KAYITBAY
Ebü'n-Nasr Seyfüddîn Hâdimü'l-Haremeyni'ş-şerîfeyn el-Melikü'!-Eşref Kâyıtbay ez-Zâhirî (ö. 901/1496)
Memlûk sultanı (1468-1496).
Çerkez asıllı olup826'da(1423) Kafkasya'da doğdu. On üç yaşında iken Mısır'a getirildi ve Sultan Barsbay tarafından satın alındı. Daha sonra Sultan Çakmak el-Melikü'z-Zâhir'in memlüklerinden oldu. Çakmak tarafından azat edilerek hasekiler arasına alındı ve ardından devâdâr-ı sagîr tayin edildi. Hoşkadem zamanında önce tablhâne emirliğine, daha sonra binbaşılık rütbesine yükseltildi. Tahtını ancak iki ay koruyabilen Yelbay döneminde sultanın muhafız birliklerinin kumandanlığına getirildi, tahta çıkmasında etkili olduğu Temürboğa onu ata-beg yaptı. Bu sırada Hayırbay'ın neticesiz kalan isyanının bastırılmasında önemli rol oynadı. Ardından arkadaşlarının ısrarı üzerine orduda fazla taraftan bulunmayan Temürboğa'nın yerine onun da rızâsı ile tahta oturdu.600
Otuz yıla yakın bir müddet saltanat süren ve Burcî Memiükleri'nin en büyük sultanı sayılan Kayıtbay'ı uğraştıran en önemli mesele Osmanlılarla mücadelesi oldu. Fâtih Sultan Mehmed'in hac güzer-gâhındaki su yollarının bakımı ve yeni havuzlar inşa etme teklifinin el-Melikü'l-Eş-ref Seyfeddin İnal tarafından reddedilmesi yüzünden başlayan gerginlik, Kara-manoğulları ve Dulkadıroğulları'na bey tayini ve bu devletleri nüfuzları altına alma mücadelesiyle giderek dolaylı da olsa çatışmaya dönüşmüştü. Kâyıtbay tahta çıktığında Osmanlılar'ın desteklediği Dul-kadıroğulları Hükümdarı Şehsuvar Bey Memlükler'le savaş halindeydi. Bu sırada Memlükler de Osmanlılar'a karşı Karama-noğullarfnı destekliyordu. Osmanlılar'la ilişkileri düzeltmek isteyen Kâyıtbay, Karamanogullan'nı desteklemekten vazgeçti ve Fâtih'e bir elçi gönderip ondan Memlûk kuvvetlerini yenilgiye uğratmış olan Şehsuvar Bey'e yardım etmemesini rica etti. Onun Karamanoğulları'na destek vermekten vazgeçmesinden memnun kalan ve Karaman seferine katılmadığı için de Şehsuvar Bey'e kızgın olan Fâtih bu teklifi kabul ederek askerî desteğini çekti. Devâdâr Yeşbek kumandasındaki Memlûk kuvvetleri yalnız kalan Şehsuvar Bey'i önce Antep'te yendi ve onu Zamantı Ka-lesi'nde kuşattı. Bağlılık bildirip teslim olmak zorunda kalan Şehsuvar Bey Kahi-re'ye getirildi ve kendisine eman verilmiş olduğu halde idam edildi (877/1472).
Şehsuvar'm yerine Kâyıtbay, önceden beri desteklediği Şahbudak'ı ikinci defa Dulkadırlı Beyliği'nin başına getirmişti. Fâtih Sultan Mehmed ise Dulkadırlı Beyliği için Alâüddevle Bey'İ destekledi. Osmanlı kuvvetlerinin yardımıyla Alâüddevle kardeşi Şahbudak'ı yenerek tahtı ele geçirdi (885/1480). Gerek bu gelişmeler gerek ikihükümdar arasında teati edilen mektuplar ve elçi kabullerinde teşrifata aykırı davranışlar Memlükler'le Osmanlılar' savaşın eşiğine getirdiyse de Fâtih'in ölümü Osmanlı-Memlûk savaşını bir süre erteledi.
