IBNU'D-DELAI
Ebü'l-Abbâs Ahmed b. Ömer b. Enes b. Dilhâs el-Uzrî ed-Delâî (ö. 478/1085) Hadis hafızı ve coğrafyacı.
4 Zilkade 393 te (4 Eylül 1003) Endülüs'te Meriye (Almeria) yakınlarındaki Delâye (Dalias) köyünde doğdu. Fetihten sonra İber yarımadasına göç eden Yemenli Arap kabilelerinden Uzre'ye mensuptur. Babasının dedesine nisbetle İbn Dilhâs olarak da anılmaktadır. 407'de (1016-17) anne ve babasıyla birlikte Mekke'ye gitmek üzere yola çıktı ve ertesi yılın ramazan ayında oraya ulaştı. Mekke'de sekiz yıl kalarak Ebü Zer el-Herevî'den Buhârî'nin ve Ebü'l-Abbas Ahmed b. Hasan b. Bündâr er-Râzî'den Müslim'in el-Câm?u'ş-$a-hîh'lerini dinledi. Ebü'l-Kâsım Mühelleb b. Ebû Sufre"den, ayrıca bir kısmı Mekke-li, diğerleri hac İçin gelen pek çok âlimden hadis ve fıkıh dersleri aldı. 416'da (1025) Endülüs'e dönen İbnü'd-Delâî, Meriye Camii'nde ders vermeye başladı. Aralarında aynı zamanda kendilerinden hadis dinlediği İbn Rüşd, İbn Hazm ve İbn Abdülber en-Nemerî ile Ebû Ubeyd el-Bekrî. Muhammed b. Fütûh e!-Humeydî, Ebû A!i es-Sadefî, Ebû Ali el-Gassânî'nin bulunduğu çok sayıda tanınmış kişi onun talebeleri arasında yer aldı.
Mâliki mezhebine mensup oian İbnü'd-Delâî güvenilir bir muhaddis, önemli bir coğrafya âlimidir. İber yarımadasının çeşitli bölgelerine seyahatlerde bulunarak bu yerler hakkında bilgi toplamış, kendisine bu yolculuğunda coğrafyacı Ebû Ubeyd el-Bekrî kılavuzluk yapmıştır. Yâküt el~ Hamevîve Muhammed b. Muhammed el-İdrîsî gibi coğrafyacılar ondan faydalanmış, Zekeriyyâ b. Muhammed el-Kazvînî de Âşârü '1-bilâd ve ahbârü 'l-'ibâd adlı eserinde 95 İspanya ve Batı Avrupa ile ilgili coğrafî bilgi verirken onu esas almıştır.96 Eserlerinde, çalkantılı mülûkü't-tavâif dönemi (1031 -1090) İspanya'sının coğrafî yapısı ile tarihî ve kültürel hareketliliğine ışık tuttuğu kabul edilen İb-nü'd-Delâî 19 Şaban 478'de (10 Aralık 1085) Meriye'de vefat etti ve Havz Kab-ristanı'na defnedildi.
Eserleri.
1. İftizâzu (İktizâzu.) ebkâr evâ'ilü'î-ahbâr. Hadis kitaplarından derlenmiş olup Hz. Peygamber henüz hayatta iken fıkhî hükümlere esas teşkil eden hadislerden meydana gelmiş bir çalışmadır. 97
2. Terşîcu'l-ahbâr ve ten-vfu'l-âşâr ve'1-büstân ü ğ amfibi'1-bül-dân ve'1-mesâlik ilâ cemîH'I-memâlik. Ahmed b. Muhammed er-Râzî'nin başlattığı, Endülüslü âlimlerin sürdürdüğü tarihî ve coğrafi bilgilerin iç içe verilmesi geleneğine 98 uygun olarak kaleme alınan bu tarihî coğrafya eserinde önce kısaca coğrafî bilgiler verilmiş, ardından genişçe tarihî malumat kaydedilmiş, olaylar kronolojik sıraya göre sıralanmıştır. Eserin o dönem İçin önemli sayılabilecek bir özelliği de esas alınan hicrî tarihlerin gerekli görülen yerlerde milâdî karşılıklarının verilmesidir.99 İbnü'd-Delâî bu çalışmasında daha çok müşahedelerine dayanmış olmakla birlikte önceki müelliflerin eserlerine de başvurmuş, özellikle İslâm öncesi İspanya tarihine dair konularda Ahmed b. Muhammed er-Râzî'den istifade etmiştir. Endülüs'le ilgili araştırmalar için önemli kaynaklar arasında sayılan eserin bir bölümü Abdülazîz el-Ehvânî'nin tahkikiyle yayımlanmıştır (Madrid 1965).
