TüRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime biLGİSİ Kelime (sözcük)

3. Yönelme Hâli

 

“-E” ekiyle yapılır.

 

Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.

 

Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma, ulaşma söz konusudur. Yönelme hâlindeki kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir. Dolaylı tümleç, yükleme sorulan “neye, kime, nereye” sorularının cevabıdır.

 

Sinema-y-a git, ev-e dön...

Bizi karşılamak için kapıya geldi.

Bugün okula gitti.

Benim itirazım yapılan haksızlığa. (haksızlığadır: yüklem)

 

“-E” yönelme ekinin bunun dışında başka görevleri de vardır:

 

Fiyat, araç ile anlamı katar:

Kitabı bin liraya aldı. (karşılığında)

Bu iş kaç paraya olur?

 

Zaman bildirir, zarf tümleci yapar:

Bu iş sabaha biter.

Haftaya size gelelim.

 

İsimleri edatlara bağlar:

Akşama kadar okulda ders çalıştık.

Sabaha karşı varırız.

Yaşına göre ağır bir işte çalışıyordu.

 

Deyim kurar:

Ağzına geleni söyler.

İşleri yoluna koymak

Başına buyruk.

Başa gelen çekilir.

Çok cana yakın bir çocuktu.

 

İçin, aitlik, amaç ilgisi kurar:

Bunu size aldık. (sizin için)

Sana bir iyilik düşünüyorlar. (senin için)

Annesini görmeye gitti.

 

İkilemeler kurarak durum bildirir:

Otobüse nefes nefese yetiştiler.

İki ahbap kafa kafaya vermiş...

 

“-an, -en” sıfat-fiil ekleriyle birleşerek abartma anlamı veren ikilemeler kurar:

Soran sorana,

geçen geçene,

giden gidene...
 

Şekilce çekimli fiil olan fakat fiil özelliğini kaybetmiş söz gruplarına gelir:

Geçmiş olsuna gitti. (demeye)

 

 

4. Bulunma Hâli

 

“-dE” ekiyle yapılır.

 

Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir.

 

ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor...

 

Bulunma hâlindeki bir isim, cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci veya yüklem olabilir. Dolaylı tümleç olduğunda, yükleme sorulan “nerede, nede, kimde” sorularının cevabıdır.

 

Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış. (dolaylı tümleç)

Okullar bu yıl da eylülde açılacak. (zarf tüml.)

Suyu bir yudumda içti. (zarf tüml.)

Siz ayakta kaldınız. Zarf tüml.

Çamaşırları elde yıkıyormuş. Zarf tüml.

Saat yedide mi gelecekmiş? (zarf tümleci)

Her şey yerli yerinde. (yüklem)

 

“-dE” bulunma ekinin bunun dışında başka görevleri de vardır:

 

Zaman ve sayı bildiren kelimelere eklenerek ölçü, miktar bildirir:

Yılda yirmi gün izni var.

Haftada bir geliyor.

Yüzde yetmiş başarı vardı.

 

İkilemeler kurar:

Ayda yılda bir uğrar oldu.

Elde avuçta ne varsa bitti.

 

Eklendiği kelimeyi sıfat yapar:

Parmak kalınlığında yaprakları var.

 

Yapım eki görevi görür:

Gözde sanatçılarımızdandı.

Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?

Sözde Ermeni soykırımı...

 

 

5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli

 

“-den” ekiyle yapılır.

 

Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; “çıkma, ayrılma, uzaklaşma” bildirir. İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç, yükleme sorulan “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.

 

okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi...

Ali, evden yeni çıktı.

Birçok seneler geçti dönen yok seferinden.

 

“-den” ekinin bunun dışındaki görevleri:

 

Edat tümleci ve yüklem de yapar.

Gönüldendir şikâyet. (yüklem)

Bebek gürültüden uyandı (edat tümleci)

Yalnızlıktan sıkıldım. (edat tümleci)

 

Durum bildirir:

Yağmur hafiften yağıyor.

Ben onu yakından tanırım.

 

Üstünlük, karşılaştırma bildirir:

Kıldan ince

baldan tatlı

Erzurum’dan soğuk şehir yok.

Bundan iyisi bulunmaz.

 

Bütünün parçasını, bütünden ayrılmayı ifade eder:

Verilen pastadan bir dilim yedi.

Soruların cevabını sözlerimden çıkaracaksınız.

Canından can vermek istiyordu.

