TüRKİye diyanet vakfi 4 İSLÂm ansiklopediSİ (25) 4

İSLAM HUKUKU ³⁰⁴

İSLAM KALKINMA BANKASI

İslâm Kalkınma Bankası.³⁰⁵ İslâm Konferansı Teşkilâti'na üye ülkelerle diğer ülkelerdeki müslüman azınlıkların ekonomik kalkmma ve sosyal gelişmelerinin İslâmî kural­lar çerçevesinde desteklenmesi amacıyla teşkil edilmiş milletlerarası bir finans ku­rumudur. 1973 yılının Aralık ayında Cid­de'de toplanan İslâm ülkeleri Maliye bakanlarınca yayımlanan niyet beyanname­sine dayanılarak kuruldu ve İslâm Kalkın­ma Bankası Guvernörler Kurulu'nun 1975 yılı Temmuz ayındaki ilk toplantısı ile açı­lışını yaparak 20 Ekim 1975 tarihinde resmen faaliyete geçti. İslâm Konferansı Teşkilâtı üyesi ülkeler, guvernörler kuru­lunca belirlenen kural ve şartlan kabul etmek ve sermaye hisselerinin bedelini ödemek şartıyla bu bankanın üyesi ola­bilirler; halen üye sayısı elli üçtür. Ban­kanın kuruluşunda 2 milyar İslâm dinarı ³⁰⁶ olan sermaye tavanı 1993 yı­lında 6 milyara çıkarılmıştır ve 4.1 milya­rı taahhüt edilen sermayenin 2.5 milyarı ödenmiş durumdadır.

En yüksek karar organı olan İslâm Kal­kınma Bankası Guvernörler Kurulu, üye devletlerin Maliye veya Ekonomi bakan­ları ile bunların temsilcilerinden meyda­na gelir. Banka, on dört üyeli İcra Direk­törleri Kurulu ile merkez teşkilâtı tara­fından yönetilir. İcra direktörlerinin yedi­si sermayede en yüksek hisseye sahip ye­di üye ülkenin³⁰⁷ tayiniyle, yedisi de diğer kırk altı üye devletin oluşturduğu yedi gruptaki guvernörlerin oyları ile ve üç yıllık bir süre için seçilerek iş başına geti­rilir. Merkez teşkilâtı bir başkan, üç baş­kan yardımcısı, başkan yardımcılarına bağlı on daire başkanı, genel sekreter ve on dokuz bağımsız birimden oluşur. Baş­kan guvernörler kurulunca ve beş yıllığı­na seçilir; süresi bittiğinde yeniden seçi­lebilir. Merkezi Cidde'de bulunan banka­nın bölgesel hizmetlerinin kolaylaştırılıp etkinleştirilmesi amacıyla 1993-1994 yıl­larında Rabat (Fas) ve Kuala Lumpur'da (Malezya) iki bölge bürosu ile Almatı'da (Kazakistan) bir temsilcilik faaliyete geçi­rilmiştir. Resmî dil Arapça, yardımcı dil­ler İngilizce ve Fransızca'dır. Program ve faaliyetler hicrî takvime göre düzenlenir.

İslâm Kalkınma Bankası, kuruluş ama­cı olan ekonomik kalkınma ve sosyal ge­lişme hedefine ulaşmak için üye ülkelerin ekonomik ve sosyal içerikli altyapı pro­jelerini finanse etmekte; aynı amaçlara hizmet eden başka uluslararası ve böl­gesel yardım kurumları ile iş birliği yap­makta; üye ülkelerin proje üretme kapasitelerini arttırmak için teknik yardımlar­da bulunmakta; üye ülkeler arasında en başta yatırım malları olmak üzere her çe­şit ticaretin gelişmesine finansman des­teği vermekte; bankanın sosyal amaçla­rını gerçekleştirmek ve müslüman azın­lıklara yardım ve hizmet yapılabilmesi için özel fonlar kurup işletmekte; İslâm ekonomisi ve özellikle İslâmî ticaret ku­ralları üzerinde bilimsel araştırmalar ger­çekleştirerek sonuçlarını yayımlamakta; ilgi alanındaki konularda üye ülkelere ve müslüman azınlıklara uzman yetiştirme amacıyla eğitim programları düzenle­mekte ve burslar vermekte; mevduat kabul etmekte ve İslâmî kurallara uygun finans modelleriyle yeni malî kaynaklar geliştirmektedir.

