TüRKİye diyanet vakfi 5 İSLÂm ansiklopediSİ (25) 5

KAVALALI MEHMED ALi PAŞA

(ö. 1849) Mısır valisi ve kendi adıyla anılan hanedanın kurucusu.

1183(1769) veya 1184(1770) yılında Kavala'da doğdu. Ailesinin menşei hak­kında kesin bir bilgi yoktur. Bazı tarihçi­ler onun Arnavut kökenli olduğunu ileri sürerlerse de oğlu İbrahim Paşa tarafın­dan kaleme alınan bir belgede Mehmed Ali'nin babası İbrahim Ağa ve dedesi Os­man Ağa'nm bir kan davasından dolayı Konya'dan Kavala'ya göç ettikleri açıkça ifade edilmektedir. Babası İbrahim Ağayi küçük yaşta kaybederek amcası Tosun Ağa'nın himayesine girdiği belirtilmek­teyse de İbrahim Ağa'nın Ölüm tarihinin 1205 (1790-91) olması bu bilgiyi doğrula-maz. Babasının yanında tütün ticaretiyle uğraşan Mehmed Ali 1787 yılında asker­liğe intisap etmiş ve vergilerini ödemek istemeyen bazı köylülere karşı giriştiği birkaç çarpışmada ön plana çıkarak dik­katleri üzerinde toplamıştır. Aynı yıl Kava­la çorbacısının akrabasından Emine adlı dul ve zengin bir kadınla evlenmiştir.

Mısır'ı işgal eden Fransızlar'a karşı ha­zırlanan kuvvetler arasında Kavala'dan yola çıkarılan 300 asker içinde yer alan Mehmed Ali'nin Mısır topraklarına geliş tarihi 8 Mart 1801'dir. Aynı yıl Fransız kuvvetleri karşısında elde ettiği başarı­lardan dolayı Mısır Valisi Mehmed Hüsrev Paşa tarafından binbaşılığa yükseltildi ve kısa sürede Mısır'daki Osmanlı kuvvetle­rinin esasını teşkil eden Arnavut birlikle­rinin ikinci kumandanı oldu.

Fransız işgalinden sonra anarşi ve kar­gaşa içine düşen Mısır'da Osmanlılar ve Memlükler kontrolü ele geçirmek için mücadele ediyorlardı. Osmanlı kuvvetleri ise kendi aralarında ihtilâfa düşmüşlerdi. Hüsrev Paşa'ya tâbi kuvvetlerle Tâhir Pa­şa ve Mehmed Ali kumandasındaki Arna­vutlar arasında uzlaşmazlık hüküm sürü­yordu. Memlükler arasında da anlaşmaz­lık mevcuttu. Bunların bir kısmı Bardisî'-yi, bir kısmı da Elfî Bey'i destekliyordu. Bu gruplar içinde süregelen mücadele, halkın mağduriyetine ve ülkenin ekono­mik durumunun tamamen bozulmasına sebep oldu. Mehmed Ali bu durumdan istifade etmesini bildi. Memlükler'i Os-manlılar'a, muhalif Memlüklü grupları birbirlerine, yeni vali Hurşİd Paşa'yı Mem-lükler'e ve son olarak da Kahire halkını Hurşid Paşa'ya karşı kışkırtarak meydana gelen kargaşadan faydalandı. Çeşitli si­yasî manevralar neticesinde Mısır'ın son valileri bulunan Hüsrev, Tâhir, Ali ve Hur-şid paşaları bertaraf ettikten sonra ule­mâ, eşraf ve Mısır halkının desteğini de elde edip Babıâli tarafından valiliğe geti­rildi (3 Temmuz 1805).

