TüRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

a. Geçişli Fiil

 

Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir.

Bu fiillere “ne?, neyi?, kimi?” soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur.

İş, kılış fiilleri geçişlidir.

 

Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu.

Son gelişinde Ankara’yı da dolaşmıştı.

 

Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir.

 

Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.

 

b. Geçişsiz Fiil

 

Nesne alamayan fiillerdir.

Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir.

Yükleme nesneyi bulmak için sorulan “ne?, neyi?, kimi?” sorularının cevabı yoktur.

 

Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu...

 

Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler:

 

Gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak,

 

c. Oldurgan Fiil

 

Geçişsiz bir fiile “-dİr, -t, -r” eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna ettirgen fiil denir.

 

Yatmak yatırmak

Ötmek öttürmek

Uyumak uyutmak

Gezmek gezdirmek.

Kaçmak kaçırmak

 

d. Ettirgen Fiil

 

Geçişli olduğu hâlde “-dİr, -t, -r” ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir. Geçişlilik dereceleri artırılmıştır.

Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur.

Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir.

 

Gazete aldı aldırdı aldırttı

Elbiseyi yıkadı yıkattı yıkattırdı

İçmek içirmek içirtmek

Durdurmak durdurtmak

Uçmak uçurmak uçurtmak uçurtturmak

 

Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki özelliğe sahiptir:

 

Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti.

Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişsiz

 

Alış veriş listesini evde unuttum.

Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişli

 

 

 

Yardımcı Fiiller

 

Tek başlarına da fiil olarak kullanılabilen, ama daha çok isim soylu kelimelerle ve asıl fiillerle birlikte birleşik fiil oluşturan fiillere yardımcı fiil denir.

 

“etmek, olmak, eylemek, kılmak, bilmek, durmak, gelmek, yazmak, buyurmak”

 

]Tek başlarına da kullanılabilirler

 

Elbise üzerime oldu.

Bu elbise elli milyon eder.

 

]İsimlerle ve asıl fiillerle birleşirler:

 

sabretmek, kaybolmak, yardım etmek, iyi olmak, arz etmek, mutlu kılmak, hoş eylemek;

gelebilmek, gidedurmak, düşeyazmak, söylenegelmek...

 

Yardımcı fiillerle yapılan fiillere birleşik fiil denir. bunların bir kısmı ayrı, bir kısmı bitişik yazılır. Her iki durumda da çekim ekleri en sona getirilir.

 

sabrettim, kayboldu, yardım ediyor, iyi olsun, arz et, mutlu kıldı, hoş eyledi;

gelebilir, gidedur, düşeyazdım, söylenegelmiştir...

 

 

YAPI BAKIMINDAN FİİLLER

 

Fiiller de isim soylu kelimeler gibi yapı bakımından üçe ayrılır:

 

1. Basit Fiiller

 

Yapım eki allamış, bir tek kelimeden oluşan, yani kök hâlindeki fillerdir.

Çoğunlukla tek hecelidir. Çok heceliler de vardır.

Fiil kökünden sonra bir tire işareti getirilerek ifade edilir.

 

Gel-, yaz-, oku-, sev-, kıvır-, çevir-, kavuş-...

 

Not: Tire işareti kullanılmaz da nokta veya ünlem kullanılırsa emir çekimi olur. Bu, bütün fiiller için geçerlidir:

 

Gel! Oku. Yaz!...

 

Dilimizde hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan kelimeler vardır ki bunlara sesteş kökler denir:

 

Ağrı, ağrı-; boya, boya-, tat, tat-, eski, eski-...

 

2. Türemiş Fiiller

 

İsim veya fiil kökleriyle yansımalardan, yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir.

Bunlara fiil gövdesi (tabanı) denir.

 

Ben-imse-, açık-la, mor-ar, av-la-, ince-l-, çat-la-, pat-la-, gür-le-, şırıl-da-, hav-la-, me-le-, fısıl-da-, kov-ala-, baş-la-t, uç-ur-, yat-ı-ş-, ak-ı-t-, düş-ü-r-, sev-in-...

 

3. Birleşik Fiiller

 

Birden fazla kelimeden oluşan fiillerdir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir. Ama en az biri fiil olmalıdır.

 

Yapılışına göre birleşik fiiller ikiye ayrılır:

 

a. Kurallı Birleşik Fiiller

 

Yapılış şekilleri şunlardır:

 

]Fiil + yardımcı fiil

 

Herhangi bir fiille “yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek” yardımcı fiillerinden oluşur.

Bu yardımcı fiilleri kendi anlamlarını tamamen yitirir, “yeterlik, tezlik, sürerlik ve yaklaşma” olmak üzere dört anlam ifade eder

İki fiil arasına “-a,-e,-ı,-i,-o,-ö,-u,-ü” zarf-fiil eklerinden biri girer.

 

­Yeterlik Fiili

 

Fiil + “-e” + bil- şeklinde yapılır.

 
Anlam:

 

Ahmet bu işi başarabilir.

Başarmaya gücü yeter. Yeterlik

Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir.

Etmesi olası. Yeterlik Olasılık

Yanınıza gelebilir miyim?

İzin verir misiniz? Yeterlik İstek isteme, rica etme

Herkes kendi işiyle ilgilenebilir.

Buna izi var yeterlik izin verme

 

Olumsuzu şöyledir:

 

Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:

 

Başar-a-bil-i-r başar-a-ma-z

Aç-a-bil-i-r-im aç-a-ma-m

Oku-y-a-bil-i-r-im oku-y-a-ma-m

Gel-e-bil-i-r-iz gel-e-me-y-iz

 

Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:

 

Yaz-a-bil-i-r-im yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im

Oku-y-a-bil-i-r-ler oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler

 

İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:

 

Doğ-a-bil-i-r doğ-ma-y-a-bil-i-r

Ol-a-bil-i-r ol-ma-y-a-bil-i-r