Banka tarafından desteklenen proje ve faaliyetlerin finansmanında kullanılan çe­şitli model, usul ve araçların İslâmî kural­larla uyumlu olması bankanın kuruluş se­nedine göre zorunludur. Bu uyumu sağ­lamak için ödünç verme, finansal kirala­ma, taksitli satış, istisna', murabaha, ya­tırım sermayesi ortaklığı, işletme serma­yesi ortaklğı ve teknik yardım gibi model­ler uygulanmaktadır.

Ödünç verme, özellikle az gelişmiş üye ülkelerdeki altyapı projelerinin geliştiril­mesinde kullanılan faizsiz bir finans ara­cıdır. Sadece borcun verilmesinde mey­dana gelen gerçek masraflarla ana para geri ödenir; üç-yedi yıllık ödemesiz bir süreden sonra on beşyirmi beş yıllık bir geri ödeme süreci başlar. Finansal kirala­ma orta vadeli bir finans aracı olup talep edilen makine veya araçlar bankaca satın alınarak kiralanır; kira süresinin sonuna kadar banka üzerinde kalan mülkiyet sü­renin bitiminde bakiye değer üzerinden kullanıcıya devredilir. Taksitli satışta söz konusu makine veya araç banka tarafın­dan satın alınıp üzerine mâkul bir kâr ek­lendikten sonra alıcıya mülkiyeti hemen kendisine intikal edecek şekilde satılır, bedeli orta vadeli bir sürede tahsil edilir.

İstisna' işleminde bir inşaatı yapacak veya belli bir malı üretecek müteahhit, vasıflan yazılı mal veya yapıyı belli bir fi­yat ve zaman çerçevesinde alıcıya teslim etmeyi orta vadeli bir mukavele ile taah­hüt eder. Murabaha işlemi, alıcının ihti­yaç duyduğu malın banka tarafından sa­tın alınarak maliyet+kâr esası ile alıcıya satılmasıdır. Kâr nisbeti ve ödemelerin zamanlaması imzalanan mukavelede be­lirtilir. Yatırım sermayesi ortaklığı uygu­lamasında banka, proje veya teşebbüsü gerçekleştirecek şirketin sermayesine üçte birini geçmeyecek bir hisse ile ortak olur. İşletme sermayesi ortaklığı uygula­masında banka, belli bir teşebbüsün ger­çekleştirilmesi için gereken işletme ser­mayesine kâr-zarar ortaklığı esası ile ka­tılır; kâr veya zarar ortaklar arasındaki anlaşmada mutabık kalınan oranda pay­laşılır. Teknik yardım, üye ülkelerce uy­gulanacak projelerin hazırlanmasında ve başarılı bir şekilde icra edilmesinde ülke­nin sınırlı ve yetersiz imkânlarının güç­lendirilip yeterli hale getirilmesi için ya­pılan malî ve teknik desteklerdir. Banka, kuruluşundan 2000 yılı başına kadar top­lam bedeli 124 milyon Amerikan doları olan 313 teknik yardım projesi onayla­mıştır. Proje finansmanına ilâveten ban­ka ithalât finansmanı, ihracat finansmanı, İslâm Bankaları Portföyü ve Birim Ya­tırım Fonu gibi çeşitli programlarla üye devletler arasındaki ticaretin gelişmesine katkıda bulunmaktadır.

