TüRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

NOKTALAMA İŞARETLERİ

 

Yazıda karışıklıkların önüne geçmek, yanlış okumayı önlemek, okumayı ve anlamayı kolaylaştırmak, cümlenin yapısını ve duraklama yerlerini belirlemek, sözün vurgu ve ton gibi özelliklerini belirtmek için kullanılan işaretlere noktalana işaretleri^27[1] denir.

 

Yazıdaki trafik işaretleri olarak da tanımlayabileceğimiz noktalama işaretleri şunlardır:

 

 

8. KESME İŞARETİ ( ’ )^28[2]

 

„Özel isimlere eklenen çekim eklerini ayırmak için kullanılır.

 

Mustafa Kemal’e, Ankara’yı, Türkiye’de, Kızılırmak’ı, Mamak Caddesi’nde...

 

Ancak kurum ve kuruluş adlarından sonra kesme işareti kullanılmaz:

 

Türkiye Büyük Millet Meclisine, Mamak Anadolu Lisesi Müdürlüğüne, ............... Başkanlığına, ................ Dekanlığına, ............... Rektörlüğüne, ................... Kurumundan

 

]Yabancı isimlere getirilen yapım ve çekim ekleri okunuşa göre belirlenir ve kesme işaretiyle ayrılır:

 

Shakespeare’in, Moliere’e, Honolulu’lu

 

]Kişi adlarına sonradan eklenen unvanlara eklenen ekler de kesme işareti ile ayrılmaz.

 

Zeynep Hanıma, Ayhan Beyden, .......... Efendinin, ............... Paşayı...

 

]Sert sessizle biten özel isimlere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde ismin son sesi korunur, ama söyleyişte yumuşama olur.

 

Zonguldak’ı (Zonguldağı), Sinop’a (Sinoba), Ahmet’in (Ahmetin)

 

]Özel ismin yerine kullanılan “o” zamiri cümle içinde büyük harfle yazılmaz ve eki de kesme işaretiyle ayrılmaz.

 

]Yabancı isimler hariç diğer özel isimlere yapım ve çokluk ekleri getirilerek yapılan kelimeler büyük harfle başlar ve ekleri de kesme işareti ile ayrılmaz. Bu eklerden sonra gelen ekler de kesme işareti ile ayrılmaz.

 

Türklük, Türkçü, Türkleşmek, Türkçülüğün, İslâmlaşmak, Türkolog, Darvinci, Sivaslı, Ankaralı, Ankaralıdan, Türkçecilik, Avrupalı, Avrupalılaşmak, Ahmetler, Mehmetler, Yakup Kadriler, Mustafa Kemallerden, Ereğliler...

 

Bu özel isimler, türetilen kelimenin içinde kalıyorsa büyük harfle başlamaz:

 

Panislâmizm, Panturanizm, Pantürkizm...

 

„Özel isimlere eklenen –lı, -siz, -ci yapım ekleri kesme işareti ile ayrılmaz:

 

Ankaralı, Atatürkçü, İstanbulsuz...

 

„Büyük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen ekler okunuşa göre belirlenir ve kesme işaretiyle ayrılır:

 

DSİ’ye, ÖSS’de, TCDD’ye, TBMM’nin...

 

Küçük harflerle yapılan kısaltmalarda kelimenin okunuşu esas alınır:

 

kg’dan, cm’yi, mm’den

 

Ancak büyük harfle yapılıp da okunuşu esas alınan kısaltmalar da vardır ki bunlar bir kelime gibi telâffuz edilebilmektedirler:

 

ASELSAN’a, BOTAŞ’ın, NATO’dan, UNESCO’ya...

 

Sonunda nokta bulunan kısaltmalardan sonra kesme işareti kullanılmaz. Ek kelimenin okunuşuna göre belirlenir:

 

vb.leri, mad.si, Alm.dan, İng.yi, Nu.dan

 

„Sayılardan sonra gelen ekler de kesme işaretiyle ayrılır. Sıra sayılarında hem nokta hem kesme kullanılmaz:

 

1972’de, 1881’de, 2000’den, 12’nci...

 

Üleştirme sayıları rakamla değil yazıyla gösterilir:

 

Onar, beşer, yüz yirmişer, yüz ellişer milyon...

 

„İki kelime sonradan birleştirildiğinde ve (özellikle şiirde vezin gereği) bu kelimelerden ikincisinin ilk ünlüsü düşürüldüğünde düşen ünlünün yerine kullanılır:

 

ne oldu → n’oldu, ne etsin → n’etsin, ne eylesin → n’eylesin, Karacaoğlan → Karac’oğlan (Şiir dışında Karacaoğlan’dır.), düştü mü ola → düştü m’ola...

