TüRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

1. Hikâye birleşik zamanı

 

Emir çekimi hariç bütün basit zamanlı çekimlerin hikâye birleşik zamanlı çekimleri vardır.

gel-di-y-di-m; gel-miş-ti-m; gel-i-yor-du-m; gel-i-r-di-m; gel-ecek-ti-m;

gel-se-y-di-m; gel-e-y-di-m; gel-meli-y-di-m; ---------

 

Bu birleşik çekim, basit zamanla belirtilen işin bilinen geçmiş zamana ait olduğunu gösterir.

 

Tek kip ekiyle çekimlenmiş fiillerin sonuna “idi” ek-fiili getirilerek yapılır. “idi” ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için “i” düşer ve “-dİ” hâlini alır.

 

2. Rivayet birleşik zamanı

 

Emir ve bilinen geçmiş zaman çekimleri hariç diğer basit zamanlı çekimlerin rivayet birleşik zamanlı çekimleri vardır.

 

----; gel-miş-miş-sin; gel-i-yor-muş-sun; gel-i-r-miş-sin; gel-ecek-miş-sin;

gel-se-y-miş-sin; gel-e-y-miş-sin; gel-meli-y-miş-sin;-------

 

Bu birleşik çekim, basit zamanla belirtilen işin öğrenilen geçmiş zamana ait olduğunu gösterir. Bu fiillerde kesinlik yoktur.

 

Tek kip ekiyle çekimlenmiş fiillerin sonuna “imiş” ek-fiili getirilerek yapılır. “imiş” ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için “i” düşer ve “-mİş” hâlini alır.

 

3. Şart birleşik zamanı

 

Emir, dilek-şart ve istek çekimleri hariç diğer basit zamanlı çekimlerin şart birleşik zamanlı çekimleri vardır.

 

gel-di-y-se; gel-miş-se; gel-i-yor-sa; gel-i-r-se; gel-ecek-se;

----- ; ---- ; gel-meli-y-se; ------

 

Bu birleşik çekim, basit zamanla belirtilen işin bilinen şarta bağlı olduğunu gösterir. Fiili bir başka fiilin koşulu yapar.

 

Tek kip ekiyle çekimlenmiş fiillerin sonuna “ise” ek-fiili getirilerek yapılır. “ise” ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için “i” düşer ve “-sE” hâlini alır.

 

 

E. FİİL KİPLERİNDE ANLAM KAYMASI

 

Fiil çekimlerinde bir zaman ekinin başka bir zaman eki yerine kullanılmasına, yani fiilin bir zamana göre çekimlenip de başka bir zamanı kastetmesine fiilde anlam kayması denir.

 

Anlam kaymasında hangi kipin hangisinin yerine kullanıldığı bazen anlaşılmayabilir. Bunu da önceki ve sonraki cümlelere bakarak anlamalıyız.

 

Anlam kayması şu kipler arasında olur:

 

]Bilinen geçmiş zaman yerine geniş zaman:

Başarmak için azimli davranır ve sonunda başarır. (davrandı/başardı)

 

]Öğrenilen geçmiş zaman yerine geniş zaman

Hoca bir gün pazara iner. (inmiş)

 

]Şimdiki zaman yerine geniş zaman

Ben onun ne istediğini bilirim. (biliyorum)

Başkan Bey, evrakı isterler. (istiyor)

 

]Gelecek zaman yerine geniş zaman

Babam bu habere çok sevinir. Sevinecek

 

]Emir yerine geniş zaman:

Sabah erkenden kalkar, çantanı hazırlarsın. (kalk, hazırla)

 

]Bilinen geçmiş zaman yerine şimdiki zaman:

Duyar duymaz olay yerine koşuyorum. (koştum)

 

]Gelecek zaman yerine şimdiki zaman:

Birkaç gün sonra Ankara’ya gidiyorum. (gideceğim)

 

]Geniş zaman yerine şimdiki zaman:

Her zaman buraya uğruyor. (uğrar)

 

]Emir yerine gelecek zaman:

Bu kitabı bir haftada okuyacaksın! (oku)

 

]Gereklilik yerine gelecek zaman:

Sıkıntın çalışmandan olacak. (olmalı)

 

]Bilinen geçmiş yerine istek

Dışarı çıkınca bir de ne göreyim!

Onu karşımda görmeyeyim mi!

 

]Emir yerine istek:

İşimize gereken ciddiyeti gösterelim. (gösterin)

 

]Emir yerine gereklilik

Yarın daha erken gelmelisin. Gel!

On dakika içinde bu eşyalar taşınmalı. Taşınsın!

 

]İstek yerine emir

Her şey gönlünce olsun

Allah yardımcınız olsun.

 

]Yetersizlik, gücü yetmeme yerine emir

Bu adamdan kurtul, kurtulabilirsen.

İşin içinden çık çıkabilirsen.

 

]Şimdiki zaman yerine miş’li geçmiş zamanın hikâyesi:

Buyurun, ne aramıştınız? (arıyorsunuz)

 

F. FİİLDE ÇATI

 

Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir.

Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle olmaz.

 

Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar.

 

Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir.

 

Çatılarına göre fiiller şunlardır:

 

1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları

 

Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır.

Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir:

 

]Özene fiilde anlatılan işi kendisi yapabilir.

]Başkasının yaptığı işten etkilenebilir.

]İşi kendisi yapıp yine ondan kendisi etkilenebilir.

]İşi başkalarıyla birlikte ya da karşılıklı yapabilir.