Memlûk beylerinden Bardisîve Elfî beylerin ölümü (1806-1807) Mehmed Ali'­nin Mısır'daki hâkimiyetini ve nüfuzunu hızla genişletmesine yardımcı oldu. Mehmed Ali'nin İngilizler'e karşı kazandığı ba­şarı üzerine Babıâli, 1806'dan beri İstan­bul'da rehin olarak bulunan oğlu İbra­him'i defterdar olarak Mısır'a gönderdi. Ayrıca Mısır'ın sahil Kısmı da (iskenderiye ve Reşîd) Mehmed Ali'ye bırakıldı.

İngilizler'in Mısır'ı terkini müteakip Mehmed Ali uzun vadeli idarî ve iktisadî reformlara başladı. Uygulanan merkezî ekonomik sistemle arazi üzerindeki kont­rolünü arttırdı ve iktidarı için bir tehlike olarak değerlendirdiği ulemânın gücünü vakıf arazilerini vergiye tâbi tutarak bü­yük ölçüde kırdı. Reformlara paralel ola­rak hâkimiyeti önünde en büyük engel gördüğü Memlûk beyleriyle mücadeleyi sürdürdü. 1808-1810 yıllarında Yukarı Mısır'daki Memlûk beylerini etkisiz hale getirdi ve sonunda Babıâli'nin Vehhâbîler üzerine sefer düzenlemesi için uzun za­mandan beri yapmış olduğu talebini ka­bul etti. Bu sefer öncesi, Cidde valisi ve Vehhâbîler üzerine gönderilecek ordunun kumandanı olarak tayin edilen oğlu Tosun'un şerefine 1 Mart 1811 "de düzenle­diği büyük davette birkaçı dışında Mem­lûk beylerini öldürttü. Tosun'un gerekli başarıyı sağlayamaması üzerine 1813 Eylülünde Mehmed Ali bizzat oğlunun yar­dımına gitti ve 1815 e kadar bu bölgede isyanın bastırılmasıyla ilgilendi. Daha son­ra Vehhâbîler'in tenkil vazifesi oğiu İbra­him Paşa'nın uhdesineverildi. 6 Nisan 1818'de Vehhâbîler'in merkezi olan Der'i-ye kuşatılaraK9 Eylül'de İbrahim Paşa ku­mandasındaki kuvvetler tarafından ele geçirildi. Kazanılan bu zafer neticesinde hac yollarının emniyeti sağlandı, Mehmed Ali Paşa İslâm alemindeki itibarını arttır­dı ve Kızıldeniz'deki ticaret yollarında üs­tünlük kurdu.

Hicaz seferinin ardından Mehmed Ali, mevcut otoritesini muhafaza ve yayılma­cı politikasını devam ettirmek amacıyla, kurmayı düşündüğü yeni ordunun teme­lini oluşturacak insan ve tabii kaynakla­rın temini için gözlerini Sudan'a çevirdi.

1820 yılında düzenlenen sefer iki yıl sür­dü ve Sudan'ı kontrolüne aldı. Hicaz ve Sudan seferinde ordusunun yetersizliğini gören Mehmed Ali, Nizâm-ı Cedîd adlı ye­ni bir ordu kurmaya karar verdi ve bu va­zifeyi Fransız albayı Joseph Seve'ye (Sü­leyman Paşa) havale etti. Avrupai tarzda düzenlenen bu ordunun gücünün denen­mesi için ilk fırsat kendisinden Mora is­yanını bastırmasının istenmesiyle ortaya çıktı. İbrahim Paşa, Mora valisi ve bura­ya gönderilecek orduya serasker tayin edilerek kısa zamanda bütün Mora ve önemli adalar denetim altına alındı. Bu gelişme karşısında İngiltere. Fransa ve Rusya, 6 Temmuz 1827'de üçlü bir anlaş­mayla derhal mütareke yapılıp mesele­nin barış yoluyla hallini istediler. Bu tale­bin Babıâli tarafından reddi üzerine 20 Ekim 1827'de Navarin Limam'na giren müttefik donanması Osmanlı-Mısır do­nanmasını imha etti. Mora ile irtibatının kesilmesi ve bu bölgedeki ordusunun zor durumda kalması üzerine Mehmed Ali, müttefikleri temsil eden İngiliz Amiral Codrington ile İskenderiye'de bir antlaş­ma imzaladı (9 Temmuz 1828) ve Babıâ­li'nin izni olmaksızın Mora'daki kuvvetle­rini geri çekti.

