TüRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

YÜKLEM

 

Tanımı

 

İş, kılış, oluş, hareket, durum bildiren; haber veren; cümleyi bir yargıya bağlayan çekimli öğedir.

 

Araba kalabalığı şehri yaşanmaz hâle getirdi.

Şehri bu hâle getiren bir olumsuzluk da insanların birbirlerini sevip saymamalarıdır.

 

Özellikleri

 

]Cümlenin temel öğesidir. Cümle yargı bildiren bir söz; yüklem de yargıyı üstlenen öğe olduğuna göre yüklemsiz bir cümle olamaz.

 

Araba kalabalığı şehri yaşanmaz hâle .........?............ cümle değil

Şehri bu hâle getiren bir olumsuzluk da ..........?............ cümle değil

 

]Yüklem, tek kelimeden de oluşabilir bir kelime grubundan da.

 

Yaşlılara saygı, topumun geçmişine olan saygısını gösterir.

İnsanlar birbirlerinin hakkına riayet etmeliler.

 

] Cümle oluşturmaya yeterli olan tek öğe yüklemdir.

 

Öğretmenim.

Geliyorum.

 

]Diğer unsurlar, yüklemin anlamını desteklemek üzere cümlede bulunur.

 

Yeri

 

]Türkçede asıl öğe en sonda bulunduğu, yardımcı öğeler daha önce geldiği için Türkçe söz dizimine göre yüklem cümlenin en sonundadır. Bütün öğeler sıralanır, sonra bunlarla hazırlanan haber veya yargı yükleme yüklenir.

 

Gökyüzünün başka rengi de varmış.

Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı.

 

]Şiirde, atasözlerinde ve günlük konuşma dilinde yüklem cümlenin sonunda değil de herhangi bir yerinde olabilir.

 

“Uzar gider bir sessizlik içinde

Bir uçtan bir uza Türkistan toprakları.”

Birden kapandı birbiri ardınca perdeler.

Sakla samanı, gelir zamanı.

 

Türü

 

]Fiil cümlesinin, yani iş, oluş, kılış, hareket, durum bildiren cümlelerin yüklemi çekimli bir fiildir. Bu fiil, basit, türemiş ya da birleşik olabilir.

Fiile ait zaman ve şahıs kavramları yüklemde ek hâlinde bulunur. Ayrıca öğe olarak da bulunabilir.

 

Bir ipte iki cambaz oynamaz. Hiçbir zaman

Yarın buraya gelecekler. Onlar

 

]İsim cümlesinin, yani iş, oluş, kılış, hareket, durum bildirmeyen cümlelerin yüklemi de ek-fiille çekimlenmiş bir isimdir. Bu, isim soylu herhangi bir kelime (sıfat, zamir, zarf, edat) olabilir.

 

Ben bir Türküm; dinim cinsim uludur.

Yeniden doğmuş gibiyim.

Tabiattaki en iç açıcı renk yeşildir.

Çık hızlısın.

 

Bu ek-fiiller bazen düşebilir.

 

İçimde en güzel duygular saklı.

 

Ek-fiile ait zaman ve şahıs kavramları yüklemde ek hâlinde bulunur. Ayrıca öğe olarak da bulunabilir.

 

Gökyüzünün başka rengi de varmış.

 

Sayısı

 

Bir cümlede birden fazla özne, zarf tümleci, dolaylı tümleç, nesne bulunabilir, ama yüklem tektir. Bir söz dizisi içindeki yüklem sayısı cümle sayısını gösterir.

 

“Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı,

Bir dakika araba yerinde durakladı.”

“Yol onun, varlık onun,

Gerisi hep angarya.”

 

Yüklemdeki Kelime Sayısı

 

Yüklem tek kelimeden oluşabileceği gibi bir kelime grubu da olabilir.

 

Bin yıldan uzun bir gecenin bestesidir / bu.

Bin yıl sürecek zannedilen kar sesidir / bu.

Dönülmez akşamın ufkundayız.

Güzel yüzü, geniş bir gülümseyişle / ışıl ışıldı.

 

Yüklemsiz Cümleler (Eksiltili Cümle)

 

]Yüklemi söylenmeyen cümlelere eksiltili (kesik) cümle denir. Yüklemin söylenmemiş olması cümlenin anlamında eksiklik meydana getirmez. Dinleyici ya da okuyucu cümlenin söylenmemiş kısmını ya kendisi tamamlar ya da zaten bilinmektedir.

 

Kıratın yanında duran ya huyundan ya suyundan.

Az veren candan, çok verev maldan.

Dalgalandığın yerde ne korku ne keder.

 

“Seni istikbal için önce gelmek cihana,

Ve başkasından almak sonra geliş müjdeni,

Bir nefes dinlenmeden yıllarca koşmak sana,

Aramak her tarafta, bulmamak asla seni. (Han Duvarları)

 

Bazı kesik cümleler önceki cümlenin yardımıyla tamamlanır.

 

Bilmiyorum aradan ne kadar zaman geçti. Belki altı ay... Belki bir yıl.

Buralarda hiç yol yoktur. Hatta keçi yolu bile...

 

─Nerede çalışıyordun?

─Türk Dil Kurumunda. (çalışıyorum)

 

─Kardeşin kaçıncı sınıfta okuyor?

─İkinci sınıfta.

 

 

TÜMLEÇ
A . Dolaylı Tümleç

B . Zarf Tümleci

Tanımı

Türü

Sayısı

 

 

 

Dolaylı Tümleç

 

Tanımı

 

“-e, -de, -den” eklerini alarak^44[1] cümlenin, dolayısıyla yüklemin anlamını, “fiilin, çıkma (uzaklaşma), bulunma ve yönelme (yaklaşma) bakımlarından ilgili olduğu yer” yönünden tamamlayan öğedir.

Yer tamlayıcısı da denir.

 

Biz yazları köye gideriz; sahil lüksümüz yok bizim.

Nice tarihî eserler sular altında bırakılıyor.

Buğdayı çiftçiden hep ucuza alırlar.

Baş ucumdaki lâmbayı yakıp saate baktım.

Büyük bir boşlukta bozuldu büyü.

Sağ taraftan çıngırak sesleri geliyordu.

Başımız üstünden yorgun bulutlar geçer.

 

®Yaklaşma ve uzaklaşma ekli yer tamlayıcıları isim cümlelerinde çok az bulunur. Bulunma ekli yer tamlayıcıları ise her cümlede bulunabilir.

 

Her tarafta, yükselen otların kenarlarında, kırların en tenha ve göze görünmez noktalarında başlı başına tam bir güzellikle açılmış, belki renkleri biraz soluk kır çiçekleri vardı.

Hâlbuki bu sergilerin getireceği sanat ve güzellik terbiyesine bilhassa biz muhtacız.

 

]Dolaylı tümleç, yükleme sorulan “nereye?, nerede?, nereden?, kime?, kimde?, kimden?, neye?, nede?, neden?” sorularının cevabıdır.

 

Bunları babana sormalısın. Kime?

Aradığınız kitapları sahafta bulursunuz. Nerede?

Tebeşir kireçten yapılır. Neden?