 

„Özellikle belirtilmek istenen ek, harf ve kelimelerden sonra kullanılır:

 

A’dan Z’ye, -daş’la türemiş kelimeler...

Bazı kelimelerde b’nın m’ya dönüştüğü görülür.

Ne’nin belirtisiz nesne olarak kullanımına örnek verin.

 

(„Aldığı ekle bir başka kelime ile karıştırılabilecek olan kelime köklerinden sonra kullanılır:

 

Tava’nın rengi neden böyle olmuş?

Bilgi’nin efendisi olmak için çalışmanın uşağı olmak gerekir.)

 

„Özel adlar için yay ayraç içinde bir açıklama yapıldığı zaman kesme işareti yay ayraçtan sonra konur:

 

Yunus Emre (1240?-1320)’nin, Yakup Kadri (Karaosmanoğlu)’nin

 

Ancak cins isimlerinden sonra yay ayraç geliyorsa yay ayraçtan sonraki ek kesmeyle ayrılmaz:

 

İmek fiili (ek fiil)nin

 

 

9. TIRNAK İŞARETİ ( “ ” )

 

„Başka birinin yazısından veya sözünden, hiç değiştirilmeden yapılan aktarmalar^29[3] tırnak içinde gösterilir. Alıntı cümle(ler), büyük harfle başlar, noktayla biter. Alıntı cümleye ait olan noktalama işaretleri tırnağın içinde kalır. Asıl cümle de daha bitmediği için küçük harfle devam eder:

 

Yaşlı kadın, “Yetişin!” diye bağırdı.

 

Şinasi, Halil Bey'e biraz rahatlık vermiş gibiydi. “Yatsam, acaba uyuyabilir miyim?” diye düşündü, yatıp da uyuyamamaktan korktu; ama korktuğu başına gelmedi. Sabaha kadar yattı, hem de uyudu. (Memduh Şevket Esendal, Saide)

 

Genç, esmer kız, yeni neslin son Türk kadınlarının o asla tatmin edilemeyecek olan ebedî kederiyle bulutlanan siyah gözlerini kitabından ayırmayarak,
"Okuyorum büyükanneciğim." dedi. (Ömer Seyfettin; Bahar ve Kelebekler)

 

Aşağıdaki cümlelerin hangisi “İlkbahar en güzel mevsimdir.” cümlesiyle yüklemin türü bakımından benzerlik gösterir?

 

„Uzun alıntılarda her paragraf ayrı ayrı tırnak içine alınır:

 

“Küçük salonun fes renginde, kalın, ağır perdeli penceresinden dışarı, muhteşem, parlak bir suluboya levhası gibi görünüyordu. Saf mavi bir sema... Çiçekli ağaçlar... Uyur gibi sessiz duran deniz... Karşı sahilde mor, fark olunmaz sisler altında dağlar, korular, beyaz yalılar...”

 

“Birden, üç dişi kalan buruşuk ağzını açtı. Esnedi. Bir mumya uzvu kadar sararmış, katılaşmış elini başına götürdü. Kahve rengindeki yemenisinin altında daha beyaz görünen saçlarına dokundu. Bir an düşündü.” (Ömer Seyfettin; Bahar ve Kelebekler)

 

„Cümle içinde özellikle belirtilmek istenen kelimelerden ve sözler tırnak içine alınır. Bazen tırnak işareti kullanmak yerine bu kelimeler koyu harflerle veya altı çizilerek de yazılabilir. Bunlar cümle değillerse küçük harfle başlarlar:

 

Birçoğu “edebiyat” kavramını yeni öğreniyordu.

Uzaklık ifade etmek için “ta” kullanılır.

 

Birçoğu edebiyat kavramını yeni öğreniyordu.

Uzaklık ifade etmek için ta kullanılır.

 

„Kitap isimleri ve yazı başlıkları yazıda tırnak içinde gösterilir. Bunlardan sonra kesme işareti kullanılmaz; çünkü tırnak işareti aynı zamanda kesme işaretinin görevini de üstlenir:

 

Tanpınar’ın tek denemesi,”Beş Şehir”dir.

 

Faruk Nafiz, “Han Duvarları”nda, Anadolu coğrafyasını ve insanını en güzel şekilde anlatmıştır.

 

Kitabınızdaki “İmlâ Kuralları” konusuna bir göz atın.