İBNÜ'D-DEYBA
Ebû Abdillâh (Ebü'l-Ferec, Ebû Muhammed) Vecîhüddîn Abdurrahmân b. Alî eş-Şeybânî eş-Şâfiî e2-Zebîdî el-Abderî (ö. 944/1537) Tarihçi, hadîs âlimi, fakih ve şair.
Buğyetü'l-müstefîd adlı eserinde kendisi hakkında verdiği bilgilerden 139 öğrenildiğine göre4 Muharrem866'-da (9 Ekim 1461) Yemen'in Zebîd şehrinde doğdu. Bazı müelliflerce Dîba' şeklinde de okunan ve Nûbe dilinde "beyaz" anlamına gelen künyesini büyük dedesi Ali b. Yûsuf un lakabından almıştır.140 Babası onun doğduğu yılın sonunda Zebîd'den ayrılarak bir daha geri dönmemiş ve Hindistan'daki Diû'da Ölmüştür (876/1471). Çocukluğunu, anne tarafından dedesi allâme Şerefeddin Ebü'l-Ma'rûf İsmail b. Muhammed b. Mübâriz eş-Şâfiî'nin yanında geçirdi. Onun akraba olarak yalnız dayılarından bahsetmesi, Zebîd kadınlarının gurbetçilerle evlendikleri ve kesinlikle yerlerinden ayrılmadıkları yolundaki rivayetleri destekler mahiyettedir.
İbnü'd-Deyba', dayısı Zebîd Kadısı Ce-mâleddin Ebü'n-Necâ Muhammed et-Tayyib b. İsmail b. Mübâriz'den kıraat, Arapça, matematik, ferâiz ve fıkıh. Yemen ulemâsından Ahmed b. Ahmed b. Abdüllatîf eş-Şerecî'den hadis ve tefsir, Cemâleddin Ebû Ahmed Tâhir İbn Cağ-mân'dan fıkıh dersleri aldı. Hocaları arasında İbrahim b. Ebü'l-Kâsım İbn Cağ-mân, Nûreddin Ali b. Ebû Bekir Hattâb. Ömer b, Muhammed el-Fetâ b. Muîd el-Eş'arî, Muhammed b. Abdüsselâm en-Nâ-şirî ve Hasan b. Osman da bulunmaktadır. 883 (1479). 88S (1481) ve 897 (1492) yıllarında hacca gitti. Üçüncü haccında tanıştığı Hafız Şemseddin Abdurrahmân es-Sehâvî'den Şahîh-i Buhâri ile Şahîh-i Müslim'i dinledi ve ona İbn Hacer e!-As-kalânî'nin Bülûğu'l-merâm'mı okudu.141 Öğrencilerinden bazı meşhur simalar da şunlardır: İbn Ziyâd el-Gaysî, Seyyid Hafız Tâhir b. Hüseyin el-Ehdel, Ahmed b. Ali el-Müz-câti. Şeyh b. Abdullah el-Ayderûs, Ebü's-Saâdât eİ-Fâkihî el-Mekkî. İbnü'd-Deyba', Tâhirîler'in son hükümdarı el-Melikü'z-Zâfir Âmir b. Abdülvehhâb'dan himaye görmüş. Zebîd Ulucamiİ'ne hadis müderrisi tayin edilerek kendisine şehrin en güzgI yerinde bir ev verildiği gibi ayrıca bereketli topraklar iktâ edilmiştir. 26-27 Receb 944 (29-30 Aralık 1537) tarihinde Zebîd'de vefat etti ve Bâbü Siham'daki Şeyh İsmail b. İbrahim el-Cebertî Türbe-si'nin yanına gömüldü.
İbnü'd-Deyba', Zebîd ve Yemen tarihi konusunda kitap yazan tarihçilerin en önemlilerindendir ve onun Memlükler'le Osmanlıların Yemen'e girişlerine bizzat şahit olması önemini arttırmaktadır. Eserleri, özellikle bölgenin 900-923 (1495-1517) yıllarını içeren dönemi için birinci elden kaynaktır ve mahallî tarih yazıcılığının güzel örneklerinin başında gelir. Bu eserler, o yıllarda Aşağı Yemen'deki ŞâfİÎ merkezlerinin başlıcalarından olan Zebîd şehrinin, Resûlîler'in ve Yemen Tâhirîle-ri'nin tarihleri hakkında kaleme alınmış en önemli kaynaklardan sayılmaktadır. İbnü'd-Deyba'ın kitaplarını yazarken daha çok şu müelliflerin eserlerinden istifade ettiği görülür: İbn Semüre el-Ca'dî, Umâre el-Yemenî, Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî, Cemâleddin Abdülbâki b. Ab-dülmecîd el-Kureşî el-Yemânî, Ebü'l-Ha-san Ali b. Hasan el-Hazrecî, Şerefeddin İsmail b. Ebû Bekir el-Mukrî, Afîfüddin Muhammed en-Nâşirî. Kendisinden istifade eden tarihçilerden bazıları da şöyle sıralanabilir: îsâ b. Lutfullah b. Mutah-har, Kutbüddİn en-Nehrevâlî, Muhammed b. İsmail b. Muhammed, Muhammed el-Yemenî, Muhyiddin el-Ayderûsî, Ebû Muhammed Muhammed et-Tayyib b. Abdullah.