Bankanın faaliyetlerinin genişletilme­si, çeşitlendirilmesi ve etkinliğinin arttı­rılması amacıyla kuruluşundan bu yana tesis edilen çeşitli kurum, şirket ve prog­ramlar İslâm Kalkınma Bankası Grubu'nu oluşturmuştur. 2000 yılı başında bu grup içindeki başlıca faal kurum ve program­lar şöyle sıralanabilir: Özel Yardım Hesa­bı. 1979 yılında kurulmuş bulunan ve ha­len vakıf fonu adıyla bilinen programın amacı eğitim, sağlık ve sosyal alt yapıları için müslüman azınlıklara, göçe zorlanan müslümanlara ve doğal afetlere mâruz kalan üye ülkelere yardım etmek, İslâm kültür mirasının araştırılmasına ve ayak­ta tutulmasına destek olmaktır. 2000 yılı başına kadar bu programdan 791 proje­ye 500 milyon Amerikan doları yardım ya­pılmış ve ayrıca 5000'in üzerinde lisans ve lisans üstü öğrencisine burs verilmiş­tir. Kurban Değerlendirme Projesi. Suudi Arabistan Krallığının, hac sırasında kesilen kurbanların etlerinin depolanarak. İslâm ülkelerindeki muhtaç kimselere ulaştırılmasını sağlayacak bir organizas­yona gidilmesini istemesi üzerine ele alı­nan proje İslâm Kalkınma Bankası'nın alı­şılmış fonksiyonlarının oldukça dışında­dır. 1980'H yılların başında bu konuya eği­len banka, kurbanlık hayvanların teminin­den kesimine ve etlerinin dondurularak muhtaç ülkelere gönderilmesine kadar uzanan bütün hizmetleri yürütmekte­dir. Her yıl kesilen ortalama 400-500.000 hayvanın buzhanelerde saklanan etlerinin üçte biri Suudi Arabistan içinde dağıtıl­makta, üçte ikisi yoksul İslâm ülkelerine gönderilmektedir. İslâmî Araştırma ve Eğitim Enstitüsü. 1981 yılında tesis edil­miş ve 1983'te faaliyete geçmiştir. Eko­nomi, bankacılık ve finansman alanlarında İslâmî kurallar çerçevesinde uygulana­bilecek modeller geliştirilmesi için bilim­sel ve teknik araştırmalar yapar, araştır­ma sonuçlarını yayımlar, bu alanlarda fa­aliyet gösteren kuruluşların ihtiyacı olan profesyonel personelin eğitim ve geliş­mesine destek sağlar. Çalışma alanların­da ihtiyaç duyulan bilgilerin sistemli şe­kilde toplanması ve ihtiyaç duyanlara ile­tişim sağlanması için bir enformasyon merkezi kurup çalıştırır. 2000 yılı başı iti­bariyle bu kurum tarafından 103 eğitim kursu açılmış, 889 araştırma raporu ve 204 kitap ve risale yayımlanmıştır. İslâmlâm bankası ve kâr payı katılım ortaklığı esasına göre İşleyen özel fınans kurumu­nun bir araya gelerek oluşturduğu, öden­miş sermayesi yaklaşık 100 milyon Ame­rikan doları olan bir programdır. Üye ül­kelerin yatırım ve ticaret projelerine ya doğrudan veya finansman sendikalaşma­sı yoluyla finansman sağlamaktadır. Bi­rim Yatırım Fonu. Malî İmkânlarına yük­sek gelir sağlamakisteyen yatırımcılara cazip teklifler getirerek hem yeni bir fi-nans kaynağı oluşturmak hem de üye ül­kelerin yatırım projelerinin finansmanına yatırım veya işletme sermayesi ortaklığı yoluyla katkıda bulunmak için kurulmuş bir fondur. Bu fona katılmak isteyenler her birinin üzeri değeri 1 Amerikan dola­rı olan birim senetlerinden satın alırlar. 1989 yılında piyasaya 100 milyon Ameri­kan dolan değerinde birim ihraç ederek faaliyete geçen bu programın kapasitesi 2000 yılında 325 milyon Amerikan dolan değerindeki birime ulaşmıştır. İslâmî Ya­tırım ve İhracat Kredilerini Sigortalama Kurumu. Üye ülkeler arasındaki yatırım ve ticaretin güvenilir bir yapıya kavuştu­rularak daha geniş bir kapsama ulaştırıl­ması amacıyla 1 Ağustos 1994'te kurul­muş ve 1995 Haziranında faaliyete geçmiştir. Sermayesi 100 milyon İslâm dina­rı olup yarısını banka koymuş, geriye kala­nını ise yirmi yedi üye devlet sağlamıştır. Yatırımları ve ihracata dönük kredileri ti­carî ve ticarî olmayan risklere karşı sigor­talar. İşlemlerini İslâmî kurallara uygun biçimde yapan kurum, riskin karşılanma­sında bütün poliçe sahiplerinin ortak ha­reket etmesini temin etmektedir. Altya­pı Fonu. 1999 yılında kuruluş çalışmaları tamamlanan kurum Bahreyn'de bir sınırlı ortaklık şirketi şeklinde faaliyet göstere­cektir; sermayesi 1 milyar Amerikan doları ve tamamlayıcı İslâmî fınans aracı 500 milyon Amerikan dolarıdır. Fonun strate­jik hedefi, bankanın üye ülkelerinde alt yapı ve altyapı ilişkili sanayi projelerinde doğrudan veya dolaylı hissedarlıklar te­sis edip uzun vadeli sermaye zenginleşti­rilmesi yanında alt yapı yatırımlarını özen­dirmektir. Tuzlu Sularla Tarım ve Tarım-sai Araştırma Merkezi. İslâm Ülkelerinin pek çoğunda karşılaşılan bir soruna bi­limsel çözümler bulunması için Birleşik Arap Emirliklerİ'nde kurulmuş ve Hazi­ran 1999'da faaliyete geçmiştir. Merke­zin ana gayesi, tuzlu suya dayanıklı gıda ve otlak bitkileriyle bu tür tarımı başarılı biçimde sürdürecek yöntem ve sistemle­ri geliştirmektir. İslâmî Özel Sektör Ge­liştirme Kurumu. Sermayesinin yarısına bankanın, % 30"una üye ülkelerin ve % 20'sine üye ülkelerdeki finans kurumla­rının sahip olduğu, ekonomik kalkınma ve refahın yaygınlaşmasında Özel sektörün gelişme ve güçlenmesini esas alan bir fi­nans kurumudur; 2 Kasım 1999'da ku­rulmuştur. Sermayesi 1 milyar Amerikan dolarıdır ve bunun yarısı taahhüt edilmiş­tir. Doğrudan finansman, varlık yöneti­mi, yapılandırılmış finans, hisselendirme ve danışmanlık hizmetleri yapma yoluyla faaliyette bulunacaktır. Doğrudan finans­man, kurulmuş ve kurulacak şirketlerde hisse veya hisse eşdeğeri sermayedarı ol­mak veya işletme sermayesi koymak su­retiyle sağlanacaktır. İslâm Konferansı Teşkilâtı Enformasyon Sistemi. İslâm Konferansı Teşkilâtı'na üye ülkelerin anahtar kurumlarının birbirleriyle bağ­lantılarını sağlamak için ele alınmış bir iletişim projesidir. Malezya'da OIC Net-vvorks Private Limited adı altında tescil edilen ve % Sİ hissesi bankaya ait olan bir şirket vasıtasıyla kurulacak sistem in­ternete dayalı bir hizmet sunacak, bu hiz­met OIC Exchange Portal aracılığı ile yük­sek vasıflı bilgiler sağlamaya ve üye ül­keler arasında elektronik ticarete imkân vermeye yönelik olacaktır. Şirket öncelik­le gerekli alt yapıyı kuracak ve ardından iletişim alanında üye ülkelere danışman­lık yapacaktır.

