Türk sinemasi’nin ekonomik yapisi ( 1896 – 2005 ) GİRİŞ
Kombin ve Sinema Ayakları Sistemi
Yüklə 2,82 Mb.
|
2.4.3. Kombin ve Sinema Ayakları Sistemi Üretilen film sayısındaki aşırı artış seyirci sayısındaki artışla beraber, sinemayı daha kârlı bir sektör haline getirmiş, birbiri ardına yeni sinema salonları açılmasına sebep olmuştu fakat filmlerin gösterim zamanlarıyla ilgili problemlerin ortaya çıkması gecikmedi. Böylece yapımcılar/yapımevleri birleşerek bugün halâ süregelen kombin sistemini kurdular. Kombin sistemine göre, bir araya gelen 3-4 yapımevi, filmlerini sezon boyunca gösterecek sinema salonlarıyla anlaşmakta, böylelikle hangi filmlerin nerede oynayacağı sözleşmeyle önceden belirlenmekteydi. “Sinema ayakları” adı verilen yapı ise sinemaları; gösterdikleri filmlerin kalitelerine ve sinema salonunun durumuna göre sınıflandırmak üzerineydi. Filmler; 1. sınıf, 2. sınıf ve 3. sınıf filmler olarak gruplanmakta, sinema salonları da gösterdikleri filmin kalitesine göre sıralanmaktaydı. Yapımcıların bir araya gelerek geliştirdikleri kombin sistemi; bir tür oligopolistik piyasaya dönüşmekte; kombine giremeyen şirketler ya salon bulamamakta ya da 3. sınıf sinema ayaklarında filmlerini gösterime koyabilmekteydiler. Sonunda; artan film ve seyirci sayısı, bir tür kartelleşmeye gidilmesine sebep olmuştur. Yapımevlerinin bulunduğu İstanbul; bölge işletmeciliğinin dışında kalması sebebiyle sinema ayakları ve kombin sisteminin uygulandığı yerdir. 2.4.4. Renkli Filme Geçiş Dünya sinema üretiminin öncüsü olan Amerika Birleşik Devletleri; 1950’li yıllardan itibaren renkli film üretimini gözle görülür bir şekilde arttırmış, sinema piyasasında görece bir üstünlük daha kazanmıştır. Öte yandan diğer ülke sinemalarının renkli film üretimine geçişleri, yüksek maliyetler nedeniyle Hollywood’tan birkaç sene sonrasına tekabül etmektedir. Türk Sineması 1963’ten itibaren renkli film üretmeye başlamış fakat renkli filme olan talep çok olmasına rağmen artan maliyetler nedeniyle sadece birkaç renkli film çekilebilmiştir. 1967’den itibaren hızla artan renkli film sayısı piyasaya hakim olmaya başlamış ve 1975 yılından itibaren siyah-beyaz film çekilmemiştir. [Ayrıntılı döküm için bakınız : Tablo 2.14] Tablo 2.14 : 1960-1975 Arası Sinema Filmi Üretimi ve Renkli Film Sayıları
[kaynak: Scognamillo, 1988 : 11] 1964 yılından itibaren Türk Sineması’nda yıllık uzun metrajlı film sayısı 150’nin üzerine çıkmış, ham film ithalatında yaşanan sorunlar nedeniyle yapımcılar karaborsaya yönelmek durumunda kalmışlardır. Renkli filme geçişte yaşanan gecikmenin kökeninde; teknik altyapı yetersizliği olduğu kadar renkli ham film maliyeti de büyük rol oynamıştır. Ham film ithalatı; artan üretimi karşılamakta güçlük çekilmesine neden olmuş, 1969 yılında 47 film şirketi kapanma noktasına gelmiştir. Bir kutu ham filmin maliyeti 250 TL’den 450 TL’ye çıkmış, yıldız oyuncuların artan ücretleriyle beraber film maliyetleri birkaç sene öncesine nazaran iki katına kadar yükselmiştir. Renkli filme geçiş süreci de bir hayli ağrılı olmuştur. Teknik altyapı, ekipman ve eleman eksikliğinden kaynaklanan sorunlar kısa sürede baş göstermiş, kaçınılmaz olarak dünya standartlarının çok çok altında kalitede görüntülere sahip filmler ortaya çıkmıştır. Kalitesizliğin önemli bir kısmı kullanılan ham filmlerden ve renkli film laboratuarlardan kaynaklanmaktadır (Erkılıç, 2003 : 107). 