TüRKİye diyanet vakfi 4 İSLÂm ansiklopediSİ (20) 4

İBN HUZEYME

Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî en-Nîsâbûrî (ö. 311/924)

Hadis, kelâm ve fıkıh âlîmi.

Safer 223'te (Ocak 838) Nîşâbur'da doğ­du ve ilk tahsiline burada başladı. İshak b. Râhûye'den hadis dinlediyse de bu sı­rada yaşı küçük olduğu için sonraları ken­disinden rivayette bulunmadı. Kur'ân-ı Kerim'i ezberledikten sonra tahsilini iler­letmek ve özellikle Kuteybe b. Saîd'den hadis dinlemek için yola çıktı, ancak Merv'e ulaştığında Kuteybe'nin ölüm ha­berini aldı (240/854). Bağdat, Rey, Cürcân. Şam, Basra, Küfe. Kahire ve Vâsıt gibi ilim merkezlerini dolaşarak pek çok hocadan istifade etti. 291 'de (904) Nîşâbur'da ölen hocası Muhammed b. İbrahim el-Bûşen-cfnin cenaze namazını kıldırdığına ⁹⁸⁰ ve Receb300'de (Şubat 913) Cür-cân'da bulunup hadis rivayet ettiğine ⁹⁸¹ bakılacak olursa İbn Hu-zeyme'nin ilim yolculuğunu zaman za­man keserek bir süre memleketine dön­düğü, ardından tekrar seyahate devam ettiği anlaşılır. Ali b. Hucr, Bekkâr b. Kuteybe. Osman b. Saîd ed-Dârimî, Ebû Ab­dullah İbn Abdülhakem, İbn Ebü'd-Dün-yâ, Ahmed b. Menî', Bündâr lakabıyla ta­nınan Muhammed b. Beşşâr, Eşec el-Kindî, Zühlî ve Za'ferânî ile Şafiî fıkhını öğ­rendiği Müzenî gibi âlimler İbn Huzeyme'-nin hocalarından bazılarıdır.

Şahîhayn da kendisinden rivayette bu­lunmayan Buhârî ve Müslim ile İbn Hib-bân el-Büstî, Kitâbu'î-Cihâd'\m rivayet etmesi için mektupla icazet verdiği İbn Sâid el-Hâşimî ⁹⁸² Degülî, Ebû Ali en-Nîsâ-bûrî, Da'lec b. Ahmed, Hâkim el-Kebîr, İbn Adî ve İbn Mihrân en-Nîsâbûrî İbn Hu-zeyme'nin tanınmış talebeleridir. Aynı za­manda hocası olan Rebî' b. Süleyman el-Murâdî ile Nîşâbur'da kendisinden en son rivayette bulunan torunu Ebû Tâhir Mu­hammed b. Fazl da ⁹⁸³ İbn Huzeyme'denfaydalananlar arasındadır. "İmâmü'l-eimme" diye anılan İbn Huzeyme 2 Zilkade 311'de (11 Şubat 924) Nîşâbur'da vefat etti ve evinin bir odasında defnedildi.⁹⁸⁴

İbn Huzeyme'nin ilminin genişliğiyle darbımesel haline geldiği, sünnetle ilgili bütün bilgileri ve ayrıca 70.000 hadisi ez­berlemiş olduğu kaydedilmektedir.⁹⁸⁵ To­runu Muhammed b. Fazl'dan nakledildi­ğine göre dünya malına değer vermeyen ve zâhidâne bir hayat yaşayan İbn Huzey­me eline geçen her şeyi ilim ehline dağı­tır, davet ettiği herkese ziyafet verirdi.⁹⁸⁶ İbn Huzeyme'nin yöneticilerle ilişkilerinde tavizsiz olduğu belirtilmiş, kendisini ziyaret eden Emîr İsmail b. Ah­med es-Sâmânî'nin babasından duyduğu­nu söylediği bir hadisi okurken senedin­de yaptığı hatayı düzeltmesi onun cesa­retiyle yorumlanmıştır.⁹⁸⁷