Mehmed Ali Paşa, 1827yılının sonun­da Mora seferindeki kayıplarına karşılık Suriye'nin kendisine verilmesini Babıâli'­den talep ettiyse de olumlu bir cevap ala­madı. Yayılmacı politikasının ancak güç­lü bir merkezî idare ve bunları destekle­yen askerî güç ve insan kaynaklarıyla mümkün olabileceğini gören Mehmed Ali, ihtiyacı olan bütün kaynakları barın­dıran Suriye'yi ele geçirmek için Akkâ Va­lisi Abdullah Paşa İle arasındaki bir ihti­lâfı bahane ederek İbrahim Paşa kuman­dasındaki bir orduyu Suriye'ye gönderdi (2 Kasım 1831).

Mısır kuvvetleri kısa bir sürede Kudüs, Nablus, Sur, Sidon. Beyrut ve Trablus şe­hirlerini ele geçirdi. Bu arada meseleyi anlaşma yoluyla halletmeye çalışan Babıâli, teşebbüslerinden bir sonuç alamayın­ca Ağa Hüseyin Paşaty Osmanlı ordusuna serasker olarak tayin etti (Mart 1832). Ya­yımlanan yıllık tevcihat listesinden Meh­med Ali ile oğlu İbrahim'in adlan çıkarıldı ve daha sonra bir fetva ile Mehmed Ali ve İbrahim âsi ilân edilerek Mısır, Girit, Cid­de ve Sayda eyaletlerinin idaresi Ağa Hü­seyin Paşa'ya verildi. Mısır birlikleri Os­manlı kuvvetleriyle ilk defa Zerrâa mev­kiinde karşılaştı ve onları yendi (14 Nisan 1832], Akkâ altı ay süren bir muhasara neticesinde teslim oldu (27 Mayıs 1832). İbrahim Paşa kumandasındaki Mısır kuv­vetleri önce Halep Valisi Mehmed Paşa kumandasındaki öncü Osmanlı kuvvetle­rini, ardından 29 Temmuz'da Hüseyin Pa­şa kumandasındaki Osmanlı ordusunu Beylân'da (Belen) mağlûp etti. Bu seri ga­libiyetlerden sonra Konya üzerine hare­ket eden İbrahim Paşa kumandasındaki Mısır birlikleri hiçbir mukavemetle karşı­laşmadı. İbrahim Paşa, 21 Aralık 1832'de Sadrazam Reşid Mehmed Paşa kuman­dasındaki Osmanlı ordusunu da yendi. Böylece sadece Anadolu değil Osmanlı başşehri de tehlikeye düşmüş oldu.

