TüRKİye diyanet vakfi 4 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 4

İKTİFA

Birbirleriyle İrtibatlı İki unsurdan birinin delaletiyle yetinerek diğerini eksiltmek anlamında

bediî sanat.⁵³²

el-İKTİSÂD

Ebû Ca'fer et-Tûsî'nin (ö. 460/1067) Şîa inançlarına dair eseri.

Kaynaklarda el-İktişâd el-hodîilâ ta-rîki'r-reşâd, el-İktişâd ümâ yetecalla-ku bi'l-ictiköd isimleriyle yer alan kitap, müellifin daha önce Şerif el-Murtazâ'nın Cümelü'I-'ilm ve'i-came7adlı eserine Temhîdü '1-uşûl adıyla yazdığı hacimli şerhin muhtasarıdır. Kitap, iki başlıktan oluşan bir mukaddime ile altı ana bölüm­den meydana gelir. Eserin kısaca planını içeren birinci başlıkta mükellefin İlim ve amel konularında bilgili olması gerektiği, amelin ilme dayandığı, ilmin de temelde tevhid ve adiden teşekkül ettiği ifade edilir. İkinci başlık altında ise bilgi bahsi işlenir. el-İktişâd'm birinci bölümü tev­hid ilkesine ayrılmış olup beş fasıldır. Bu­rada sırasıyla Allah'ın varlığı, sübûtî sıfat­ları, bunların aklî gerekçesi, selbî sıfatlar ve Allah'ın birliği konulan ele alınır. Dokuz fasıl halindeki ikinci bölüm adi ilkesine ayrılmıştır. Adi kavramı ile hüsün-kubuh terimleri üzerinde durulduktan sonra ka­der ve kaza, mükellefiyet, lütuf, asları, elemler, ivaz. marifet, ecel ve rızık konu­larına yer verilir. Va'd ve vaîd prensibine ayrılan üçüncü bölüm altı fasıldır. Bu bö­lüm va'd-vaîd.sevap-günah, mükâfat ceza. şefaat, kabir ahvâli, iman-küfür-fısk kavramları ve hükümleri, emir bi'l-ma'rûf nehiy ani'I-münkerin mahiyeti, önemi ve şartları hakkındadır. Dördüncü bölüm nübüvvete dair olup burada müs­takil fasıllar halinde nübüvvetin mahiye­ti, peygamberliğe olan ihtiyaç, mucize, peygamberlerin ismeti, nesih ve bedâ iliş­kisi, Hz. Muhammed'in peygamberliği ve Kur'ân-ı Kerîm'in mucize oluşu üzerinde durulur. Beşinci bölümde altı fasıl halin­de imamet inancı ele alınmış ve imame­tin lüzumu, imamda bulunması gereken şartlar, Hz. Ali'nin imameti, ona karşı savaşanların hükmü, on iki imamın ima­metlerinin delilleriyle gaybet konusu in­celenmiştir. "Şer'î ibadetler" başlığını ta­şıyan son bölümde ise kısaca temizlik, na­maz, zekât, humus, oruç, hac ve cihad konularına temas edilir.

İmamet inancı hariç Mu'tezilî anlayışın Şîa akaidine yansıdığını belgeleyen el-İk-tişâd'da müellif fikirlerini aklî temeller üzerine kurmaya çalışmakla birlikte gele­bilecek itirazları karşılamak amacıyla yer yer âyetler de nakleder. Ancak imamet konusu dışında rivayetlere pek yer ver­mez. Hakkında çeşitli hadisler nakledilen kabir hayatı, mîzan, sırat gibi sem'iyyât konularında bile aynı tutumu sürdürür. Eser, Necef'teki Müntede'n-neşr tarafın­dan bu kurumun genel sekreteri Mah-müd el-Muzaffer'in müellifin hayatı, ese­rin önemi ve Şîa-Mu'tezile İlişkisine dair kaleme aldığı sunuş yazısıyla birlikte el-İktişûd fîmâ yete'aüaku bi'1-i'tikâd adıyla yayımlanmıştır.

