarayur, üşiyür +ar, +er: “ç”, “g”, “ğ”, “k”, “m”, “ň”, “p”, “s”, “ş”, “t”, “w”, “y”, “z” ilə bilən təkhecalı fellərdə işlənir: açar, öger, toğar, töker, umar, siňer, kapar, eser, aşar, artar, sewer, tuyar, bezer +ur, +ür: teg, yat, ay felləri: tegür, yatur, ayur +ar, +er, +ır, +ir, +ur, +ür: “l”, “n”, “r”, “dişarası d” ilə bitən təkhecalı fellərdə qarışıq işlədilir: alur-alır, bilür-bilir, kanur-kanar, körür-körer, kedür-keder, kodur-kodar, todur-todar, ıdur, küder, yüder, yodar, tıdar, yadar +ur, +ür: samitlə bitən çoxhecalı fellər: arıtur, tüketür, küdezür, küwenür, oňarur, yaraşur, küldürür, ötürür +ar, +er: +k, +r, +kır, +kir, +sık, +sik, +suk, +sük, -k-, -gır-, -gir-, -gur-, -gür- şəkilçiləri ilə düzələn fellərlə işlədilir: çawıkar, belgürer, kegirer, bırkırar, alsıkar, turukar, kelgirer +maz, +mez: inkarda işlədilir: okımaz, keçmez 26.Gələcək zaman: +gay, +gey: çox zaman “y” düşür: kesmegeymen, kılgamen, bolgasen, aşılgay, birge +galır, +gelir: yaxın gələcək zamanı bildirir: algalır, bargalır 27.Şərt şəkli: +sa, +se: kelmesemen, içsesen, ursamız, sewseler 28.Gərəklilik şəkli: +gu (kerek), +gü (kerek): ötügü kerekmen, sen aygu kerek, bilgü ol, aydgu öz 29.Əmr şəkli: 1-ci şəxsin təkində: +ayın, +eyin: ayayın, bireyin +yın, +yin: sewmeyin, sözleyin +ayı, +eyi: ayayı, bireyi +y, +ay, +ey: keley, tapay, ötey 2-ci şəxsin təkində: +0: eşit, birme, kör, yaňılma +gıl, +gil: eşitgil, keçürgil +gın, +gin: bolgın, sözlemegin 3-cü şəxsin təkində: +su, +sü: artsu, birsü, yazılsu, tirilsü +sun, +sün: kelsün, barmasun, kılsun 1-ci şəxsin cəmində: +alım, +elim: baralım, körelim, kirelim +lım, +lim: okılım, sınalım 2-ci şəxsin cəmində: +ň: yaşaň, boşaň +ňlar: tutuňlar 3-cü şəxsin cəmində: +sular, +süler: ögrensüler, ögretsüler +sunlar, +sünler: bilmesünler, körmesünler 30.Hekayə, rəvayət və şərt şəkillərində “er-“ köməkçi felindən istifadə olunur: Hekayə:
sewdim erdi, turgay erdim, bilgey erdiň, yatgalır erdi, ölsün erdi Rəvayət: tiler ermiş, sewse ermiş Şərt:
kördüm erse, ölmiş erse, kılur ersesen, udır erdiň erse, ölür erdi erse 31.Feli-sifət: Keçmiş zamanda: +duk, +dük, +tuk, +tük: kirmedük il, keldüküm, içtüküň, boldugunça +mış, +miş: aymış söz, bışmış aş, bilmişig, birmişin, sözlemişke, birmişindin, tutmışımça, kelmişinde berü, kılmış üçün Geniş zamanda: +ar, +er: akar, buşar öd, teprer til, sewerim, körerke +ır, +ir, +ur, +ür: kıluruň, biliriň üçün +maz, +mez: yanılmaz, tepremezi üçün +glı, +gli: bakıglı, birigli ugan, körüglisi, yaratıglını, kaçıglıka +gan, +gen: törütgen, keçürgen, kılganka Gələcək zamanda: +gu, +gü: kitgü yir, sarıngu böz, kawuşgum, sözlegüsi, birgüňi, kelgümizni, kelmegüsiz, kelgü