İbn Ebû Hâtim'e, cerh ve ta'dîl ilminde önemli bir yere sahip olan İbn Huzeyme hakkında ne düşündüğü sorulduğunda İbn Ebû Hatim, onun bu konularda kendi­sine uyulması gereken bir imam olduğu­nu söylemiş, asıl kendisi hakkında onun fikrinin sorulması gerektiğini belirtmiş­tir. Şâfıî mezhebini ve Selef akidesini be­nimseyen İbn Huzeyme, önceleri kelâmı konulardan hoşlanmadığını ve bu sahaya girmek istemediğini, ancak hadis öğrencilerini Cehmî ve Mu'tezilî görüşlere kar­şı korumak amacıyla Kitâbü't-Tevhîd't kaleme aldığını söylemiş ⁹⁸⁸ Allah Teâlâ'nın isim ve sıfatlarını te'vil ve teşbihe gerek duy­maksızın kendisinin bildirdiği şekilde ka bul etmek gerektiğini ifade etmiştir. İsrâ ve mi'racla ilgili haberleri sıraladıktan sonra bunun aynıyla gerçekleştiğini, Al­lah'ın yedinci kat semanın üzerinde bu­lunduğunu, Kur"an'ın mahlûk olmadığı­nı, mahlûk olduğunu söyleyenin kâfir sa­yılacağını belirtmiştir.⁹⁸⁹ Esma ve sıfatlar konusundaki tavizsiz Selefî yaklaşımı sebebiyle tenkit edilmiş olan İbn Huzeyme'yi Fahreddin er-Râzî "ifadesi bozuk, anlayışı kıt bir kim­se" olarak nitelendirmiş, Kitâbü't-Tev-hîd'mi de "Kitâbü'ş-Şİrk" olarak adlandır­mıştır.⁹⁹⁰

Eserleri.

Hâkim en-Nîsâbûrî İbn Huzey­me'nin kitaplarının sayısının l40'ı buldu­ğunu, çeşitli meselelere dair 100 civarında da cüzünün mevcut olduğunu söylemek­tedir.⁹⁹¹ Baş­lıca eserleri şunlardır:

1. eş-Şahîh. Tam adı Muhtasar ü'I-muhtaşar mine'1-müs-ned ani'n-nebî şaîlallâhu ıaleyhi ve sellem bi-nakli'l^adî ıani'l-'adl mev-şûlen ileyhi şallallâhu aleyhi ve sel­lem min gayri katc fi'1-isnâd ve lâ cerh fî nâkili'l-ahbâri'Hetî nezküruhâ bi-meşPeti'ilâhi Te'âiâ'dır. Tesbit edilebil­diği kadarıyla İbn Huzeyme'nin eserinden eş-Şahîh diye bahseden ilk müellif Mün-zirî'dir.⁹⁹² eş-Şa-Mft'in daha geniş bir eserin muhtasarı olduğu adından anlaşılmaktadır. Eserde yeryerKjfdbü'i-KebıVe ayrıca Kitâbü't-Tevhid'deel-Muh-taşar a ⁹⁹³ ve el-Kebîr'e ⁹⁹⁴ yapılan atıflar da bunu göstermektedir. Eserini kitap ve bablara ayıran İbn Huzeyme kaydettiği hadislerin elde edebildiği bütün senedle-rini sıralamış, gerek gördükçe rical hak­kında bilgi vermiş, lafız farklılıklarına işa­ret ederek çelişkili olduğu kanaatini uyan­dıran hadisleri uzlaştırmaya çalışmıştır. Resûlullah'tan sahih senedle rivayet edil­diği halde birbiriyle çelişen iki hadis bile bulunmadığını söyleyen İbn Huzeyme ⁹⁹⁵ başta ihtilâfü'l-hadîs olmak üzere hemen bü­tün hadis ilimleri hakkında bilgi vermek­te, özellikle fıkıh bablarına göre düzenle­diği eserinin bab başlıklarında fıkhî gö­rüşlerine ve hadislerde görülen ihtilâflar­la ilgili çözümlere yer vermektedir. Ayrı­ca bab başlıklarında hadislerin vürûd se­bebine işaret etmek suretiyle esere bir fıkhü'l-hadîs çalışması görünümü kazan­dırmıştır. Ancak dörtte bir kadarı günü­müze ulaşan eş-Şahîh"\ Muhammed Mustafa el-A"zamî Şahîhu İbn Huzey­me adıyla yayımlamıştır.⁹⁹⁶ Abdülazîz b. Abdurrahman el-Uşeym, en-Nakt limâ vakaca fî esânîdi

Sahihi İbn Huzeyme mine 't-taşhîf ve 's-sakt adıyla bir çalışma yapmıştır. Muham­med Ali İbrahim Bend Ebû Bekir b. Hu­zeyme ve menhecühû fî Kitâbi'ş-Şa-hîh ⁹⁹⁷ ve Enbiya Yıldırım İbn Huzey­me ve Sahihi ⁹⁹⁸ adlarını taşıyan birer yüksek lisans tezi hazırlamış, Mus­tafa Işık da İbn Huzeyme Sahîh'i ve İbn Hibbân'm Sahîh'i ile Mukayesesi adıyla bir doktora çalışması yapmıştır.⁹⁹⁹ İbn Huzeyme'nin eş-ŞaMh'i için Muhammed Eymen eş-Şebrâvî (Bey­rut 1408/1988) ve Ahmed el-Küveytî Riyad 1410/1990 tarafından geniş fihrist­ler hazırlanmıştır.