2.4.5. Sinema Kurumları ve Kuruluşları Sinema sektörünün giderek daha çok insan istihdam etmeye başlamasıyla beraber yeni kurum ve kuruluşların ortaya çıkması gecikmemiştir. Yeni dernekler ve birlikler kurulmuş, bir bir sinema sanatının teorik yanlarının ve kuramlarının ön plana çıkmasını sağlayan düşünsel aktiviteler gerçekleştirilmiştir. Bu toplantılar ve çalışmalar yeni akımların ortaya çıkmasına ön ayak olmuşlardır. Bazı dernekler ve sendikalar da sinema sektöründeki örgütlenmelere çeşitlilik getirmeleri açısından önemlidir. 1962 yılında Metin Erksan’ın öncülüğünde kurulan Sinema İşçileri Sendikası (Sine-İş); sinema sektöründe çalışanların haklarını korumak ve daha iyi koşullar altında çalışma olanağı yakalamalarını sağlamak maksadını taşımaktadır. Çalışma saatleri, sigorta ve nema alımları konusunda çaba harcayan sendikanın ömrü uzun olmasa da; varolduğu dönemdeki toplu sözleşmelerde önemli başarılar elde etmiştir. Yine 1962 yılında kurulan “Kulüp Sinema 7” ise Türk Sineması’nın arşivlenmesine, değerlendirilmesine önemli katkıları olan bir kulüptür. Bugün uluslar arası öneme haiz Mimar Sinan Üniversitesi Sinema-TV Merkezi adıyla çalışan kurumun kökenini de yine aynı kulüptür. 1965 yılında kurulan Sinematek Derneği ise Onat kutlar ve Şakir Eczacıbaşı önderliğinde kurulmuş, deneysel sanat sinemasını ön plana çıkaran ve çoğu zaman mevcut Türk Sineması’nı dışlayan yapısıyla en çok tartışılan dernek olmuştur. Daha çok Avrupa sinemasını tanıtmayı hedefleyen ve bu amaçla gösterimler ve yayınlar yaparak sinema seyircisinde belli bir bilinçlenme yaratmayı hedefleyen Sinematek; siyasi eğilimleri aşırı derecede ön plana çıkarmasıyla beraber önemini yavaş yavaş yitirmeye başlamış ve 1980 İhtilâli ile tamamen kapatılmıştır. 1964 yılında Turizm ve Tanıtma Bakanı Ali İhsan Göğüş’ün başkanlığında toplanan 1. Türk Sinema Şur’ası sonucunda alınan kararlar bir yasa tasarısına dönüşmesine rağmen Sine-İş, Türk Film Rejisörleri Birliği, sinema yazarları ve Türk Film Prodüktörleri Cemiyeti temsilcileri tarafından protesto edilir. Filmlerin ve film senaryolarının kontrolüne dair nizamname ilgili sorunlar, yerli filmciliğin düzenlenmesi ve teşviki, sinema mesleğinin kontrol altına alınması ve filmcilik-sinemacılık mesleklerine eleman yetiştirilmesi gibi konularda yapılan tartışmalar sonuçsuz kalır. Daha çok kısa filmin desteklenmesi, yerli yapımlarda kaliteye prim verilmesi ve kaliteli filmlerden rüsum indirimi konularında karara varılır (Erkılıç, 2003 : 109-110). 