Kayıtbay'ın diğer bir tehlikeli komşusu Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'dı. Ancak onun 1473'te Otlukbeli'nde Os-manlılar'a yenilmesi bu tehlikeyi azaltmıştı. Fakat Uzun Hasan'ın 882'de (1478) ölümünden sonra yerine geçen Yâkub Bey zamanında iki ülke arasında önemli bir savaş yapıldı. Yeşbek kumandasındaki Memlûk ordusu, Hama naibini Öldürdükten sonra Akkoyunlu ülkesine kaçan Hama bedevîlerinin liderini takip ederek onun sığındığı Ruha şehrini kuşatmıştı. Ruha Valisi Bayındır, bu sırada ani bir saldırıya geçerek Yeşbek kumandasındaki Memlûk kuvvetlerini hezimete uğrattı. Başta Emîr Yeşbek olmak üzere Memluk ordusu çok büyük kayıp verdi. Kâyıtbay bunu sineye çekmek zorunda kaldı ve Ak-koyunlular'dan intikam almak yerine barış yolunu tercih etti. Zira bu sırada Osmanlı tahtına geçmiş olan II. Bayezid'i önemli bir tehdit olarak görüyor ve başka bir cephe açmaktan çekiniyordu.
II. Bayezid'e karşı taht mücadelesi veren Cem Sultan'i Kayıtbay'ın ülkesine kabul ederek ona yardımcı olması iki devleti savaşın eşiğine getirdi. Çok geçmeden aynı zamanda II. Bayezid'in kayınpederi olan Dulkadırlı Beyi Alâüddevle Memlükler'in elindeki Malatya'yı kuşattı ve Kayıt-bay'ın kendisine karşı gönderdiği kuvvetleri bozguna uğrattı (889/1484). Kâyıtbay. bu durum karşısında bir elçilik heyetiyle Bayezid'e barış teklifinde bulundu. Ancak elçileri Osmanlı başşehrinden elleri boş döndü. Osmanlı kuvvetleri daha onlar ülkelerine ulaşmadan sınırı geçerek Memlûk topraklarına girdi (890/1485). Biri Tarsus ve Adana'yı işgal eden, diğeri Malatya önlerine gelen iki Osmanlı ordusuyla Memlûk orduları arasında başlayan savaşlar, 895 (1490) yılına kadar sürdü. Bu savaşlar sırasında Adana ve Tarsus birkaç defa el değiştirdi. 8 Ramazan 893'te (16 Ağustos 1488) Adana civarındaki (Ağa-çayın) savaşı kazanan Memlükler şehri tekrar ellerine geçirdiler. Dulkadırlı Beyi Alâüddevle'nin MemlüKler'e iltihakı onların işini kolaylaştırmış, Çukurova'da cereyan eden bu savaşlarda üstün gelen taraf genellikle Memlükler olmuştur.
Kâyıtbay, 895te (1490) Osmanlılar'la barış yapmak için yeni bir heyet gönderdiyse de bu yeni bir savaşa yol açtı. Kâyıtbay, Emîr Özbek'e Osmanlı ülkesine saldırı emri verdi. Kayseri üzerine yürüyerek karşısına çıkan Osmanlı birliklerini mağlûp eden Özbek, Osmanlı kuvvetlerinin yaklaştığını duyunca muhasarayı kaldırdi. Gülek'e çekilirken Niğde, Karaman ve Ereğli civarını yağmaladı. Çukurova savaşlarında daha başarılı olmasına rağmen Kayıtbay, askerî İhtiyaçları temin hususunda karşılaştığı zorluklar sebebiyle barış için Tunus Hafsî sultanı başta olmak üzere bazı hükümdarların aracılığına başvurdu. Sonuçta Osmanlılar'Ia on beş yıl süreli bir barış imzalandı (896/1491). Dul-kadıriı Beyi Alâüddevle de bundan sonra iki tarafla dostane ilişkiler kurmaya çalıştı. Kayıtbay ertesi yıl, Endülüs'teki son İslâm devleti olan Nasriler'in (Benî Ahmer) yardım talepleri karşısında ülkesindeki hıristiyanları cezalandırmaya veya hı-ristiyanların Suriye ve Filistin'e girmesini yasaklamaya yönelik neticesiz kalan birtakım tehditler dışında bir şey yapamadı. Zira o sırada devletinin güçlü bir donanması da bulunmuyordu. Kayıtbay 27 Zilkade 901'de (7 Ağustos 1496) vefat etti.
Saltanatının son dört yılını savaşsız geçiren Kayıtbay, gerek savaş masraflarını gerekse sayılan büyük rakamlara ulaşan eserleri için yapılan büyük harcamalar yüzünden iyice bozulan ekonomiyi düzeltmek amacıyla çok gayret göstermişti. Kaynaklarda, mevcut gelirlerin yetmemesi üzerine Kayıtbay'ın para toplamak hususunda zora başvurduğu, zenginlen sıkıştırıp mal müsaderelerinde bulunduğu, vakıf veya şahıslara ait gayri menkullerden vergiler aldığı, hububat tacirleri üzerine ağır vergiler koyduğu ve yine bir nevi ihtiyat kuvveti olan evlâdü'n-nâsı cepheye göndermekten muaf tutmak karşılığında vergiye bağladığı belirtilir. Onun saltanat dönemi bazı tarihçilerce Burcî Memlükleri'nin en parlak devri sayılır.