Bu arada büyük devletlerden gerekli siyasî ve askerî yardımı temin için yoğun bir diplomatik faaliyet içine giren Babıâli, diğer taraftan Tophane müşiri Halil Rıfat Paşa ile Âmedci Mustafa Reşid Bey'i Mı­sır'a göndererek Mehmed Ali Paşa ile anlaşma zemini oluşturmaya çalıştı. Ya­pılan müzakerelerde Mehmed Ali'nin ta­lepleri Osmanlı delegelerinin yetkilerini aşmış ve Rıfat Paşa müzakerelerin kesin­tiye uğramaması için Mısır'da kalarak, Reşid Bey'i İstanbul'a göndermiştir. Re­şid Bey, Babıâli tarafından verilen yeni bir talimatname ile Kütahya'da bulunan İbrahim Paşa'ya gönderildi (30 Mart 1833). Yapılan müzakerelerde Reşid Bey, İbra­him Paşa'nın uzlaşmaz tavrı neticesinde kendisine verilen talimatı ihlâl ederek Ha­lep ve Şam'a ilâveten Adana'nın da İbra­him Paşa'ya verilmesini kabul ettiyse de bu teklif II. Mahmud tarafından redde­dildi. Avrupa devletlerinin baskısı ve Rus kuvvetlerinin yardım için İstanbul'a gön­derilmesi karşısında Mehmed Ali'nin ta­leplerini kabul etmek ve uzlaşmak mec­buriyetinde kalan II. Mahmud, 3 Mayıs 1833 tarihinde Adana'nın İbrahim Paşa'ya muhassıllık olarak verilmesine razı ol­du. 5-6 Mayıs tarihinde de bu hususta bir ferman yazılıp Kütahya'ya gönderildi. Bu mutabakat, Babıâli ve Mehmed Ali Pa­şa arasında geçici olarak bir barış orta­mının oluşmasına vesile olduysa da mü­nasebetlerdeki güvensizlik ve gerginlik devam etti.

Babıâli ile, idaresi kendisine bırakılan bölgelerin geleceğini garanti altına alan bir antlaşmanın yapılamamış olması Rus­ya ile yapılan ittifak anlaşması (Hünkâr İs­kelesi), Batılı güçlerin mevcut durumu korumadan yana tavır alması ve II. Mahmud'un meseleyi askerî tedbirler dahilin­de kendi lehine çevirme arzusu Mehmed Ali Paşa'yı son derece rahatsız etmiş ve gerekli askerî tedbirleri almaya sevket-miştir. Mevcut askerî hazırlıklara eş za­manlı olarak Suriye'de takip edilen idare tarzının sonucunda oldukça ciddi prob­lemler de ortaya çıkmaya başlamıştı. Böl­genin maddî ve insan kaynaklarından is­tifade etmek düşüncesiyle yeni vergiler, tekel usulü, mecburi askerlik uygulama­sına geçildi. Bu durum genel bir hoşnut­suzluğa sebep oldu, patlak veren isyanlar kısa sürede Lübnan ve Filistin'de de etki­sini göstermeye başladı ve 1834 yılı yazı­nın sonunda İbrahim Paşa tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı.

İsyanlar esnasında Mehmed Ali Paşa'-nın en büyükendişesi II. Mahmud'un bu­nu bahane ederek Suriye'ye müdahale et­mesiydi. Paşa, 4 Eylül 1834'te Avrupa dev­letlerinin temsilcilerine bağımsızlığını ilân etme hususunda kararlı olduğunu bildi­rerek dikkatleri Babıâli üzerine yoğunlaş­tırmayı başardı. Bu diplomatik çıkışın he­defi, mevcut durumun muhafazasından yana olan ve ihtilâfların barış yoluyla hal­ledilmesini isteyen Batılı güçler vasıtasıy­la, Mısır'ı tekrar devlet idaresine katmayı arzulayan Babıâli üzerinde baskı oluştur­mak ve siyasî geleceğini emniyet altına almaya yönelik bazı imtiyazlar elde et­mekti. Diğer taraftan Mehmed Ali Paşa'nın Arap yarımadasındaki yayılmacı poli­tikası İngiltere'yi de ciddi bir şekilde ra­hatsız etmeye başlamıştı. Paşanın Kızıldenizve Basra körfezinde oluşturduğu hâkimiyet, İngilizler'in Hindistan politi­kası açısından ciddi bir tehdit olarak algılanmakta ve bu rahatsızlık Babıâli ile İngiliz hükümeti arasında Mehmed Ali'ye karşı takip edilen politikanın dışında ye­ni yaklaşımların ortaya çıkmasına yol aç­maktaydı.