1960 yılında; Yerli Film Yapanlar Cemiyeti, Sinemacılar ve Filmciler Cemiyeti ile Türk Film İmalcileri Cemiyeti; sinemacılığımızın düzenlenmesi amacıyla resmi makamlara dilekçeler sunmuşlardır (Özön, 1968 : 147). 1961 Mart’ında; Türk Filmciliği Birleşik Kurulu sinemacılar için, “Prototip Kontrat Önprojesi” hazırlamıştır (Özön, 1968 : 153). Yine de sinemacıların tüm bu olumlu çabalarına rağmen, başarılı sonuçlara ulaşamadıkları görülmektedir. 2.4.6. Sektörel Dağılım Yapısı 1960’lar Halk Sineması, Ulusal Sinema, Devrimci Sinema ve Toplumsal Gerçekçilik gibi sinemasal kavramların/anlayışların ortaya çıktığı yıllar olmakla beraber, bölgesel bazlı yeni üretim finansman şekilleri ile de ünlüdür. Bu dönemde Erksan, Ün, Refiğ, Yılmaz ve Akad gibi usta yönetmenler hem ticari kaygılı filmler üretmişler bir yandan da bugün bile kıymetini koruyan özel yapımlara imza atmışlardır. 1958 devalüasyonu sonrası iç piyasa hakimiyetini eline alan Türk Sineması, tıpkı ekonomideki “boom” kavramı gibi bir tepe noktasına ulaşmıştır. Aşırı derecede film talebi ve bunu karşılamaya kararlı yapımcılar, işletmeciler sektörün canlanmasını sağlamışlardır. Örneğin; renkli film ve yıldız oyuncu talebinin artışı, ortalama maliyetleri çok arttırmasına rağmen yapımcılar tarafından olumlu karşılanmıştır. Türkiye’de 1960’lı yılların bir diğer özelliği de Türk Sineması’nın Amerikan Sineması’nı ezip geçmesidir. 1962’de “United Artist”in Avrupa ve Ortadoğu satış müdürü Auerbach; USIA’nın Türkiye’ye yalnız ABD’yi iyi gösteren filmler gönderilmesine izin verdiğini açıklamıştır (Özön, 1968 : 158). 1960’lı yıllarda sinema giderek daha kârlı bir sektör haline gelince, yeni yapımcıların ve yapımevlerinin ortaya çıkması da kaçınılmaz olmuştur. (1960’lı yıllarda kurulan yeni yapımevi sayıları için bakınız: Tablo 2.15)
[kaynak : Erkılıç, 2003 : 113] 1966 yılında Türk sineması 241 filmle dünya uzun metraj film üretimi sıralamasında 4. sırayı almaktadır. Aynı yıl Japonya 442 filmle birinci, Hindistan 332 filmle ikinci ve Hong Kong 300 filmle üçüncü sıradadır. Yine 1966 yılında Türkiye’de bulunan sinema salonu sayısı 1350’dir (Erkılıç, 2003 : 113). Sinema sektöründeki önemli olaylara ve gelişmelere bakıldığında; 1960 yılının Ocak ayından itibaren film ithalatında 6 aylık bir duraklama olduğu, 1964 yılında İstanbul Belediyesi’nin sinemalarda “yanmaz film” gösterimini zorunlu kıldığı, Sine-İş Sendikasının İstanbul’da Ar Film Stüdyosu’nda “sinema endüstrisinin ilk grevi”ni başlattığı görülmektedir (Özön, 1968 : 147, 172 ve 173) 1960-1969 yılları arasında ham film ithalatındaki gelişmelere bakıldığında, artan üretime dair sinyaller verdiği görülmektedir (Tablo 2.16). Tablo 2.16 : Ham Film İthalatı (1960-1969)
[ kaynak: Neşe Öztürk, 1995. Türkiye’deki 80 Yıllık Geçmişinde Ham Film ile İşlenmiş Film İlişkisi Açısından Sinema Ekonomisi, aktaran Erkılıç, 2003 : 114] Yıllık ortalama ham film ithalinin 100 tonun üzerine çıkmış olması önemli bir gösterge olmasına rağmen, ham filmin karaborsaya da düşmüş olduğu bir gerçektir. 24 Aralık 1964’te polis kuvvetleri Beyoğlu’ndaki “sahte film” şirketlerine baskın yapmaya başlamıştır (Özön, 1968 : 174). Başlıca yapımevlerinin 1960-69 yılları arasındaki üretim sayıları Tablo 2.17’de verilmiştir. Tablo 2.17 : Başlıca Yapımevleri ve Yapım Sayısı (1960-1969)