Eserleri.
1. Buğyetü'l-müstefîd fî ah-bâri medîneti Zebîd. 6 Safer 906'da (1 Eylül 1500) tamamlanan ve bir mukaddime ile on babdan meydana gelen kitap, başlangıçtan 900 (1495) yılına kadar Zebîd şehrinin coğrafî durumu, kurucusu ve kronolojik düzenle siyasî tarihi hakkında bilgi vermekte ve müellifin kendi biyografisiyle son bulmaktadır. İbnü'd-Deyba', bu eseri BenîTâhir'in durumunu açıklamak amacıyla yazmaya başlamış, buna çok memnun olan Sultan el-Meli-kü'z-Zâfir onu Ödüllendirdiği gibi unuttuğu bazı noktalan hatırlatarak bunları da kitaba almasını sağlamıştır. Çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin 142 önce bir kısmı Cari Theodor Johannsen tarafından şerh edilip Hisloria lemanae adıyla Latince'ye çevrilmiş (Bonn 1828), daha sonra da tamamı Abdullah Muhammed el-Habeşî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut-San'a 1979). Ayrıca Râdî Dağfûs, İbnü'd-Deyba'ın biyografisini içeren son bölümü 143 Yûsuf ŞÜ1-hud da yine tamamını müellifin bu esere yazdığı zeyille birlikte neşretmiştir.144
2. el-Fazlü'1-mezîd alâ Buğyeti'l-müsteîîd fî ahbâri (medîneti) Zebîd. 923 (1517) yılına, yani son Tâhiri sultanının ölümü ve Memiükler'in Yemen'e girişine kadar meydana gelen olayları anlatan kitap Buğyetü'l-müstefîd'e zeyil olarak yazılmıştır. Eseri Muhammed îsâ Sâlihiyye, üzerine hazırladığı yüksek lisans teziyle birlikte Kuveyt 1402/1982 , Yûsuf Şülhud da Fransızca bir mukaddime ve fihrist ekleyerek Buğyetü'l-müstefîd ile birlikte (Beyrut 1983) yayımlamıştır.
3. el-'İkdü'I-bâhir fî târihi devleti Benî Tâhir. Buğyetü'l-müstefîd'ir ihtisarı olup Sultan el-Melikü"z-Zâfir'in isteği üzerine kaleme alınmıştır.145
4. Ahsenü's-sülûkiînazmi men vülîiye medînete Zebîd mine'l-mülûk. Tâhirî sultanlarını ve Zebîd tarihini anlatan recez tarzında telif edilmiş bir eser olup 146 Râdî Dağfûs tarafından yayımlanmıştır. 147
5. Kurretü'l-'ııyûn üoh-bâri'l'Yemeni'î-meymûn. Buğyetü'l-müstefîd'e zeyil olarak yazılmış, Yemen'in
924 (1518) yılına kadar gelen İslâmî dönemine ait şümullü bir tarihidir. Üç bölüm halinde hazırlanan eserin birinci bölümünde Yemen, San'a ve Aden, ikinci bölümde Zebîd ve burada hüküm süren emîrlerle vezirler, üçüncü bölümde ise Tahinler ele alınmaktadır. İbnü'd-Deyba', Resûlîler'le Tahinler hakkındaki önemli kaynaklardan biri olan bu eserinin telifinde İbn Vehhâs el-Hazrecî'nin (ö. 812/1410) özellikle el-'Ascedü'I-mesbûk ve el-Ki-fâye ve'1-fiâm adlı eserlerinden faydalanmıştır.148 Çok sayıda yazma nüshası bulunan eseri 149 Muhammed b. Ali el-Ekva' neşretmiştir.150
6. Hadû'iku'1-en-vâr ve metâli'u'l-esrâr fî sîreti'n-ne-biyyi'l-muhtâr ve 'alâ âlihi'l-muştafî-ne'1-ahyâr. 151
7. Mükeffkâtü'z-zünûb ve mû-cibâtü'I-cenne.152
8. el-Mevlidü'ş-şerîf ve kaşâ'id fî medhi'r-Resûl. 153
9. Tuhfetü'z-zemenfifezâ'i-ii ehli'I-Yemen. 154
10- Neşrü'1-le'â-li's-seniyye. 155