teg +daçı, +deçi, +taçı, +teçi: tegdeçi, tuttaçı, boldaçı, keldeçike, kıldaçıňka 32.Tərzi-hərəkət zərfi: +a, +e: aça, yıga, katgura, adra seçe, küle +u, +ü: sewnü, kulaçlayu, sayu atayu, yorıyu turu, bilü bilmeyü +p: bilip, muňadıp, yutup +pan, +pen: barıpan, kelipen, ögrenipen +madı(n), +medi(n): tınmadı, bilmedin, ukmadın +gınça, +ginçe: bolmagınça, ölmeginçe, sımagınça, körünginçe +galı, +geli: körgeli, ölgeli, turgalı, algalı, tuşkalı +guka, +güke: itgüke, birgüke, agguka, bulguka, yüdgüke +arda, +erde, (+urda, +ürde): çıkarda, bolurda, körürde, keserde +dukda, +dükde, +tukta, +tükte: ayıttukta, tidükte, birdükinde -erken: yir erken, tutmaz erken, teprer erken Xarəzm-kıpçak türkçəsi Karaxanlı türkçəsinin davamıdır. 1.”i”-lər “e”-yə çevrilmişdir: ber (ver), te (de), ekki (iki), ye, beş 2.Şəkilçilərdə dodaqlanma getmişdir: ewüm, ewümüz, kimnüň, tapup, sewüg (sevgi), tapul-, sewün-, yapuş- 3.Bəzi sözlərdə “g”-“w” dəyişməsi getmişdir: sawuk (sogık-soyuq), yawuk (yaguk), tawuk (taguk-toyuq) 4.Bu saylarda samitlər qoşalaşmışdır: ekki, yetti, sekkiz, tokkuz, ottuz 5.Təsirlik hal: artıq +g işlənmir +nı, +ni: yolnı, kimni, ülüşini, atamnı, sözüňni +n: (məns.şək.sonra) yolın, atasın 6.Şühudi keçmiş zaman 1-ci şəxsin cəmində +dımız, +dimiz artıq işlənmir: +duk, +dük: alduk, keldük, kördük 7.Yeni keçmiş zaman forması yaranmışdır: +(ı,i,u,ü)p turur: alıp turur men (almışam), alıp turur sen, alıp turur, alıp turur miz, alıp turur siz, alıp tururlar 8.Yeni indiki zaman forması yaranmışdır: +(y)a turur, +(y)e turur: bara turur men (gedirəm), bara turur, bara turur sen, bara turur miz, bara turur siz, bara tururlar 9.Yeni gələcək zaman forması yaranmışdır: +gu (+gü) + məns.şək + turur: algum turur (alacağam), alguň turur, algusı turur, algumuz turur, alguňuz turur, olguları turur 10.Şərt şəkli mənsubiyyət şəkilçiləriylə yazılmağa başlamışdır: alsam, alsaň, alsa, alsak, alsaňız, alsalar 11.Əmr şəkli 1-ci şəxsin təki: +ayın, +eyin +ayım, +eyim: ayayım +gayın, +geyin (saitlərdən sonra) tilegeyin +gayım, +geyim (saitlərdən sonra) yegeyim 12.Əmr şəkli 1-ci şəxsin cəmi: +alıň, +eliň: alalıň, köreliň +galıň, +geliň: (saitlərdən sonra) oynagalıň, tilegeliň Kıpçak türkçəsi 1.Söz sonundakı “g” ərimişdir: tiri (tirig-diri), san (saň), korku (korkug), körklü (körklüg-gözəl) 2.Üçüncü şəxsin təkində mənsubiyyət şəkilçisindən sonrakı yönlük hal şəkilçisində “ň” yerinə “n” yazılır: +na, +ne: agzına, yüzine 3.Çıxışlıq hal: +dan, +den: suwından, ay yüzliden 4.Birinci şəxs əvəzliklərində yiyəlik halda “ň” yerinə “m” işlənir: menim (meniň), bizim (biziň) 5.Birinci şəxsin cəmində indiki zaman şəkilçisi +mız, +miz yerinə “biz” işlənir: alur biz (alırıq) 6.