2000 yılı başı itibariyle banka toplam olarak 3108 projeye 16.476 milyar İslâm dinarı tutarında finansman onaylamış­tır. Bunun 4850 milyonu 755 yatırım pro­jesine, 98 milyonu 313 teknik yardım pro­jesine, 11,125 milyonu 1249 ticaret ope­rasyonuna, 403 milyonu ise vakıf fonun­dan desteklenen 791 özel yardım proje­sine tahsis edilmiştir. Proje Finansmanı­nın %5'i sermaye ortaklığı, % l'İ kâr ortaklığı. % 38'i ödünç verme, % 27'si kira­lama, % 23'ü taksitle satış, % 4'ü istis­na', % 2'si teknik yardımdır. Uygulaması­na geçilmiş projelerin % 48'i bitirilerek hizmete alınmış, % 21'i inşa halinde, % 31'i ise işlemlerinin tamamlanması saf­hasındadır.

Bibliyografya :

Muhammad Nejatullah Siddiqi, Müslim Eco-nom'ıc Thinking, Leicester 1981, s. 21-45; Ausaf Ahrnad - K. R. Awan, Lectures on Islamic Economics, Jeddah 1991, s. 1-32; Financing EconomicDeüelopment[ed. Abul Hasan M. Sa-deq), Longman 1992,s. 125-169; R. Wilson. "Is-lamic Banking and Fİnance", The Middle East and North Africa 1997, London 1998, s. 163-167; Annuat Report of IDB 1999-2000, s. 117-255; Muhammed Tevfîk eş-Şâvî, "el-yaşâ'işü'l-mümeyyize Ü'1-banki'l-İslâmî H't-tenmiyye", et-MüsÜmü'l-mu^âşır, sy. 7, Kuveyt 1976, s. 117-154; Ahmed Abdiilazîz en-Neccâr. "el-Mu-câmelâtü'l-maşrafiyye fî itâri't-teşrîTl-İslâmî", a.e., sy. 8, Kuveyt 1976, s. 53-80; A. H. M. Sa­dık. "Banking Revolution and the Problem of Personel Development", ThoughLs on Econom-ics, VII/1, Dhaka 1986, s. 39-57; Ahmad Moha-med Ali, "The Role of Üıc Islamic Development Bank in the Development Process of its Mem-bers Countries", Journal of Economic Cooper-ation, X/2, Ankara 1989, s. 1-22. A. Korkut Özal