Türk mifologiysinda etnogenezlə bağli motiv və SÜjetləR

H.Cəfərov deyir:

“Həmin dövrdə gön-dəri emalı və bununla bağlı sahələrin də inkişaf etməsi nəticəsində aşılanmış dəridən ayaqqabı,paltar və sairə də hazırlayırdılar. Hələ Eneolit dövründə təşəkkül tapmış toxuculuq sənəti daha da inkişaf etmişdi. Azərbaycanın bir sıra Eneolit abidələrindən – Kültəpə 1, Hacı Firuz, İlanlı­təpə, Babadərviş, Leylatəpə və sairə abidələrdən tapılmış iy ucları, habelə Əlikömək təpəsindən tapılmış saxsı qabın sə­thində qalmış toxuma izi bunu sübut edir.

Eneolit dövrü ev sənətkarlığının müxtəlif sahələri içəri­sin­də dulusçuluq daha kütləvi istehsal xüsusiyyətləri ilə fərq­lənirdi. Neolit dövrünün bəsit və kobud qablarından fərqli olaraq Eneolit dövründə istehsal olunmuş saxsı qablar həm forma, həm də hazırlanma texnologiyasına görə diqqəti cəlb edir. Əhalinin artan tələbatına uyğun yeni qab növlərinin is­teh­salı mənimsənilirdi.

Onların davamlılığını artırmaq və keyfiyyətini yüksəltmək üçün yeni texniki üsullardan istifadə olunurdu. Bu dövrdə ən mühüm yeniliklərdən biri saxsı qabların bişirilməsi üçün du­lus kürələrinin meydana gəlməsidir. Kültəpə, Şomutəpə, İlan­lıtəpə, Əliköməktəpə, Çalağantəpə yaşayış məskənlərində du­lus kürələri qalıqlarına da çox təsadüf edilmişdir. Burada du­lus kürələri əsasən iki qatlıdır. Alt qatda ocaq qalanır,üst qatda isə saxsı qablar yığılırmış. Əliköməktəpə və Leyletəpə abidələ­rində dulus kürələri yaşayış yerinin kənarında cəmlənmişdi.

Tədqiqatçıların fikrincə, bu faktı eramızdan əvvəl 5-ci minilliyin axırı və 4-cü minilliyin əvvəllərində meydana çıxan “icma sənətkarlığının”varlığı kimi qiymətləndirmək lazımdır. Maraqlıdır ki,bu abidələrdə tapılmış saxsı qabların bir qismi sadə quruluşlu dulus çarxında hazırlanmışdır.” (Azərbaycan tarixi, 1994, s. 30).

Öncələr elə hesab edilirdi ki, Azərbaycanda dulus çarxı yal­nız son Tunc dövründən tətbiq edilməyə başlamışdır. Dulus çar­xının kəşf və ilk dəfə tətbiq edildiyi yerin isə qədim Şumer əra­zisi olduğu hesab edilirdi.Ölkəmizin ərazisindən əldə edilmiş ar­xeoloji tapıntılar dulus çarxının ilk dəfə kəşf edilib,tətbiq edil­diyi məkanın məhz Azərbaycan ərazisi olduğunu söyləməyə əsas verir və bu, məhz son Eneolit dövründə baş vermişdir. Ma­raq­lıdır ki, qədim yunan müəllifləri dulus çarxının kəşfini iskit­lərə aid etmişlər. Məsələn, Posidoniy və Seneka saxsı qabların hazırlanmasında istifadə olunan dulus çarxını iskit Anaxarın icad etdiyini yazmışlar. (Сенека Луций, XVI, c. 31).

O da maraqlıdır ki, Eneolit, yəni Mis-Daş dövrünün başla­ma­sına səbəb olan misin kəşfi məsələsində də qədim yunanlar birin­ciliyi iskitlərin ayağına yazmışlar. Məsələn, Pliniy Sekund mis­gərlik sənətinin əsasını iskit xaqanı Lidin qoyduğunu bildir­mişdir (Плиний Секунд, VII, c. 197). Qədim yunanlara görə, ümu­miy­yətlə, metallurgiyanın kəşfi iskitlərlə, yəni türklərlə bağlıdır. Belə ki, Esxil İskitlər ölkəsini dəmirin doğulduğu ölkə adlandırmış, Mi­telenli Hellanik isə ilk dəmir alətləri iskitlərin xaqanı Sansvinin qayırdığını yazmışdır (Гелланик Митиленс­кий, X, c. 1241).

Qeyd etmək lazımdır ki, saxa-yakut mifoloji mətnlərində bu, eləcə də digər metalların adına tez-tez rast gəlirik. Məsələn, “Ər Soqotox” dastanının Böhtlinq variantında oxuyuruq: