TüRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

   Özne

 

Tanımı

 

Yüklemde bildirilen işi, oluşu, hareketi, durumu, kılışı yerine getiren; hakkında bilgi ve haber verilen öğedir. Yani yapanı veya olanı karşılayan unsurdur.

 

Çocuklar bahçede oyun oynuyorlar.

Elimdeki defter yere düştü.

 

Özne, yükleme sorulan “ne?, kim?” sorularının cevabıdır.

 

Göçmen kuşlar yine yolculuğa başladı.

─Kim? / Kim başladı? / Başlayan kim?

─Göçmen kuşlar

 

Kitaplar raflara rastgele dizilmişti.

─Ne? / Ne dizilmişti? / Dizilen ne?

─Kitaplar

 

Özellikleri

 

Özne olan kelime(ler) cümlede hiçbir hâl eki almadan kullanılırlar. Herhangi bir hâl eki alırlarsa özne değil, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci olurlar.

Ama çoğul ekini ve iyelik eklerini alabilir.

 

Ankara halkı kaldırımlarda yürüyememekten rahatsız değil galiba.

Depremzedeler hâlâ vaat edilenlerin gerçekleştirilmesini bekliyorlar.

 

Durumu

 

Özne; yüklemi isim olan cümlelerde pasif (edilgen); fiil olan cümlelerde aktif (olan veya yapan)tir.

 

Hava durgundu. Özne, olan

Muayene odasının kapısı açılır. Özne, olan, yapılan

Cevdet Bey, bahçeyi suluyordu. Özne, yapan

Genç kız, her geçen gün biraz daha iyileşiyordu. Özne, olan

 

Türü

 

İsimler, adlaşmış sıfatlar, isim ve sıfat tamlamaları, fiilimsiler, zamirler, soru kelimeleri, gerçek ya da sözde özne olabilir:

 

Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı

Bir dakika araba yerinde durakladı.

Neden sonra sarsıldı altımda demir yaylar,

Gözlerimin önünden geçti kervansaraylar...

Dakikalar ilerledikçe yangın daha da şiddetleniyordu.

İhtiyar, çocukların kendisine neden yer vermediğini bir türlü anlayamıyordu.

Kapı tokmağı hızlı hızlı vuruluyordu.

Okumak bir erdemdir; doğru şeyler okunduğu müddetçe.

O, benim can dostumdur.

Kim bu işleri bir saatte bitirebilir?

Köprü altında balık tutanlar, bezgin değildi.

Türklerin bu yalçın kayalar üzerine ne zaman konduğu bilinmez.

 

Çeşitleri

 

Sözde ve gerçek özne

 

Sayısı

 

Bir cümlede birden fazla özne bulunabilir.

 

Her saz, her ot, her kanat çırpınışı, bütün kenarlar ve renkler gibi gümüş bit parıltı içinde erir.

Güneş, yer, gök, deniz iç içe kaynaşır.

 

Bazı cümlelerde özneden hemen sonra öznenin açıklayıcısı gelir.

 

Etrafa hoş ve olgun bir koku, yeni kesilmiş geçkince bir karpuz kokusu yayıldı.

 

Bazı cümlelerde birkaç özne sıralandıktan sonra, tümü yeniden “hepsi” zamiriyle ifade edilir.

 

Tarih, sanat eserleri, gelenekler, hepsi, cemiyetin süreklilik şuurudur.

 

Öznesiz Cümleler

 

Özne, anlamdan çıkarılabileceği ve tekrardan dolayı anlatımda bozukluk yaratabileceği için söylenmeyebilir. Özne söylenmediği zaman gizli özne dadını alır. Gizli özne yüklemin taşıdığı şahıs ekinden anlaşılır. Yüklemin taşıdığı şahıs ekinin gösterdiği zamir öznedir.

Gizli özne bir özne çeşidi değildir.

 

Dün beni aramışsın. Sen: gizli özne

Karanlığın, yağmurun, rüzgârın içinde dört nala uzaklaştı.

Geniş merdivenlerden yukarı kata çıktı.

 

Sözde ya da gerçek öznesi olmayan cümlelerin yüklemleri, edilgen ve geçişsiz fiillerdendir.

