TüRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

2. Belirtme (Yükleme) Hâli

 

“-İ” ekiyle yapılır.

 

İsmin, fiildeki işten, hareketten, eylemden doğrudan etkilenme ve onunla ilgili olma hâlidir.

 

Bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.

 

ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın...

 

Belirtme durumundaki isim, yani belirtili nesne yükleme sorulan “neyi, kimi” sorularının cevabıdır. Tabi belirtili nesne bir soru kelimesi ise bu soru sorulmaz.

 

Çocukları buradan kim alacak?

Babası çocuğu çağırdı.

Şimdi soruları cevaplayın.

Burada kimi bekliyorsunuz?

 

Uyarı: Türkçede iki tane –i eki vardır: iyelik eki ve belirtme hâl eki. Bunlar iyi bilinirse cümledeki belirtili nesne ile isim tamlamasındaki tamlanan birbirine karıştırılmaz. Bu, cümlenin anlamından da çıkarılabilir.

 

–i: iyelik eki: (onun) kalem-i

–i: belirtme hâl eki: kalem-i (kim aldı?)

 

3. Yönelme Hâli

 

“-E” ekiyle yapılır.

 

Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.

 

Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma, ulaşma söz konusudur. Yönelme hâlindeki kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir. Dolaylı tümleç, yükleme sorulan “neye, kime, nereye” sorularının cevabıdır.

 

Sinema-y-a git, ev-e dön...

Bizi karşılamak için kapıya geldi.

Bugün okula gitti.

Benim itirazım yapılan haksızlığa. (haksızlığadır: yüklem)

 

“-E” yönelme ekinin bunun dışında başka görevleri de vardır:

 

Fiyat, araç ile anlamı katar:

Kitabı bin liraya aldı. (karşılığında)

Bu iş kaç paraya olur?

 

Zaman bildirir, zarf tümleci yapar:

Bu iş sabaha biter.

Haftaya size gelelim.

 

İsimleri edatlara bağlar:

Akşama kadar okulda ders çalıştık.

Sabaha karşı varırız.

Yaşına göre ağır bir işte çalışıyordu.

 

Deyim kurar:

Ağzına geleni söyler.

İşleri yoluna koymak

Başına buyruk.

Başa gelen çekilir.

Çok cana yakın bir çocuktu.

 

İçin, aitlik, amaç ilgisi kurar:

Bunu size aldık. (sizin için)

Sana bir iyilik düşünüyorlar. (senin için)

Annesini görmeye gitti.

 

İkilemeler kurarak durum bildirir:

Otobüse nefes nefese yetiştiler.

İki ahbap kafa kafaya vermiş...

 

“-an, -en” sıfat-fiil ekleriyle birleşerek abartma anlamı veren ikilemeler kurar:

Soran sorana,

geçen geçene,

giden gidene...
 

Şekilce çekimli fiil olan fakat fiil özelliğini kaybetmiş söz gruplarına gelir:

Geçmiş olsuna gitti. (demeye)

 

 

4. Bulunma Hâli

 

“-dE” ekiyle yapılır.

 

Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir.

 

ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor...

 

Bulunma hâlindeki bir isim, cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci veya yüklem olabilir. Dolaylı tümleç olduğunda, yükleme sorulan “nerede, nede, kimde” sorularının cevabıdır.

 

Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış. (dolaylı tümleç)

Okullar bu yıl da eylülde açılacak. (zarf tüml.)

Suyu bir yudumda içti. (zarf tüml.)

Siz ayakta kaldınız. Zarf tüml.

Çamaşırları elde yıkıyormuş. Zarf tüml.

Saat yedide mi gelecekmiş? (zarf tümleci)

Her şey yerli yerinde. (yüklem)

 

“-dE” bulunma ekinin bunun dışında başka görevleri de vardır:

 

Zaman ve sayı bildiren kelimelere eklenerek ölçü, miktar bildirir:

Yılda yirmi gün izni var.

Haftada bir geliyor.

Yüzde yetmiş başarı vardı.

 

İkilemeler kurar:

Ayda yılda bir uğrar oldu.

Elde avuçta ne varsa bitti.

 

Eklendiği kelimeyi sıfat yapar:

Parmak kalınlığında yaprakları var.

 

Yapım eki görevi görür:

Gözde sanatçılarımızdandı.

Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?

Sözde Ermeni soykırımı...

 

 

5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli

 

“-den” ekiyle yapılır.

 

Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; “çıkma, ayrılma, uzaklaşma” bildirir. İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç, yükleme sorulan “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.

 

okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi...

Ali, evden yeni çıktı.

Birçok seneler geçti dönen yok seferinden.

 

“-den” ekinin bunun dışındaki görevleri:

 

Edat tümleci ve yüklem de yapar.

Gönüldendir şikâyet. (yüklem)

Bebek gürültüden uyandı (edat tümleci)

Yalnızlıktan sıkıldım. (edat tümleci)

 

Durum bildirir:

Yağmur hafiften yağıyor.

Ben onu yakından tanırım.

 

Üstünlük, karşılaştırma bildirir:

Kıldan ince

baldan tatlı

Erzurum’dan soğuk şehir yok.

Bundan iyisi bulunmaz.

 

Bütünün parçasını, bütünden ayrılmayı ifade eder:

Verilen pastadan bir dilim yedi.

Soruların cevabını sözlerimden çıkaracaksınız.

Canından can vermek istiyordu.

 

İsimleri edatlara bağlayarak edat grubu ve edat tümleci oluşturur:

Akşamdan beri seni arıyoruz.

Yemekten sonra çayı nerede içeceğiz?

 

Sebep bildirir:

Soğuktan tir tir titriyordu.

Yorgunluktan uyuyuverdi.

 

İsim tamlamalarında tamlayan ekinin (-in) yerine kullanılır:

Geçen gün öğrencilerden biri yanıma geldi.

Bu ürünlerden hangisini istediğinizi söyleyin.

 

Yapım eki özelliği kazanarak eklendiği kelimeyi sıfat yapar:

Sıradan insanlarla düşüp kalkma diyordu.

Sudan sebeplerle buradan ayrılıp gitti.

Toptan satış

Uzaktan akraba

En içten duygular

 

İkilemeler kurar:

Zavallı çocuk günden güne eriyor.

Baştan başa bizim bu topraklar.

Durumumuz yıldan yıla kötüye gidiyor.

Dünden bugüne ne değişti ki...

 

Varlıkların neden, hangi maddeden yapıldıklarını bildirir:

Üstüne yünden bir kazak almıştı.

Tahtadan kılıçlarla oynuyorlardı.

Ayı derisinden post; Rus’tan dost olmaz.

 

Zaman anlamlı kelimelere gelerek zaman anlamı katar:

Bu işi dünden halletmeliydik.

Yarın geceden yola çıkmayı düşünüyoruz.