Bibliyografya :

Ebû Ca'fer et-Tûsî. el-lktişâd fîmâ yete'aila-ku bi'l-i'Ükâd, Necef 1399/1979; ayrıca bk. Mahmûd el-Muzaffer'ingirişi, s. m-y, 1-20; Acyâ-nü'ş-ŞVa, IX, 165; Âgâ Büzürg-i Tahrânî, ez-Zerfa ilâ teşâm/Tş-Şfa, Beyrut 1403/1983, II,

el-İKTİSÂD FI'1-I'TİKÂD

Gazzâlî'nin (ö. 505/1111) kelâma dair eseri.

İhyü culûmi'd-dîn'öe adı geçen el-İktişâd'm çeşitli yerlerinde Tehâfütü'l-felâsite, M.fyârü'1-Hlm, Mihakkü'n-na-zarve Fedâ'ihu'l-Bâtmiyye'ye atıfların yapılmış olmasına bakarak kitabın 488 (1095) yılı civarında yazıldığını söylemek mümkündür.⁵³³ Dört girişle (temhîd) dört ana bölüm (kutub) halinde düzenlenen eserin birinci girişinde kelâ­mın İslâmî ilimler arasındaki yeri ve öne­mi, ikinci girişte bu ilmin iman zaafına müptelâ olmuş kimseleri tedavi etmek için gerekli olduğu, üçüncüsünde kelâm ilmiy­le meşguliyetin farz-ı kifâye oluşu, dördüncü girişte de konuların işlenişinde takip edilen metotlar üzerinde durulmuştur. el-İktişâd'm birinci bölümü zât-ı ilâhiy-ye konusuna ayrılmıştır. Burada Allah'ın varlığının ispatına yer verildikten sonra tenzîhî sıfatlara temas edilmiş, istiva ve nüzul gibi haberi sıfatların tenzih açısın­dan değerlendirilmesi yapılmış ve rü'ye-tullah meselesi ele alınmıştır. Bölümün sonunda vahdâniyyet sıfatı üzerinde du­rulmuş, şirk nazariyelerine burhân-ı te-mânü' metoduyla cevap verilmiştir. Ese­rin İkinci bölümünde Allah'ın sübûtî sıfat­larının kapsam ve özellikleri ayrıntılı bi­çimde açıklanmış, bu sıfatların zât ile ka­im ezelî ve ebedî mânalar olması ve es-mâ-İ hüsnânın bunların her birine çeşitli açılardan delâlet etmesi gibi hususlar üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölüm Al­lah'ın fiilleri hakkında olup burada önce vücûb. hüsün, kubuh, abes, sefeh ve hik­met terimleri açıklanmış, ardından bü­tün ilâhî fiillerin Allah'ın zâtına nisbetle cevaz statüsünde olduğu düşüncesinden hareketle kulların mükellef tutulması, onların iyi ve kötü davranışlarına mükâ­fat ve ceza verilmesinin Allah için sorum­luluk ifade etmediği hususu ele alınmış, bütün ilâhî fiillerin hikmet çerçevesinde cereyan ettiği belirtilmiştir. Aynı bölüm­de vahiy tebliğinin ulaşmaması halinde dinî mükellefiyetin oluşmayacağı konusu da işlenmiş, bölümün sonunda nübüvvet müessesesinin genel konumuna temas edilmiştir. Eserin dördüncü bölümünde Hz. Peygamberin nübüvvetinin ispatı, sem'iyyât bahisleri, imamet ve tekfir me­seleleri ele alınmıştır.

