Türk tekke şİİRİ Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı Kapak Ebrusu
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
| TEKKE ŞİİRİNİN TARİHÇESİ
Tekke şiirinin doğuşu ve başlangıcı tarikatların ortaya çıkışıyla başlar. Bu anlamda Türkler arasında bilinen ve yayılan ilk tarikat Yesevilik’tir. Dolayısıyla bu edebiyatın piri Ahmet Yesevi de bilinen ilk Türk sufisi olarakTekke şiirinin de ilk temsilcisidir. Ahmet Yesevi, geniş halk kitlelerine din ve tasavvufu öğretmek ve benimsetmek amacıyla hikmet adını verdiği şiirler söylemiş bir tarikat önderidir. Daha sonra Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması için müritlerini Anadolu’ya göndermiş ve onlar yoluyla da Tekke şiirinin ilk örnekleri bu topraklarda bilinir ve söylenir olmuştur. Ahmet Yesevi’nin müritleri, tasavvufun Anadolu’da yayılmasını sağladılar. Bu olay neticesinde Anadolu’da başka tarikatlar da kurulmaya başlandı. Bunlar arasında Mevlevilik ve Bektaşilik tesirleri itibariyle söylenmesi gereken ilk tarikatlardır. Bunları Halvetilik, Nakşibendilik, Rufailik gibi diğer tarikatlar izlemiştir. Tarikatlar, halk ve aydınlar nezdinde geniş bir kabul görünce edebiyatı da etkilemişler ve Anadolu Tekke şiirinin ilk temsilcileri ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu anlamda sözünü edeceğimiz ilk isimler 13. asırdan itibaren eser vermeye başladılar. Bunlar arasında Edip Ahmet Yükneki, Yusuf Has Hacip, söylenmesi gereken isimlerdir. Bunların tarzı Divan edebiyatı tarzıdır; fakat tasavvuftan etkilenmişlerdir. Tekke şiiri kapsamına uygun eser veren isimler ise Ahmet Fakih, Şeyyad Hamza, Âşık Paşa, gibi Türk sufileri bu edebiyatın Anadolu’da temelini oluşturan isimlerdir. 13 Bu çağda asıl anılması gereken isim Mevlânâ’dır. Türkçe yazmadığı için Türk edebiyatı içerisinde incelenmeyen Mevlânâ, bilhassa divan şairleri üzerinde tesirli olmuştur. Bu tesir günümüze kadar sürmüştür. Onun sofiyane şiirleri hemen her kesimden insanı derinden etkilemiştir. Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled ise babasının aksine Türkçe söylemeyi tercih etmiş sufi bir şairdir. Mevlânâ’nın halk şiiri tarzında eser veren örneği ise Yunus Emre’dir. O, sade Türkçe’yle ve milli vezinle yani hece ölçüsüyle söylediği şiirlerle Anadolu’daki Tekke edebiyatının ilk büyük şairidir ve bu özelliğini asırlar boyunca korumuştur. Denilebilir ki, Tekke şiirinde ondan büyük bir isim bir daha gelmemiş, sonraki bütün şairler, Yunus Emre çizgisinde şiirler söyleyerek bu geleneği sürdüren isimler olmuşlardır. Yunus Emre’den itibaren, Anadolu’nun iyice Türkleştiği ve İslâmlaştığı bu asırda halka tasavvufu anlatmak amacıyla çok sayıda eserler verilmiştir. Divan şiirinde de tasavvuf etkisi iyice belirginleşmeye başlamıştır. En ilginç örnek olarak burada Seyyid Nesimi’yi anabiliriz. 14. asırda Anadolu’daki sufi edebiyat, 13. asırda olduğu gibi altın çağını yaşamıştır. Çağın tekke şiirine hâkim olan isim Yunus Emre’dir. Onun çizgisinde eser veren pek çok şair yetişmiştir. Bütün şairler Yunus tarzında söylemeyi tercih etmişledir. Bunlar arasında Said Emre ve Kaygusuz Abdal, Yunus’u takip eden en önemli iki şair olarak öne çıkarlar. Bunların dışında bu şiir geleneğini sürdüren isimler olarak Gülşehri, Eflaki Dede ve Elvan Çelebi dikkat çeken isimlerdir. 15. asırda Tekke şiiri iyice kökleşmiş ve kurumlaşmış olarak karşımıza çıkar. Merkezden muhite doğru bir yayılmanın içine girer. Anadolu’nun dört bir yayına yayılan tekkeler ortaya zengin bir sufi şiir geleneği çıkarır. Asrın büyük ve etkili tarikatı Bayramiliğin kurucusu Hacı Bayram Veli, onun şeyhi Hamid-i Veli, Eşrefoğlu, Ömer Ruşeni, Kemal Ümmi, Cemal Halveti, Muhittin Dolu, Erzurumlu İbrahim Hakkı, Abdurrahim Rûmi, İbrahim Tennûrî, Akşemseddin, Emir Sultan… tesir sahaları geniş olan isimlerdir. 