2. Şenü'd-du'â'. Du­anın mahiyeti ve tavsiye edilen dualar hakkındaki sorulara cevap vermek için ka­leme alınmış olup asıl adının Kitâbü'd-Du'd1 veya Kitâbü'd-Da'avât olduğu söylenmiş, Hattâbî tarafından Şe'nü'd-du'â diye şerhedilmesi sebebiyle bu ad­la anıldığı belirtilmiştir. Eserin Dârü'l-kü-tübi'z-Zâhiriyye'de ¹⁰⁰⁰ bir nüshasının bulunduğu söylenmekteyse de ¹⁰⁰¹ müellif adı yazılırken "Muhammed b. İshakb. Huzeyme rivâyetü'l-Hattâbî" iba­resine yer verilmesi, eldeki diğer nüsha­lardan eseri şerhettiği açıkça görülen Hattâbî'nin Kitâbü'd-Du'û'nm bir râvi-si gibi düşünülmesine sebep olmuş ¹⁰⁰² İbn Huzeyme'nin günümüze müstakil ola­rak intikal etmediği anlaşılan bu çalışma­sı Hattâbî'nin şerhiyle birlikte yayımlan­mıştır. ¹⁰⁰³

3. Kitâbut-Tevhîd ve işbâtü şiiâti'r-rab. Müellifin torunu Muhammed b. Fazl'ın kendisinden en son rivayet ettiği, itikadı konuların Kitap ve Sünnet ışığında ele alınıp incelendiği eser birçok defa basılmıştır. ¹⁰⁰⁴

4. Cey-şü't-tevşîh. Kaynaklarda zikredilmeyen eserin Hilâl Nâcî ve Muhammed Mâsüs tarafından (Tunus 1967) neşredildiği be­lirtilmektedir.¹⁰⁰⁵

İbn Huzeyme'nin, eş-Şahîh ve Kitâ­bu't-Tevhîd"de adlarını verdiği ve bazı müelliflerin kendisine nisbet ettikleri di­ğer eserleri de şunlardır: Kitâbü'1-Eşri-be, Kitâbü'l-İmâme, Kitâbu'1-Ehvâl, Ki-tâbü'1-îmân, Kitâbu'1-Eymân ve'n-nü-zûr, Kİtâbü'1-Bir ve'ş-şıla, Kitâbü'1-Bü-yûc, Kitâbü't-Tefsîr, Kitâbu't-Tevbe, Ki-tâbü't-Tevekkül, Kitâbü'I-Cenâ'iz, Ki-tâbü'l-Cihâd, Kitâbu Zikri na'îmi'1-cen-ne, Kitâbu Zikri nacîmi'l-âhire, Kİtâ-bü'ş-Şadakat, Kitâbu Şıfati nüzûli'l-Kur'ân, Kitâbü'1-Muhtaşar mm Kitö-bi'ş-Şalât, Kitâbü'ş-Şalâti'1-kebîr, Ki-tâbü'ş-Şalât, Kitâbü'ş-Şıyâm, Kitâbü't-Tıb ve'r-rukıy, Kitâbü'z-Zıhâr, Kitâbü'l-Fiten, Fazlü %lî b. Ebî Tâlib, Kitâbü 'I-Kader, Kitâbü'I-Kebîr, Kitâbü'l-Libâs, KitâbüMe'âni'l-Kur'ân, Kitâbü'l-Me-nâsik, Kitâbü'I-Vercf, Kitâbü'I-Veşâya, Kitâbü'l-Kırâ'e halfe'1-imâm.

Muhammed Mustafa el-A'zamî, bu eserleri sıralayıp ¹⁰⁰⁶ bunların müstakil birer ki­tap mı. yoksa eş-Şahîh'\n veya bir özetini oluşturduğu diğer bir eserin bölümleri mi olduğu hususunda tereddütler bulundu­ğunu belirttikten sonra bu başlıkların ca­mi" türü kitapların muhtevasına uygun düşmesi bakımından bir kısmını bir ese­rin bölümleri, bazılarını da müstakil eser­ler olarak kabul etmek gerektiğini söyle­mektedir ¹⁰⁰⁷ Selâhaddin el-İdlibî. el-Müntehab min kelâtni'l-hâfız İbn Huzeyme fi'1-cerh ve't-taıdîl adıy­la bir çalışma yapmıştır (Beyrut 1412).