[kaynak: Erkılıç, 2003 : 114] Türkiye’de sinema salonu ve seyirci sayısındaki artış beraberinde sektörel genişlemeyi de getirmiş fakat büyüme sağlıksız olmuştur. Her gün filmde oynamak zorunda kalan artistler, haftada bir senaryo yazmak zorunda kalan senaristler, her ay film çekmek zorunda kalan yönetmenler kalitenin düşmesine neden olmuşlardır. Yine de 60’lı yıllarda sinema seyircisindeki artış (misal; sadece İstanbul’da, seyirci sayısı 25 milyondan, 50 milyonun üzerine çıkmıştır. [ayrıntı için bakınız Tablo 2.19]), salon sayısında artışı beraberinde getirmiş, sektörel istihdamı arttırmıştır. [1969 yılında bölgelere göre sinema salonu dağılımının yapısı için Tablo 2.18’i inceleyiniz.] Yapım, üretim ve dağıtım gücü hesaba katıldığında 1960’lı yıllar, Türk Sineması için altın bir çağ olarak kabul edilmektedir. Tablo 2.18 : Bölgelere Göre Sinema Salonlarının Dağılımı ve Durumu ( 1969 )
[kaynak: Nezih Coş (1969), Türkiye’de Sinemaların Dağılışı, aktaran: Erkılıç, 2003 : 115] 3000’e yakın sinema salonu ile 1960’lı yılları terk eden Türk sinema sektörünün bu dönemde içinde bulunduğu durum, 1974-1975 yılından sonra yaşadığı büyük krizin derinliğini kavramak açısından çok önemlidir. Kaliteli ya da kalitesiz olsun, Türk Sinema’sının binlerce insanı istihdam eden ve on milyonlarca seyirciye hitap eden bir endüstri kolundan maliyetini bile karşılamayan “cesur” deneyimlere dönüşmesi son derece dramatiktir. 1960’lı yılların sinema seyircisinin film talebine; günümüzde artan nüfus, dağıtım olanakları ve yüksek sinemasal kaliteye rağmen halen ulaşılamamıştır. Bunda dönemin sosyolojik ve ekonomik koşullarının rol aldığı açıktır. Gelişen teknoloji, yeni eğlence biçimleri ve değişen değer yargıları yerli sinema sektörünü köşeye sıkıştırmıştır. Sinema seyretmenin ortalama maliyetinde ciddi bir değişiklik gözlemlenmemesine rağmen, önce televizyon, sonra video, sonra yeni özel kanallar ve bilgisayar bazlı teknolojik olanaklar/keşifler bugün sinemaya dair verilerin değerlendirilmesinde büyük bir illüzyon yaratmaktadır. Örneğin, aşağıdaki tablolardaki değerler bundan aşağı yukarı 40 yıl öncesine dair veriler taşımaktadır ve bugünün parametreleriyle geriye dönüp bakıldığında inandırıcılık taşımadıkları düşünülebilir. 1966’da sadece İstanbul vilayetinde 50.000.000’u aşkın insanın (ki bunlar kayıt altına alınan ve belediyece tasdik edilen rakamlardır ve muhtemelen azımsanmayacak miktarlarda kayıt dışı fazla da vardır) para verip sinemaya gitmiş olması gerçekten hayret vericidir. (Bir yıl içinde bir insanın birçok filme gittiği unutulmamalıdır…) Tablo 2.19 : İstanbul’da Salon ve Seyirci Sayısı (1960-1967)
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|