14 Aynı asırlarda divan şiirinde de bu anlamda Süleyman Çelebi, Germiyanlı Şeyhi, Necati Bey, Yazıcıoğlu kardeşler Yazıcıoğlu Mehmet ve Ahmet Bircan zikredilmesi gereken isimlerdir. Bu çağın Yunus Emresi ise Eşrefoğlu Rumi’dir. 16. asra gelince; önce bu asırdaki bir özellikten bahsedelim. Bu asırda Osmanlı coğrafi sınırlarını en son noktalarına kadar genişletmiştir. İstanbul, dünyaca tanınan ve kabul gören bir kültür sanat şehri olmuştur. Dolayısıyla bu genişleme ve gelişmelere paralel olarak tasavvuf da genişleyip yaygınlaşmıştır. Bilhassa Hacı Bayram’ın ölümünden sonra onun kurduğu Bayramiye tarikatının Melamiye-i Bayramiye ve Hamzaviyye olarak iki kola ayrılması neticesinde bir Hamzavi-Melami edebiyat çığırı açılmıştır. Sarban Ahmet, Kaygısız Vizeli Alâeddin bu kolun önemli isimleridir. Daha Sünni bir içerikte ise Eşrefoğlu’nun damadı ve Halifesi Abdurrahim Tirsi, Sünbül Sinan, İbrahim Gülşeni, Ümmi Sinan, Üftade, Sivaslı Şemseddin, Nizamoğlu Seyyid Seyfullah gibi isimler eserleriyle Tekke şiirinin önemli isimleri olarak karşımıza çıkarlar. 17. asır Osmanlının duraklama devridir. Bu devirde Tekke şiiri varlığını yine sürdürmüş bilhassa divan şairleri arasında tasavvuf cereyanı çok tesirli olmuştur. Bu isimler arasında Nail-i Kadim’i, Nabi’yi örnek olarak verebiliriz. Tekke formuna uygun eser verenler arasında ise Aziz Mahmut Hüdayi, Abdülehad Nuri, Lamekani Hüseyin, Elmalılı Sinan Ümmi, Oğlanlar Şeyhi İbrahim Efendi, Niyazi Mısri, Zakirzade Biçare Abdullah, Derviş Himmet sözü edilmesi gereken isimlerdir. Halk şiiri de bu asırda tasavvufun yoğun etkisi altındadır. Âşık Ömer, Gevheri bu alanda önemli isimler olarak karşımıza çıkarlar. 18. asırda Lale devrinin dini duygulardan uzaklaşma gibi bir geleneği başlattığını söylemeliyiz öncelikle…Bu durum, Tekke edebiyatını bir duraklama devri içine sokar. Ama bu durum dînî edebiyat üzerinde fazlaca etkili olmamış, önceki dönemdeki sufi şairlerin şiirleri bu dönemde de tekkelerde söylenmeye devam edilmiştir. Yani sufi gelenek sürmüştür. Her şeye rağmen bu asır da kendi sufilerini ortaya çıkarmayı başarmıştır. Mesela 15 Sezai Gülşeni, Bursalı İsmail Hakkı, Neccarzade Şeyh Rıza, Cemaleddin Uşşaki, Erzurumlu İbrahim Hakkı gibi şairler bunun ispatıdır. Divan şiirinde ise Esrar Dede, Süleyman Nahifi, ve divan şiirinin zirvelerinden Şeyh Galib Mevleviliğin bu alandaki en büyük temsilcileridir. 19. asır batılılaşmanın tesir sahasının çoğaldığı bir asırdır. Yeni bir edebiyat anlayışı toplumda kök salmak üzeredir. Ama gelenek de bütün olumsuzluklara rağmen devam etmektedir. Kuddusi, Turabi, Osman Şems, Safi, Edip Harabi, Şemsi Hayal, Halk şiiri içinde ele alınan fakat Tekke şiiri temsilcisi de sayabileceğimiz Dertli, Seyrani bu anlamda eser veren şairlerdir. Divan geleneğini sürdüren Ziya Paşa, Muallim Naci gibi isimler de dini muhtevalı şiirler yazmışlardır. Neyzen Tevfik, bu geleneği farklı çizgilerle sürdüren bir isim olarak anılmalı. Rıza Tevfik de kimi şiirleriyle böyledir. Mehmet Akif ise, divan tarzında ama tümüyle bir din şairidir. Yahya Kemal ise geleneği farklı bir düzlemde sürdürür. 20. asırda ise Cumhuriyetin ilanı ile tekkeler kapatılmıştır. Fakat bu durum sufi şiir geleneğini ortadan kaldıramamıştır. Ortaya önceki asırlardaki gibi güçlü şairler mevcut durum sebebiyle çıkamamış, fakat önceki asır sufi şiirlerini bu devirde de söyleyerek sufi şiir geleneğini yaşatmaya çalışmışlardır. Edip Harabi, Zikri, Muzaffer Ozak, bu asrın önemli şairleri olarak dikkati çekerler. Aydınlar arasındaki edebiyatta ise bir süre sonra sûfi gelenek bir şekilde kendini yeniden hissettirmeye başlamıştır. Asaf Halet Çelebi bu etkiyi en bariz olarak kendinde gösteren bir isimdir. Necip Fazıl, Arif Nihat Asya gibi şairlerle yeni dönemin dînî şiiri bu anlamda iki güçlü temsilciye kavuşur. Böylece Cumhuriyet devri şairleri arasında din ve tasavvuf etkisini sürdüren yeni şairler yetişmeye başlar. Asaf Halet, Necip Fazıl, Arif Nihat Asya’dan sonra en dikkat çeken isim Sezai Karakoç’tur. Bu isimlerin açtıkları bu yeni yolda yetişen pek çok şairimizde hem tasavvuftan etkilenme hem de modern sufi şiir diyebileceğimiz şekilde şiir örnekleri yazılmıştır. Şahin Uçar, Akif İnan, Ali Günvar, Ebubekir Eroğlu, İhsan Deniz, İsmail Karakurt bu tarzda 16 şiir örnekleri bulunan şairler arasındadırlar. Yine bu dönemde âşık tarzı şiir söyleyen ozanlar arasında da Tekke şiirinin etkileri belirgindir. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|