Gazzâlî'nin "mutaassıp bid'atçılara ce­vap teşkil etmesi açısından yeterli bir ki­tap" olarak nitelediği el-İktişâd⁵³⁴ isminden de anlaşılacağı üzere orta yoğunlukta bir eserdir. İhya'ü Sılûmi'd-dîn'in ikinci kitabı olan "Kavâ'ıdüVakâ3-id"e göre kelâm metoduna daha yakın olan el-İktişâd'ın bilhassa giriş bölümle­rinde metodolojiyle ilgili olarak önemli bil­giler verilmektedir. Mantık kurallarının özellikle isbât-ı vâcib alanında uygulandı­ğı ilk Sünnî eserlerinden biri olan el-İkti-şâd'da konular hem nakle hem akla da­yanılarak ele alınmıştır. Kitabın sonunda, Mu'tezile ve Müşebbihe gibi itikadî mez­hep mensuplarını yanlış tevillerinden do­layı tekfir etmekten kaçınmasının gerek­liliği üzerinde durulması Gazzâlî dönemi açısından ayrı bir anlam ifade etmektedir.⁵³⁵

İsmi. Şîa kelâmcılanndan el Âktişâdlîmâ ye-te'allaku bi'l-Ftikâd (Necet 1399/1979) adlı eserini çağrıştıran el-İktişâd fi'l-icti-küd birçok defa basılmış ⁵³⁶ ilmî neşri ise İbrahim Agâh Çubuk­çu ve Hüseyin Atay tarafından gerçekleş­tirilmiştir (Ankara 1962). Ayrıca herhangi bir nüsha belirtilmeden yapılmış bir neşri daha mevcuttur.⁵³⁷ Eser Kemal ⁵³⁸ ve Osman Zeki Soyyiğit⁵³⁹ tara-fından Türkçe'ye tercüme edilmiştir. Ki­tabı Miguel Asin Palacios İspanyolca'ya ⁵⁴⁰ Abdurrahman Ebû Zâid İngilizce'ye ial-Ghazali on Diuine Predicates and Their Properües, (Lahore 1970) çevirmiştir.

el-İktişâd'da yer alan konular üzerin­de bazı müstakil çalışmalar da yapılmış olup bunların başlıcaları şunlardır. Serge de Beaurecueil, "Gazzâlî et S. Thomas d'Aquin: Essai sur preuve de l'existence de Dieu proposee dans 'Iqtisâd et sa compparaison avec les 'voies' thomistes Michael E. Marmura, "al-Ghazali on Bodily Resur-rection and Causality in Tahafut and the lqtisad ⁵⁴¹ a.mlf., "Gha-zali's Chapter on Divine Povver in the tisad.⁵⁴²

Bibliyografya :

Gazzâİî. el-İktişâd fi'i-i'tikâd {nşr. İbrahim Agâh Çubukçu - Hüseyin Atay), Ankara 1962; a.mlf., ihya", I, 59; Keşfü.'z-zıınûn, I, 135; Ser-kîs, Mtı'cem, 11, 1410; Brockelmann, GAZ., 1, 538; SuppL, I, 746; M. Bouyges. Essai de chro-notogie des oeuvres de Al-Ghazali (Algazet) (ed. Michel Allard), Beyrut 1959, s. 11, 27, 28, 29, 33-34, 36; W. Montgomery Watt. Müslim Intellectuat: A Study of al-Ghazâli, Edinburgh 1971, s. 117-121;a.mlf.. "al-Ghazâli", E/?(İng], II, 1040; Abdurrahman Bedevî. Miı'ellefâtiı'l-Gazzâll, Kuveyt 1977, s. 87-88; Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi: Giriş, İstanbul 1981, s. 31, 60, 77; Hannâ el-Fâhûrî - Halîl el-Cer. Târthu'l-felsefe-Ü'l-'Arabİyye, Beyrut 1982, II, 242; Mehmet Aydın. Din Felsefesi, İzmir 1990. s. 34, 36, 40, 110; George F. Houranİ. "A Revised Chronology of Ghazali's Writing", JAOS, ClV/2 (1984), s. 293-294; Kasım Kufralı. "Gazzâlî", İA, IV, 758; Mahmut Şakİroğlu, "Asin Palacios, Miguel", D/A, III, 481.