Suriye'nin gergin durumu, uygulanan mecburi askerlik usulünü kabul etmek istemeyen Dürzîler'in isyan etmesiyle had safhaya ulaştı. Babıâli'nin diplomatik gi­rişimleri ve buraya yönelik askerî hazır­lıkları Mehmed Ali Paşa"yı harekete geçir­di ve 25 Mayıs 1838'de Batılı devletlerin temsilcilerine tekrar bağımsızlığını ilân etme niyetinde olduğunu bildirdi. Avru­palı devletlerin tepkileri üzerine geri adım atmakla birlikte geçici olarak da olsa Ba­bıâli'nin önüne bir set çekmeyi başardı. Ancak İbrahim Paşa'nm yoğun askerî ha­zırlıklarından rahatsızlık duyan ve Suriye eşrafından destek sözü alan padişah me­seleyi silâh zoruyla halletmeye karar ver­di. Hafız Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusu ile Mısır kuvvetleri arasında Ni­zip'te meydana gelen muharebe Osmanlı kuvvetlerinin yenilgisiyle sonuçlandı (24 Haziran 1839). Yenilgi haberi İstanbul'a ulaşmadan II. Mahmud vefat etti ve bu sırada Osmanlı donanması Kaptanıderyâ Ahmed Fevzi Paşa'nın hıyaneti sonucu Mısır'a teslim edildi.

Babıâli ile Mehmed Ali arasındaki mü­cadele bir anda tekrar Avrupa güçlerinin en önemli meselelerinden biri haline gel­di ve 27 Temmuz 1839'da beş büyük dev­letin temsilcileri ortak bir nota ile Babıâ­li'den yapacakları girişimlerin sonucunu beklemesini istediler. 15 Temmuz 1840'-ta Babıâli. İngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya temsilcileri tarafından Londra antlaşması imzalandı. Antlaşma gereği irsî olarak Mısır'ın ve kaydı hayat şartıyla Akkâ'nm idaresi Mehmed Ali'ye verildi. Fransa'nın telkinleriyle Mehmed Ali bu şartları kabul etmedi. Bunun üzerine antlaşma gereğince İngiltere. Avusturya ve Osmanlı gemilerinden oluşan bir do­nanma Suriye açıklarına geldi ve kısa sü­rede Sayda, Beyrut ve Hayfa ele geçirildi. 4 Kasım'da Akkâ düştü. Böylece Mehmed Ali Paşa kuvvetlerinin Mısır ile irtibatı ke­silmiş ve hareket gücü sınırlandırılmıştı. 15 Eylül'de Mısır valiliğinden azledilen Mehmed Ali 27 Kasım'da Amiral Napier ile bir anlaşma imzaladı ve Mısır idaresi­nin kendisine irsî olarak verilmesinin ka­bul edilmesi durumunda Osmanlı donan­masını iade edip Suriye'yi boşaltmayı ta­ahhüt etti. 24 Mayıs 1841 tarihli bir fer­manla Mısır'ın irsî idaresinin Mehmed Ali Paşa soyundan gelen en büyük erkek evlâda verileceği ilân edildi. Bu ferman paşa tarafından kabul edildi ve böylece Mısır meselesi nihaî çözüme kavuşmuş oldu.

Mehmed Ali'nin son yılları sükûn içinde geçti. Mısır meselesinin uluslararası gün­demden kalkması, Mısır'ın bağımsızlığı ve Osmanlı Devleti'nin dağılması gibi tehdit ve tehlikelerin bertaraf edilmesi Mehmed Ali ile İstanbul arasındaki münasebetle­rin düzelmesi için gerekli zemini hazırla­dı. 1846'da İstanbul'u ve Kavala'yı ziyaret etti. 1848 yılının başında aklî melekesin-deki zafiyetin artması üzerine hava deği­şikliği için Napoli'ye gönderilmesine karar verilerek memleketin idaresi İbrahim Pa­şa ve Önde gelen devlet ricalinden müte­şekkil bir meclise havale edildi. Babasının iyileşmesinden ümit kesilmesi üzerine İb­rahim Paşa 1848 Eylülünün başında İs­tanbul'a çağrıldı ve Mısır valiliğine tayin edildi. Ancak hasta olan İbrahim Paşa da kısa bir zaman sonra vefat etti (10 Kasım 1848). Yerine Tosun'un oğlu Abbas Hilmi Paşa geçti. Mehmed Ali Paşa 2 Ağustos 1849 tarihinde İskenderiye'de vefat etti ve Kahire Kalesi'nde inşa ettirmiş oldu­ğu yeni caminin naziresine defnedildi.

