TüRKİye diyanet vakfi

EYYÛBİZADE MUSTAFA

Mustafâ b. Yûsuf b. Murâd el-Mostârî el-Bosnevî (ö. 1119/1707) Müderris, Mostar müftülerinden.

1061 (1651) yılında Bosna-Hersek'in Mostar kasabasında doğdu. Memleke­tinde Şeyh Yuyo lakabıyla meşhur oldu. Osmanlı ilim muhitinde Mustafa-yı Mostârî diye tanındı. İlk öğrenimini Mostar'-da yaptı. Babası Yûsuf Efendi'den ve memleketinin diğer âlimlerinden ders aldı. 1088 (1677) yılında İstanbul'a git­ti, Sahn-ı Semân Medresesi'nde dört yıl yüksek tahsil gördü. Hocaları arasında Molla Salih, Tireli Karabekir ve Arapzâ-de gibi devrin ileri gelen âlimleri de var­dı. Mezun olup mülâzemetini tamamla­dıktan sonra müderris oldu. İstanbul'­daki bazı medreselerde ders okuttu, ay­rıca dönemin devlet adamlarından Ab-durrahman Paşa'nın oğlu Abdullah'a dört yıl özel hocalık yaptı; bir eserini de bu seçkin öğrencisi için yazdı. İstanbul'­da kaldığı on beş yıl içinde diğer ilmî ça­lışmaları yanında altmış kadar kitabı ken­disi için istinsah etti. İlk on eserini de İs­tanbul'da yazan Eyyûbîzâde bütün bu çalışmalarıyla Osmanlı ilim muhitinde takdir ve itibar gördü. Osmanlı âlimle­rinden Cârullah Veliyyüddin Efendi onu medrese arkadaşı olarak anmıştır.¹⁸⁴

1104 (1692) yılında Mostar Müftüsü Hasan Efendi vefat edince Mostar halkı Eyyûbîzâde'yi müftü seçti ve Mostar'a davet etti. Bu davet üzerine kendisini alıkoymak İsteyen dostlarına, "Ben Her­sek tarafından rahmet kokusu alıyorum" diyerek memleketine döndü. Mostar'-da müftülük görevi yanında Karagöz Bey Medresesi ve diğer medreselerde ders verdi. Böylece hayatının son on beş yılını memleketinde geçiren Eyyûbîzâde ilmî ve sosyal alandaki verimli çalışma­larını Mostar'da yapmış ve eserlerinin çoğunu orada yazmıştır.

Eyyûbîzâde 15 Rebîülâhir 1119¹⁸⁵ tarihinde vefat etti. Ölü­müyle ilgili olarak bazı kaynaklarda yer alan 1110 (1698) tarihi doğru değildir. Mostar'daki Müslümanlar Mezarlığı'nda bulunan kabri halkın ziyaretgâhı olmuş­tur; bu ilgi günümüzde de devam etmek­tedir. 1247'de (1831) Ali Paşa Rızvanbe-goviç tarafından mezarının üzerine bir türbe yaptırılmıştır. Hayatı, şahsiyeti ve faaliyetlerine dair kaynaklarda farklı bil­gi ve nakillere rastlandığı gibi halk ara­sında da hakkında çeşitli rivayetler bu­lunmaktadır. Onun eğitim ve öğretim konusunda yaptığı çalışmalar sayesinde Mostar bölgenin en tanınmış kültür ve eğitim merkezi olmuştur. Ölümünden sonra da şehirde İlmî silsilesi kendisine bağlanan birçok ilim adamı yetişmiştir. Eyyûbîzâde Mostar'da kendi kitaplarıy­la bir vakıf kütüphanesi kurmuş, fakat son zamanlarda buradaki kitaplar dağı­tılarak bir kısmı Saraybosna, Zagreb ve Bratislava gibi çeşitli yerlerdeki kütüp­hanelere taşınmıştır.

Bursalı Mehmed Tâhir, Eyyûbîzâde'-nin biyografisini kayınbiraderi ve öğren­cisi olan Opiyaç İbrahim b. İsmail el-Mos-târrnin Menâkıbü'l-fâzıl el-muhakkık Mustafâ b.Yûsuf el-Mostârî adlı eserin­den¹⁸⁶ naklen ve "Mustafa-yı Mos-târî" başlığıyla verir. Mehmed Handzic de el-Cevherü'1-esnâ isimli eserinde onun biyografisini Opiyaç İbrahim Efendinin adı geçen eserinden istifade ederek yaz­mıştır.

Eserleri. Eyyûbîzâde Mustafa Efendi çoğu şerh ve haşiye mahiyetinde olmak üzere çeşitli alanlarda çok sayıda eser yazmıştır.

a- Felsefe ve Kelâm.

1- Şerhu îsâğîıcî¹⁸⁷. Esîrüddin el-Eb-herrnin klasik mantığa dair îsâğücî adlı eserinin şerhidir. Müellifin bugüne ka­dar basılmış olan tek eseri budur.