3. Niza-mü'1-mercân fi'l-mesolikve'l-memâlik. Genel coğrafyaya dair bir risaledir. İbnü'd-Delâî'nin bunlardan başka De-lâHlü'n-nübüvve ile Fehrese adlı eserlerinden de söz edilmiştir.100
Bibliyografya :
Humeydî, Cezuetü'l-mukLebîs (nşr. İbrahim el-Ebyârîj. Kahire 1410/1989,1, 213-217; Sem-"ânî, ei-Ensâb, V, 389; İbn Hayr, Fehrese, s. 222, 430, 473; ibn Beşküvâl. eş-Şsla (nşr İbrahim el-Ebyârîl, Kahire-Beyrut 1410/1989,1, 115-117; Dabbî, Buğyelü'l-müUemis (Ebyarî), I, 242-244; İbnü'l-Esîr, el-Lübâb, I, 522; Kazvînî, Âşârü'l-bİ-lâd, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), bk. İndeks; Zehebî, A'tâmu'n-nübelâ', XVIII, 567-568; a.mlf., Târî-hu'L-İslâm: sene 471-480, s. 216-217; Safedî. et-Vâfi,VII, 259-260;el-Hulelü's-sündüsiyye,], 380-382,404; Mahlûf, Şeceretü'n-nûr, I, 121 ;l. Krachkovsky, Târihü'l-edebi'l-coğr
İBNU'D-DEMAMINI
Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. EbîBekr b. Ömer el-Mahzûmî el-İskenderî ed-Demâmînî (ö. 827/1424)
Arap dili ve edebiyatı âlimi.
763'te (1362) İskenderiye'de doğdu. İb-nü'd-Demâmînî veya Demâmîn diye tanınır. İskenderiye'de akrabası Bahâ İbnü'd-Demâmînî. Abdülvehhâb e!-Karavî, Kahire'de Sirâcüddin İbnü'l-Mülakkin, Mecd İsmail el-Hanefî ve Kemâleddin ed-Demî-rî, Mekke'de Kadı Ebü'l-Fazl en-Nüveyrî gibi âlimlerden tahsil gördü. Memleketinde zamanının ileri gelen ilim adamları ile ve bilhassa İbn Haldun'la uzun süre beraber bulundu. Nasır et-Tinnîsî, İbn Arafe, Cemâl İbrahim el-Emyûtî, Celâleddin Ab-durrahman b. Ömer el-Bulkinî gibi âlimlerden de İstifade etti. İskenderiye'de birçok medresede ders veren İbnü'd-Demâ-mînî. Kadı Ahmed İbnü't-Tinnîsî'nin nâ-ibliğini yaptı. Daha sonra onunla beraber gittiği Kahİre'de de bir süre aynı göreve devam etti. Ezher'de Arap dili ve edebiyatı dersleri verdi. 800 (1398) yılında Dı-maşk'a geldi ve oradan hacca gitti. Hac dönüşü Kahire'deki nâiblik görevini bırakarak İskenderiye'ye döndü. Şehrin büyük bir camisinde İmam-hatiplik yapmaya başladı. Ayrıca ticaretle de meşgul oldu. Borca girerek büyük bir dokuma tezgâhı kurdu. Tezgâhla birlikte evi yanınca ekonomik durumu iyice sarsıldı. Alacaklılarından kaçıp Mısır'ın Saîd bölgesine gittiyse de yakalanıp Kahire'ye getirildi. Bu sırada Kahire'de bulunan edip ve şair İbn Hicce el-Hamevî ile sır kâtibi Nâsırüddin İbnü'l-Bârizî'nin yardımları sayesinde borçlarından kurtuldu ve eski itibarına kavuştu. Memlûk Sultanı el-Melikü'l-Müeyyed el-Mahmûdî tarafından Mısır'da Mâlikî kadısı olarak tayin edildi. Bazı ciddi suçlamalara mâruz kalması üzerine görevinden ayrılarak tekrar hacca gitti (819/1416). Ertesi yıl Yemen'e geçip Zebîd Camii'nde bir yıl kadar ders okuttu. Fakat burada daha fazla kalma imkânı bulamayıp Hindistan'a geçti. Hindistan'da verdiği dersler ve çalışmalarıyla kısa sürede kendini kabul ettirdi. Ancak buradaki hayatı da uzun sürmeyen İbnü'd-Demâmînî827Şâ-banında (Temmuz 1424) Hindistan'ın Gül-berge şehrinde vefat etti. Bazı kaynaklarda zehirlenerek öldürüldüğü kaydedilmektedir.101 İbnü'd-Demâmînîdil, edebiyat âlimi ve şair olmasının yanı sıra fıkıh, tefsir ve hadis alanlarında da söz sahibiydi.