İnkar sözü üçün “ermez”, “ermes” yerinə “degül” işlədilir: 7.Feli-sifət şəkilçisi olan +duk, +dük çox işlədilir: boldukça, tedükümiz 8.Sual şəkilçisi üçün +mu, +mü yerinə +mı, +mi işlədilir Çağatay türkçəsi 1.İlk hecada “e” yerinə “i” işlənir: min (men), sin (sen), kil (kel), biyik (bedük), dik (teg), kiç (keç), siv (sew) 2.İkinci hecada “ü” olarsa ilk hecadakı “e” “ö”-yə çevrilir: öçkü (eçkü-keçi), öksük (eksük), ösrük (esrük), örük (erük), töşük (teşük) 3.Xarəzm türkçəsindəki şəkilçi dodaqlanmaları Çağataycada yoxdur: anamnıň, tapıp Yalnız “v” ilə bitən köklərdən və -av səs qrupu olan sözlərdən sonra şəkilçi dodaqlanması var: kavup (qovub), kavuş-, sivdüm, sivün-, cavruň, davruňuz, şavkum 4.Nəvaidən etibarən 3 sözdə “p”-“f” dəyişməsi var: tofrak, yafrak, ofrak (paltar) 6.Karaxanlı türkçəsindəki “w” “v”-yə çevrilmişdir: iv (ev), tavar (davar) Yalnız su sözündə “w” qalmışdır: suw
Ancaq “turmak” felində “t” dəyişmir. 8.”Dişarası d” “y”-yə çevrilmişdir: ayak (adak), kiy- (ked-), ayır- (adır-) 9.+agu, +egü şəkilçiləri +av, +ev olmuşdur: altav (altagu-altısı birdən), birev (biregü), kırav (kıragu), küyev (küdegü-kürəkən) 10.Birdən çox hecalı sözlərin sonundakı “g”-lər “k”-yə çevrilmişdir: uluk (ulu), sank, katık (qatı), boyluk (boylu), ölük (ölü), yüzlük 11.Yiyəlik hal şəkilçiləri dodaqlanmır: +nıň, +niň: yolnıň, köňlümniň +nı, +ni: Abrasiyabnı oglı 12.Hal şəkilçilərindən sonra “n” işlənmir: başıda, başıdın, atasıga 13.”menim”, “bizim” yerinə “meniň”, “biziň” işlənir 14.”maňar”, “saňar”, “muňar” kimi sözlərdən “r” düşmüşdür 15.Şəxs şəkilçiləri: +min, +sin, +dur/tur, +biz, +siz, +durlar/turlar 16.Feli sifət şəkilçiləri olan +daçı, +duk, +glı artıq işlədilmir 17.+mış, +miş yerinə +gan, +gen işlədilir 18.Tərzi-hərəkət şəkilçisi +yu, +yü yerinə “+y” işlədilir diy (tiyü), yıglay (ıglayu-ağlayaraq) 19.Tərzi-hərəkət şəkilçisi +gınça, +ginçe dodaqlanmışdır - +gunça, +günçe 20.+madın, +medin şəkilçisi +mayın, +meyin və ya +may, +mey olmuşdur 21.+sun, +sün, +sunlar, +sünler-lə yanaşı +dik, +dikler əmr şəkilçisi də işlənir: aldik (alsın), sordikler (soruşsunlar) 22.İndiki zaman şəkli: +a,+e + y + dur + şəxs şəkilçisi: aladur min, başlaydur sin 23.Keçmiş zaman şəkli: +(ı,i,u,ü)p + (dur/tur) + şəxs şəkilçisi: körüptür min (görmüşəm), okup sin (oxuyubsan) 24.Keçmiş zamanın hekayəsi: +(ı,i,u,ü)p + i(r)di (inkarda +may,+mey + dur + irdi) kılıp irdim (qılmışdım), kalmaydur irdi (qalmamışdı) 25.Yetərlilik feli “al-“ və “bil-“ ilə qurulur: okuy almas (oxuya bilməz), köre bilmedi (görə bilmədi) Yüklə 138,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|