Mehmed Ali Paşa'nın siyasî, iktisadî ve idarî yükselişinin arka planında takip et­tiği yayılma politikası ve bu politikanın uygulanması noktasında motor vazifesini gören modern bir ordu vardı. Başlangıç­tan beri düzenli bir ordunun gereğine inanan paşa Vehhâbî isyanlarının bastı­rılmasından sonra işe koyuldu. 1820'de Asvan'da ilk harbiye mektebi açıldı ve mo­dern ordunun temelini oluşturma husu­sunda mühtedi Süleyman Paşa'dan ve başta Fransızlar olmak üzere her türlü yabancı uzmandan faydalanıldı. Başlan­gıç itibariyle gerekli insan unsuru Su­dan'dan temin edildiyse de bu yeterli ol­madı, Mısır ve Suriye bu suretle ön plana çıktı. Kısa bir süre içinde askerî okullar çoğaldı. Piyade, topçu, süvari, bahriye okulları açıldı. Ordunun ihtiyacı olan silâh ve mühimmatın imali için fabrikalar ku­ruldu. 1810'da Mısır donanmasının te­meli Bulak'ta atıldı. Önceleri Fransa ve İtalya'da gemi inşa ettirildi. Daha sonra İskenderiye'de bir tersane yaptırıldı. Navarin olayının ardından Fransız ve İtalyan zabitleri vasıtasıyla mevcut yapı ıslah ve ikmale çalişıldıysa da Mısır donanması fazla uzun ömürlü olmadı.

Paşanın en önemli teşebbüslerinden biri de modern bir eğitim sisteminin ku­rulması için gerekli altyapıyı oluşturmasıydı. İlk olarak 1809'da Avrupa'ya öğ­renci gönderilmeye başlandı. 1820'li yıllann ortasından itibaren bu sayı artmaya başladı. Memleketin dört bir yanına çe-şitli mektepler açıldı ve buralarda Avru-paîusu! ve programlar uygulandı. 1816'-da hendese mektebi, 1827'de tıbbiye, 1834'te mühendishâne kuruldu. Bunların yanında tıp, ziraat, sanat, dil vb. husus­larla ilgili çeşitli mektepler açıldı. 1837'-de Maarif Vekâleti kuruldu. 1820 yılında İlk matbaa Bulakta açıldı. Öncelikli ola­rak yeni okullar için gerekli kitapların ve daha sonra Arapça, Türkçe ve bir miktar da Farsça klasik eserin basımı burada gerçekleştirildi. 1828'de Vekâyi-i Mısır adlı resmî bir gazete Arapça ve Türkçe olarak yayımlanmaya başlandı. Ekilebilir toprak sahalarını arttırmak için sulama sistemini ıslah ve genişletme çalışmala­rına öncelik verildi. Nil taşkınlarının ver­diği zararları önlemek amacıyla birçok sed inşa edildi. Bu kanalların en Önemlisi 1820 yılında açılan ve padişahın adını ta­şıyan Mahmudiye kanalıdır.