 

Bu sıcakta uyunmaz.

Bu söze gülünür.

Yarın pikniğe gidilecek.

Burada kalınacak.

Dışarı çıkıp bir şişe süt almalı.

 

Özne-yüklem Uyumu

 

Özne ile yüklem olumluluk-olumsuzluk ve tekillik-çoğulluk yönlerinden uyum göstermelidir.

 

a. Olumluluk-olumsuzluk Uyumu

 

Özne olumlu ise yüklem de olumlu; öznede olumsuzluk anlamı varsa yüklem olumsuzdur.

 

Yarın herkes dersten önce kütüphanede toplansın.

Hepsi burada toplanacak.

 

Öznenin olumlu olduğu hâllerde yüklem bazen olumsuz da olabilir.

 

Akşam yemeğine herkes katılmadı.

Yağmur yağdığı için öğrencilerin tamamı gelmedi.

 

Özne “kimse, hiçbiri, hiç kimse” kelimelerinden oluşuyorsa yüklem olumsuz olur.

 

Üç günden beri kimse uğramadı buraya.

Hiç kimse bu paraya bu işi yapmaz.

Hiçbiri anlatılanlara inanmadı.

 

“ne....ne” olumsuzluk bağlacı kullanılan cümlenin yüklemi olumludur.

 

Ne baş ağrısı yapar, ne de bünyeye zarar verir.

Ne ölenlere ne de kalanlara yer bulunabildi.

 

b. Tekillik-çoğulluk Uyumu

 

Özne tekilse yüklem de tekil; özne çoğulsa yüklem de çoğul olur.

 

Köylüler birer birer pazar yerine geliyorlar.

Çocuk annesini çağırdı.

Ali’yle Yusuf yarın Ankara’ya gelecekler.

 

Bitki, hayvan, cansız varlık, vücudun organları, soyut kavramlar, isim-fiiller, zaman isimleri, topluluk isimleri özne olduğunda yüklem genellikle tekil olur. Bitki ve hayvan isimleri bazen çoğul yükleme bağlanır.

 

Bu erikler çok tatlıdır.

Otlar kurudu.

Aradan uzun yıllar geçti.

Gözlerim yaşardı.

Fikirler baskıyla benimsetilmez.

Dışarıdan bağrışmalar duyuluyordu.

Sıfatlar çekim eki almaz.

Ordu yola çıktı.

Martılar bağrışıyorlar.

 

Özne insan cinsinden ve çoğul ise yüklem tekil de olabilir çoğu da.

 

Çocuklar erken uyur.

Öğrenciler teneffüse çıkmış.

Memurlar hak aradı.

Askerler eğitim alanında toplandı.

Öğrenciler birer ikişer gelmeye başladılar.

 

Özneyi tekil veya çoğul “1. ve 2.”, “1. ve 3.” , “1., 2., ve 3.” şahıs zamirleri oluşturuyorsa yüklem birinci çoğul şahıs eki alır.

 

Ahmet’le ben yarın gideceğiz.

Ben ve o, beraberce içeri girdik.

Bu işi sen ve ben yapmalıyız.

Ben, o çocuk ve sen burada hazır bulunacağız.

Biz, siz ve onlar, birbirimize daima destek olmalıyız.

 

Öznesi tekil veya çoğul 2. ve 3. şahıslar olan cümlenin yüklemi 2. çoğul şahsa göre çekimlenir.

 

Sen ve o, bu işi yapmalısınız.

Siz ve onlar, bu eşyaları taşıyacaksınız.

 

Öznenin üçüncü tekil şahıs olduğu bazı durumlarda saygı ya da alay anlamı katmak için yüklem çoğul yapılır.

 

Sayın Vali, madalyaları elleriyle taktılar.

Cumhurbaşkanı, okulumuzu ziyaret edecekler.

Küçük bey henüz uğramamışlar.

 

Öznesi sayı sıfatlarıyla veya “birkaç, birçok” gibi belgisiz sıfatlarla kurulmuş bir sıfat tamlaması tekil yükleme bağlanır.

 

İki çocuk içeri girdi.

Birçok insan böyle davranışlara tepki gösterir.