Eserleri.
1. el-cUyûnü'l-ğömizeaIâ hobâya'r-Râmize.102 Ebü Muhammed Abdullah b. Osman el-Hazrecî'nin el~Haz-reciyye ve er-Râmize adlarıyla anılan aruza dair kasidesinin şerhidir. Bazı kaynaklarda iki ayrı kitap olarak gösterilen eserde Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Gırnâtî'nİn er-Râmize üzerine yazdığı şerhi esas alan müellif, hocalarının aruza dair görüşleriyle kendi görüşlerini mezcetmiştir. İlk olarak kenarında Şeyhülislâm Ebû Yahya Zekeriyyâ el-Ensârî'nin Fethu Rabbi'l-beriyye bi-şerhi'î-Kaşî-deü'l-Hazreciyye adlı eseriyle birlikte el^Uyûnü'l-fâhiretü'l-ğâmize calâ ha-bâya'r-Râmize ismiyle basılan eserin (Kahire 1303) ilmî neşri el^Uyûnü'1ğâ-mize calâ habâya'r-Râmize adıyla Has-sânî Hasan Abdullah tarafından gerçekleştirilmiştir (Kahire 1383/1973, 1415/ 1994).
2. Tuhfetü'l-ğarib bi-şerhi Muğ-ni'l-lebîb. İbn Hişâm en-Nahvî'nin i'rab ve edatlarla ilgili Muğni'l-lebîb adlı eserinin şerhidir. Bu eser Mısır'da (1305), Takıyyüddin eş-Şümünnî'nin Kitâbü'1-Mun-şıf mine'l-kelâm'alâMuğnîİbn Hişâm adlı eserinin haşiyesinde yayımlanmıştır. İbnü'd-Demâmînî'nin aynı eser üzerine bir şerhi daha vardır. Hindistan'da kaleme aldığı şerhe el-Hindlyye, Yemen'de yazdığına el-Yemeniyye adı verilmiştir. Eserin "Kıtfa min Tlıhfeti'l-ğarîb" adını taşıyan bir bölümü Beyazıt Devlet Kütüp-hanesi'nde bulunmaktadır. 103
3. Th'lîku'l-ferâ'id alâ Teshili'1-tevffid. İbn Mâlik et-Tâî'nin nahve dair eserinin şerhidir. 820 (1417) yılı civarında Hindistan'da öğrencilerin isteği üzerine yazılan şerh, Gucerât Sultanı 1. Muzaffer'in oğlu I. Ahmed'e ithaf edilmiştir. İbnü'd-Demâmînî et-Teshîl üzerine iki şerh daha yazmıştır. Bunlardan biri noksandır; diğeri tamam olup Mısır'da kaleme alınmıştır.104 Tcflîku'l-ferâ'id'm çeşitli yazmaları mevcuttur. 105
4. el-Menhelü'ş-şâfî şerhi'I-Vâfî. Muhammed b. Osman el-Belhî'nin eî-Vâfî fi'n-nahv adlı eserinin şerhi olup Gucerât Sultanı I. Ahmed'e ithaf edilmiştir.106
5. Lemha-tü'1-Bedr. Kısa makâme türünde bir eserdir. 107
6. Aynü'l-Hayât. Hocası Demîri'nin Hayâtü'I-hayevân'ınm muhtasarıdır. İbnü'd-Demâmînî, eserdeki uzun kısımları özetleyerek ve gerekli ilâveleri yaparak meydana getirdiği ihtisarını 823 Şabanında (Ağustos 1420) tamamlayıp I. Ahmed'e ithaf etmiştir. Eserin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde kayıtlıdır.108