Mehmed Ali'nin gerçekleştirmeye ça­lıştığı toprak politikasının temelini, oluş­turmak istediği merkezî otorite ve yayıl­macı siyaseti teşkil ediyordu. Paşa, mu­halifleri karşısında kendisini emniyette hissetmeye başlar başlamaz iltizam usu­lünü kaldırdı ve böylece Mısır arazisinin büyük bir kısmını ele geçirdi. 1821 yılma kadar Aşağı ve Yukarı Mısır'daki ekilebilir arazinin tamamını kayda geçirdi ve ver­gilendirdi. Vakıf arazilerini zaruri masraf­ları hükümet tarafından karşılanmak üzere devletleştirdi. Böylece Mısır'ın he­men hemen bütün arazisi devletin malı oldu. Bir müddet sonra eşrafa, sivil ve askeri yüksek rütbeli görevlilere "ib'adi-yat" adı altında büyük topraklar verdiği gibi ailesinin ve maiyetinin önde gelenle­rine çiftlik adı altında daha büyük arazi­ler tahsis etti. Bu şahıslar vergiden muaf olmakla birlikte, arazileri işletmekle mü­kelleftiler. Takip edilen bu politika dahi­linde Mehmed Ali'nin İktidarı döneminde ekilebilir arazi sahası iki misline çıkmıştı.

Hububata paralel olarak pamuk zira­atında da ciddi mesafeler katedildi. Pa­muk cinsi ıslah edildi ve Mısır pamuk üre­timinde önde gelen ülkelerden biri oldu. Fakat ağır vergiler ve tekel usulünden do­layı mahsulün çok ucuza satılması halkı fakir (eştirirken idareyi zenginleştiriyordu. Bu usulün ziraat ve ticaretin yanı sıra sa­nayi için de geçerli olmasıyla küçük sa­natların da ciddi bir şekilde etkilenmesi söz konusu olmuştur.

Mehmed Ali, devlet işlerini üyeleri ken­disi tarafından tayin edilen ve merkezî yönetimi oluşturan divan ve meclisler vası­tasıyla yönetiyordu. Askerî, ticarî, haricî vb. çeşitli işleri deruhte etmek üzere ku­rulan bu divanların en Önemlisi, devlet işlerinin öncelikli olarak müzakere ve mü­şavere edildiği Dîvânü'1-hidîvî idi. Bu di­vanların yanı sıra bazısı istişarîyapıda ol­mak üzere birçok meclis vardı. Bunların başında kanun ve nizamları vazetme ile mükellef olan Meclisü'l-husûsî geliyordu. Mehmed Ali. 1813 yılından itibaren taşra idaresinin yeniden organize edilmesi işine girişti; vilâyetlerin sayısını azaltıp mer­kezî bir yönetimi buralarda hâkim kıldı. 1840 yılında yeni idarî taksimat gereğin­ce Mısır yedi müdürlüğe ayrıldı. Her mü­dürlük merkezlere, merkezler kısımlara, kısımlar da nahiyelere bölündü.

Eğitim görmemiş olmasına rağmen gerek Mısır'daki gelişmeleri gerekse bu bölgeye yönelik devletlerin politikalarını yakînen takip eden ve kendi iktidarını güçlendirme noktasında politikalar geliş­tiren paşa, yayılmacı politikasına paralel olarak gerçekleştirdiği çeşitli reformlar ve yatırımlarla birlikte üikede yeni bir yö­netim tarzı oluşturdu, kısa sürede ülke­nin gelirini ciddi bir şekilde arttırdı. Bu­nunla beraber halkın refah seviyesinde fazla bir değişiklik olmadı.

Mehmed Ali Paşa'nin kültürel olarak takip ettiği çizginin bir Osmanlı çizgisi, konuştuğu dilin Türkçe ve dünyaya bakış açısının tipik bir Osmanlı bakış açısı ol­ması önemlidir ve Mehmed Ali'nin Mısır milliyetçiliğinin Öncüsü olarak değerlen­dirilmesinin yanlış bir yaklaşım olduğu açıktır. Osmanlı Devleti açısından ciddi bir problem teşkil eden Mısır krizinin mimarı olan Mehmed Ali'nin nihaî amacı idaresi altındaki bölgelerin siyasî geleceğini ga­ranti altına almaktı. Uzun bir mücadele sonunda bunu başaran Mehmed Ali'nin mevcut politikaları bir bütün olarak ele alındığı ve neticeleri değerlendirildiği za­man kendisinin Mısır tarihinde yeni bir dönemin başlatıcısı olarak kabul edilme­si zarureti ortaya çıkmaktadır.