11 .Neşrü'l-mehâsini'l-Yemâniyye fî haşâ3işi'l-Ye-men ve nesebi'l-Kahtâniyye. Yine Hammûş tarafından şerhi Neşrü 1-le'âli's-se-niyye ile birlikte yayımlanmıştır. Müellifin bunlardan başka Muhtasara Taba-köti'l-Meliki'l-Eşref er-Resûlî ve Kitâ-bü'î-Mfrâc adlı İki eseri daha olduğu bilinmektedir.156
İbnü'd-Deyba'ın kaleme aldığı diğer eserleri de şunlardır:
1. Gâyetü'1-mat-lûb ve 'azamü'l-minne fîmâ yağfirul-lâhü bihî mine'z-zünûb ve yûcibü'l-cenne. 885 (1480) yılında yazılmıştır. 157
2. Keşfü'I-kürbe ti şerhi Du'tfi'1-İmâm Ebî Harbe. 897'de (1492) kaleme alınmıştır. 158
3. Temyîzü't-tayyib mine'l-habîş mimmâ yedûru çalâ elsine-ü'n-nâs mine'l-hadîş. Sehâvî'nin el-Ma-kâşıdü'l-hasene fî keskin mine'1-ehâ-dîşi'J-müşlehire'ale'l-elsine'sm'm muh-tasandır. 159
4. Teysîrü'l-vüşûl ilâ Câmfi'I-uşûl. Mecdüddin İb-nü'l-Esîr'in Câmicu'l-uşûl fî ehâdîşi'r-Resûl adlı eserinin muhtasarıdır.160 Eser İbrahim Canan tarafından açıklamalarla birlikte Türkçe'ye çevrilmiştir.161
Bibliyografya :
İbnü'd-Deyba", Buğyetil'l-müstefîd (nşr. Abdullah Muhammed el-Habeşî), Beyrut-San'a 1979, s. 227-232; a.mlf., el-Faziü'l-mezîd 'ala Bu.ğyeti'1-müstefîd fi ahbârî medînetî Zebtd (nşr, Yûsuf Şülhud], Beyrut 1983, neşredenin girişi, s. 5-21; a.e. (nşr. Muhammed îsâ Salihiy-ye), Kuveyt 1402/1982, s. 5-40; a.mlf.. Tuhfe-tü'z-zemen fi feza'ili ehli'l-Yemen (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1412/1992, neşredenin girişi, s. 11-15, 60-63; a.mlf., Neşrü'l-mehâsi-ni'l-Yemâniyye fi haşa1 işi'l-Yemen ue nesebi'l-$ahtâniyye (nşr. Ahrried Râtib Hammûş), Bey-rut-Dımaşk 1413/1992, neşredenin girişi, s. 5-52; a.mlf.. Hadâ'İku'l-enuâr ue metali'u'l-esrâr /î sîreU'n-nebiyyi'l-muhtâr ue calâ âlihi'l-muş-£a/lne7-a/ıyâr(nşr. Abdullah İbrahim el-Ensârî), Mekke 1413/1993,1, 57-63; Sehâvî.ed-Dau3ü7-lâmi', IV, 104-105; Abdülkâdir el-Ayderûsî, en-Nûrü's-sâ/îr, s. 191-199; Gazzî, el-Keuâkibü's-sâ'ire, !l, 158; lbnü'1-imâd. Şezerât, VIII, 255-256; Muhibbi, Hulaşatü 7-eşer, III, 192-193; Şev-kânî, el-Bedrû'L'Lâli*, 1, 335-336; Serkîs, Mu'-cem, I, 104-105; Brockelmann. GAL, II, 400; SuppL, II, 32, 238, 548; Muhammed Zibâre, E'immetü't'Yemen, Kahire 1952, I, 415; Ziriklî, e/-A'/âm, III, 318; Kehhâle, Mu'cemü'1-mü.'eüi-fin, V, 159; Eymen Fuâd Seyyid. Meşadİru târt-Iıi'l-Yemen fi'l-'aşri'l-İslâmı, Kahire 1974, s. 162-164, 200-205; Ömer Ferruh. Me^âlİmü'l-edeb't 'I-'Arabi fi'l-caşri'i-badiş, Beyrut 1406/ 1985, I, 274-278; Abdullah Muhammed el-Habeşî. Meşâdirü'l-rıkrİ'l-lslâmİ fi'l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 477-478; Râdî Dağfûs, "İbnü'd-Deyba' nıtferrihu'I-Yemen ve Zebîd", Hau-UyyâtCL Câmi'aü't-Tünisiyye, sy. 18(Tunus 1980], s. 31-74; G. Rex Smith, "The Tahirids Sultans of the Yemen (858-923/1454-1517) and their Historianlbn al-Dayba", JSS, XXIX/1 (1984), s. 141-154; C. van Arendonk - [G. R3ntz],Mlbnal-Daybaq",£7i'(Fr.).m, 769; Muhammed Hâdî Müezzin-i Câmî, "İbn Deybac", DMBİ, III, 523-525; Hüseyin Abdullah el-Ömerî, "'Abdurrahmân b. 'Alî b. ed-Deyba'", Meoşû'a-tü'1-Yemeniyye, San'a 1412/1992, II, 630.
Dostları ilə paylaş: |