7. Nüzûlü'1-ğayş fî şerhi Lâmiyyeü'î-cAcem. Şenferâ'nın Lâmiyyetü'l-'Arab adlı kasidesine karşı Tuğrâî tarafından kaleme alınan Lâmiy-yetü'l-'Acem üzerine Selâhaddin es-Sa-fedî'nin yazdığı şerhe reddiye olup 794'-te (1392) Kahire'de telif edilmiştir.109
8. el-Meşâbîh 'ale'l-Câmfi'ş-şahîh. Buhârî'nin el-Câ-micu'ş-şahîh"me yapılan şerhlerden biri olup Gucerât Sultanı I. Ahmed adına kaleme alınmıştır. Eski nüshalarından birinin sonunda ise eserin Yemen'in Zebîd şehrinde tamamlandığı yazılıdır.110 Şerhin İstanbul kütüphanelerinde çeşitli nüshaları vardır. 111
9. Risale latife fî bcfzi mehâsini Dımaşk. 112
10. Kitûbü'l-favöfî. Aruza dair olan eseri Muhammed b. Osman el-Belhî şerhetmiştir.
11. Cevâhirü'l-buhûr. Yi ibnü'd-Demâmînî'nin el-Fethu'r-Rabbânî fi'r-red 'ate'l-Binbâni adlı eserinin ilk iki sayfası.113
ne aruzla ilgili olup Muhammed b. İbrahim b. Lü'lü' ez-Zerkeşî (ö. 882/1477) tarafından şerhedilmiştir.
12. Şemsü'1-Mağ-rib fi'I-murkış ve'1-mutrib. Edebî mektup Örneklerinden oluşur.
13.el-Fethu'r-Rabbânifi'r-redcale'l-Binbânî. Hindistan âlimlerinden Binbânrnin, müellifin el-Meşâbîh adlı eseriyle Teshîlü'î-fevâ'id şerhine yöneltmiş olduğu eleştirilere reddiyedir.114 İbnü'd-Demâmînî'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: İzhârü't-tcflîli'I-muğlak li-vücûbi hazfi'âmili'î-meîtû-li'l-mutlak, Mddirıü'l-cevâhir, el-Kevâ-kibü'l-bedriyye, Şerhu'l-Maşdari'l-ce-vâhir, Mücelled fi'l-i'râb, MakötFu'ş-şürb.115
Bibliyografya :
İbnü'd-Demâmînî, el-cUyCınü'l-ğâmize caiâ habâya'r-Râmize{nşT. Hassânî Hasan Abdullah), Kahire 1415/1994; SenYânî, el-Ensâb (Bârûdî), 1,487;Sehâvî. ed-Dau'ü'Hamı', VII, 184-187;Sü-yûtî. Buğyetü'i-uucât. I, 66 vd.; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, rieylû'l-ibtihâc,7rab\\is 1408/1989, s. 488-490; Keşfü'z-zunûn, 1, 406, 549, 613, 696vd.;Il, 1135 vd., 1235, 1537, 1998; İbnü'l-İmâd. Şe2erâ£,VIl, 181;Şevkânî. el-Bedrü't-tâli*, II, 150 vd.; Serkîs, Mu'cem, 1, 879 vd.; Brockel-mann, GAL, II, 32-33, 172; SuppL, 1,440; II, 21, 171; Ziriklî. el-A'iâm, VI. 282 vd.;Kehhâle. Muc-cemü'l-mû'eltifîn, IX, 115.
Dostları ilə paylaş: |