Bibliyografya :

Cebertî. V\câ'iöü7-âşâr, lU-IV, tür.yer.; G. Ros-en, Geschichle der Türkei oon dem Siege der Reform im Jahre 1826 bis zum Pariser Tractat uomJahre 1856, Leipzig 1866,1, tür.yer.; A. A. Paton. A History of the Egyptian Reoolutİon from the Period of the Mamlukes lo the Death of Mohammed Ali, London 1870,11, 90-220; W. A. Phillips, "Mehmed Ali", The Cambridge Modern History, Cambridge 1907, X, 545-572; F. S. Rodkey, The Turco-Egyptian Question in Ihe Relations of England, France and Russİa, 1832-1841, urbana 1925, tür.yer.; ShafikChor-bal, The Beginning of the Egyptian Gluestİon and the Rise of Mehemet Ali, London 1928, tür.yer.; Süleyman Ebû İzzeddin. ibrahim Başa fîSûriya, Beyrut 1929, tür.yer.; H. Dodvvell. The Founder of Modern Egypt, Cambridge 1931, tür.yer.; Asad J. Rustum, The Royat Archiues of Egypt and the Origins of the Egyptian Expedi-tiontoSyria: 1831 -1841, Beyrut 1936, tür.yer.; a.mlf.. "Syria under Mehmed Aİi", The Ameri­can Journal ofSemiÜc Languages and Litera-tures, sy. 41, Chicago 1924-25,5. 34-57; a.mlf., "Syria under Mehmed Ali", a.e., s. 183-191; Şinasi Altundağ, Kaualalı Mehmed Ali Paşa is­yanı: Mısır Meselesi 1831-1841, Ankara 1945, tür.yer.; a.mlf.. "Mehmed Ali Paşa", İA, VII, 566-579; Abdurrahman er-Râfİî. cAşru Muham-med 'Alt, Kahire 1947, tür.yer.; M. Rifaat Bey, The Aıvakening of Modern Egypt, London 1947, tür.yer.; H. A. B. Rİvlin, The Agriculturat Policy of Muhammad 'Ali in Egypt, Massa-chusetts 1961; Y. Hofman, "The Adminİstration of Syria and Palestine Under Egyptian Rule (1831-1840)", Studieson Palestine during the Ottoman Period (ed. M. Maoz), Jerusalem 1975, s. 311-333; Afaf Lutfi al-Sayyid Marsot, Egypt in the Reign of Muhammed Ali, Cambridge 1984, tür.yer.; F. R. Hunter, Egypt under the Khedives, 1805-1875, Pittsburgh 1984, s. 15-22; P. J. Vatikiotis. The History of Egypt from Muhammed Ali to Mubarak, London 1985, s. 49-69; Khaied Fahmy, Ali the Pasha's Men Meh­med Ali, His Armyand the Making of Modern Egypt, Cambridge 1997; Atilla Çetin, Kaoalah Mehmed Ali Paşa'nm Mısır Valiliği, İstanbul 1998; Muhammed H. Kutluoğlu, The Egyptian Question (1831 -1841).- The Expansionist Policy of Mehmed Ali Paşa in Syria and Asia Minör and the Reaction of the Sublime Porte, İstan­bul 1998; G. Sinoue. Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Son Firavun (trc. Al i Cevat Akkoyunlu), İstanbul 1999; Ali Fuad. "Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa", 7TEM,sy. 19/96(1928). s. 64-147; J. H. Kramers, "Muhammad cAli Pagha", E/(İng.)r VI, 681-684; E. R. Tbledano. "Muhammad cAli Paşha", EP (ing.l, VII, 423-431. Muhammet Hanefi Kutluoğlu