 

İsimleri edatlara bağlayarak edat grubu ve edat tümleci oluşturur:

Akşamdan beri seni arıyoruz.

Yemekten sonra çayı nerede içeceğiz?

 

Sebep bildirir:

Soğuktan tir tir titriyordu.

Yorgunluktan uyuyuverdi.

 

İsim tamlamalarında tamlayan ekinin (-in) yerine kullanılır:

Geçen gün öğrencilerden biri yanıma geldi.

Bu ürünlerden hangisini istediğinizi söyleyin.

 

Yapım eki özelliği kazanarak eklendiği kelimeyi sıfat yapar:

Sıradan insanlarla düşüp kalkma diyordu.

Sudan sebeplerle buradan ayrılıp gitti.

Toptan satış

Uzaktan akraba

En içten duygular

 

İkilemeler kurar:

Zavallı çocuk günden güne eriyor.

Baştan başa bizim bu topraklar.

Durumumuz yıldan yıla kötüye gidiyor.

Dünden bugüne ne değişti ki...

 

Varlıkların neden, hangi maddeden yapıldıklarını bildirir:

Üstüne yünden bir kazak almıştı.

Tahtadan kılıçlarla oynuyorlardı.

Ayı derisinden post; Rus’tan dost olmaz.

 

Zaman anlamlı kelimelere gelerek zaman anlamı katar:

Bu işi dünden halletmeliydik.

Yarın geceden yola çıkmayı düşünüyoruz.

 

 

6. Eşitlik Hâli

 

“-ce” ekiyle yapılır.

 

Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır.

 

Onun davranışları çok zaman delicedir.

Bu okulda yıllarca çalıştım dedi.

O gün sizi saatlerce bekledik.

Bu kararı sınıfça aldık.

Bugün milletçe sevinçliyiz.

Anlatılanları sessizce dinledi.

Düşüncelerini açıkça dile getirdi.

Elazığ'dan gizlice ayrıldık.

 

Ekin bundan başka görevleri:

 

Bu ek isim, sıfat ve zarf türetir.

ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe...

 

Gibi, benzerlik anlamları katar:

Çocukça davranışları vardı.

İnsanca hareket etmeliyiz.

 

Bakımında, yönüyle anlamı katar:

O sizden kiloca biraz daha düşük.

Akılca birbirinizden farkınız yok.

 

Göre anlamı katar, edat gibi kullanılır:

Sence bu yaptığın doğru mu?

Bence bu doğru.

 

Çokluk, abartma anlamı katar:

Evinde yüzlerce kitabı var.

 

Küçültme, sınırlandırma anlamı katar:

Oralarda yaşlıca bir adam dolaşıyordu.

Fatih, büyükçe bir taşı alıp denize atıverdi.

 

 

7. Vasıta Hâli

 

“ile” edatı kullanılarak yapılır. “i” düşürülerek kullanılır.

 

Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır.

 

Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan. (edat tüml.)

İşi kolaylıkla başardı.

Ayağına gelen topa hızla vurdu.

Babasını sevinçle karşıladı.

O artık bizimledir.

Öğrencileriyle geziye gitmişti.

Arabasıyla evimize kadar getirdi.

İğneyle kuyu kazıyorsun.

Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı.

Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı.

Zilin sesiyle yarışma bitti.

 

Ekin diğer görevleri:

 

“ve” bağlacı görevinde kullanılır:

Annemle kardeşim buraya geldiler.

Baki’yle Fuzuli, 16. yy. şairleridir.

 

 

8. İlgi Hâli (Tamlayan Hâli)

 

“-(n)İn”, “-den” ekleriyle yapılır ya da yalın hâldedir.

 

Bir isimin başka bir isme tamlayan olduğu biçimdir.

 

Kitabın yaprağı yırtılmış.

Ceket düğmesi

Öğrencilerden biri

 

“-(n)İn” ekinin diğer görevleri

 

İsimleri, zamirleri ve sıfat-fiilleri edatlara bağlar:

Gözlerin için ölürüm, dedi.

Bunu senin için yaptım dedi.

Gelmediğin için payını aldılar.

 

İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar:

Birincilik ödülü Atilla'nın oldu.

En güzel ve mutlu yıllar sizlerin olsun.

 

CÜMLE

Tanımı

Özellikleri

CÜMLENİN ÖĞELERİ

Öğe

1. Yüklem

Tanımı

Özellikleri

Yeri

Türü