Kaynaklarda âdil, cesur, ileri görüşlü, ilme ve ilim adamlarına değer veren bir hükümdar olarak tanıtılan Kayıtbay pek çok imar hareketinde bulunmuştur. Ülkesindeki maddî sıkıntılara rağmen Mısır, Hicaz ve Suriye'de pek çok cami, medrese, tekke, köprü ve kale inşa ettirmiştir. Yangın geçiren Mescid-i Nebevî'yİ yenilemiş. Mekke ve Medine'de Harem'e bakan birer medrese yaptırmıştır. Bu eserlerden bazıları günümüze ulaşmıştır. Bunlar arasında özellikle türbesinin de içinde bulunduğu Kahire kapısındaki camisi en tanınmış olanıdır. Bu külliye, sadece Memlûk mimarisinin değil aynı zamanda İslâm mimarisinin en güzel örneklerinden sayılır.601 Seyahati seven Kayıtbay Dicle ve Fırat boylarına kadar seyahatler yaptı. Bu arada hac görevini de ifa ederek Burcî Memlükleri döneminin bu görevi yerine getiren tek sultanı olma Özelliğini kazandı. Kayıtbay, hayatı boyunca tek bir kadınla evli kalması ve tahttan indirilmiş sultanlara, yakınlarına ve isyan eden bazı emirlere iyi davranmasıyla da tanınır.
Bibliyografya :
İbn Ecâ. el-c!râk beyne'l-Memâtîk ue'l-'Oş-mâniyyîne'l-Etrâk ma'a rıhleti'l-emir Yaşbek min Mehdi ed-Deuâdâr (nşr M. Ahmed Deh-mân|, Dımaşkl406/1986;Âşıkpaşazâde. Târih, s. 210-217; Sehâvî. ed-Dau'ü'Mâmı1, V, 201-211; Şehâbeddin İbnü'l-Cey'ân, el-Kavlü 'i-müs-tazraffi seferi mevlana'l-Meliki'l-Eşref fnşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Trablusşam 1984; İbnü'ş-Şıhne. el-Bedrü'z-zâhir fi nuşrati'l-Meli-kİ'n-Nâşır (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Beyrut 1403/1983, s. 35-44; Abdülbâsıt el-Ma-lati, fiüzhetii'l-esâtîn fi mert üeliyeMışrmine's-sclâün (nşr. M. Kemâleddin izzeddin Ali), Kahire 1987, s. 143-146; İbn İyâs. Bedâ'i'u'z-zühûr, İM, 3-332; Hoca Sâdeddin. Tâcü 't-teuârilı (nşr. ismet Parmaksızoğlu), İstanbul 1979,111, 208, 242-243, 250, 266-273; Ahmed b. Yûsuf el-Karamâ-nî, Ahbârü'd-düuel ve âşârü'l-üuel fi't-târth (nşr. Ahmed Hutayt-FehmîSa'd), Beyrut 1412/ 1992, III, 37-42; Gazzî. el-Keuâkİbü's-sâ'ire, 1, 297-300; Şevkânî. el-Bedrü'L-tâli', il, 55-56; Sa-îd Abdülfettâh Âşûr. el-Eyyûbiyyûn ue'l-Memâ-lik, Kahire 1990, s. 286-291; İsmail Yiğit, Siya-sî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi: Memlük-/er, İstanbul 1991, V][, 120-123; G. Wiet, "Deux princes ottomans a la cour d'Egypte", BIE, XX (1938). s. 137-150; M. C. Şehabeddİn Tekindağ, "II. Bayezid Devrinde Çukur-Ova'da Nüfuz Mücadelesi", TTK Belleten, XXX1/123 (1967), s. 345-373; İsmail Ahmed İsmail. "Medresetü's-Sultân KâyıLbay fi Mescidi'l-Harâm", el-'Arab, XIV, Riyad 1979-80, s. 82-95; Sobernheim, "Ka-yıtbay". M, VI, 462-464; a.mlf. -[E. Ashtor], "Kâ3it Bay", B2 (Fr.), IV, 483-484; Refet Yınanç, "DulkadıroğuIIan", DM, IX, 553-557. İsmail Yiğit
Dostları ilə paylaş: |