2- Ha­şiye Cale'l-Fevâ:'idi'l-Fenâriyye. Mol­la Fenârfnin îsâğücî'yi şerheden eJ-Fe-vâ'idü'I-Fenâriyye adlı eseri üzerine yazılmış notlardır. Yazma bir nüshası Zagreb'de Hırvat İlimler ve Sanatlar Aka­demisi Şarkiyat Enstitüsü'nde bulun­maktadır.¹⁸⁸

3- eş-Şerhu'1-cedîd 'aîe'ş-Şemsiyye fi'l-mantık. Necmeddin el-Kâtibî'nin eş-Şemsiyye adlı eserinin yeni bir şerhidir. Süleymaniye¹⁸⁹ ve Saray-bosna'da Gazi Hüsrev Bey¹⁹⁰ kü­tüphanelerinde birer nüshası mevcuttur.

4- Tavzîhu'1-mantık ve'l-kelâm. Teftâ-zânFnin Tehzîbü'l-manpk ve'î-kelâm adlı eserinin şerhidir. Eyyûbîzâde'nin 1118'de (1706) yazdığı bu eser onun son telifi olup müellif nüshası Saraybos­na Şarkiyat Enstitüsü'ndedir¹⁹¹.

5- Hulâşa-tü'1-âdâb. Öğrenci iken yazdığı bir eser olup Saraybosna'da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'nde bir nüshası mevcuttur¹⁹². Müellif bu eserini daha sonra eş-Şerhu'l-muhtasar 'alâ Hulâşati'1-âdâb ve eş-Şerhu'l-mutawel calâ Hulâşa-ti'1-âdâb adlarıyla iki defa şerhetmiştir. İkinci şerhin müellif nüshası Saraybosna'da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.¹⁹³

6- Şerhu'r-Ri-sâîeti's-Semerkandiyye ü'l-âdâb. Şem-seddin es-Semerkandrnin meşhur risa­lesinin şerhi olup Bratislava'da bir nüs­hası mevcuttur.¹⁹⁴

7- Haşiye alâ Şerhi Mes'ûd er-Rûmî Cale'r-Risâleti's-Semerkandiy-ye. Ebü'l-Kâsım b. Ebû Bekir es-Semer­kandrnin Ferâ'idü'l-fevâ'id adlı eseri­nin Kemâleddin Mes'ûd b. Hüseyin eş-Şirvânî er-Rûmî tarafından yapılan şer­hi üzerine Eyyûbîzâde'nin notlarından ibarettir. Müellif nüshası Saraybosna'da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'nde bulun­maktadır.¹⁹⁵

8- Haşiye calâ Şer­hi Molla el-Hanefî calâ Âdâbi'l-'Adu-diyye. Adudüddin el-îcî'nin Âdâbü'l-bahş adlı risalesinin Molla Hanefî et-Tebrîzî tarafından yapılan şerhi üzerine notlardır. Eserin müellif nüshası Saray­bosna'da Gazi Hüsrev Bey Kütüphane­si'nde mevcut olup¹⁹⁶ aynı kütüp­hanede ikinci bir nüshası daha vardır.¹⁹⁷

9- Haşiye 'ale'l-Fevâ'idi'l-Mîriyye ü'l-âdâb. Molla Hanefî şerhi üzerine Mîr Ebü'l-Feth Tâcüssaîdî tara­fından yazılmış haşiyeye notlan olmalı­dır.

10- Hrîşiye eaid Şerhi's-Seyyid eş-Şerif calâ Âdâbi'l-cAdudiyye.¹⁹⁸

11- Bedrü'1-me'â-lî iî Şerhi Bed'i'l-emâîl Oşînin el-Emâ-lî adıyla bilinen akaide dair el-Kaşîde-tö'i-idmiyye'sinin şerhidir. Bir nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü'nde bu­lunmaktadır.¹⁹⁹

12- Haşiye calâ Şerhi'l-Kaşîdetİ'l - lâmiyyeti'l - Karabâ-ği. İznik'te müderrislik yapmış olan Os­manlı âlimlerinden Muhyiddin Muham-med b. Ali el-Karabâğî'nin el-Kaşîde-tü'1-lâmiyye'ye yazdığı şerh üzerine Eyyûbîzâde'nin notlarıdır. Bir nüshası Sa­raybosna Şarkiyat Enstitüsü'nde mev­cuttur.²⁰⁰

b- Dil ve Edebiyat.

1- el-Fevâ'idu'l-cAbdiyye. Zemahşerî'nin nahiv ilmine dair Ünmûzec adlı eserinin şerhi olup öğrencisi Abdullah için kaleme almıştır. Müellif nüshası Saraybosna'da Gazi Hüs­rev Bey Kütüphanesİ'ndedir.²⁰¹

2- Şerhu cAvâmili'l-Cürcânî. Abdülkâ-hir el-Cürcânî'nin el-'Avâmilü'l-mi^e adlı eserinin şerhi olup Süleymaniye Kütüphanesi'nde iki nüshası bulunmakta­dır.²⁰²

3- Haşiye alâ Şerhi'l-'İşâm cale'r-Risâleti'l-eAdudiyye fi'l-vaz. Adudüddin el-îcfnin eserine İsâmüddin el-İsferâyînî tarafından yazılmış şerh üze­rine notlardır. Müellif nüshası Saraybos­na'da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'nde mevcuttur.²⁰³

4- Haşiye calâ Hâ-şiyeti'l-Herevî 'alâ Muhtaşari'l-Mecâ-nî. Teftâzânînin Telhîşü'l-Miftâh'a yaz­mış olduğu muhtasar şerhine Ahmed b. Yahya b. Muhammed el-Herevî tara­fından yazılan haşiye üzerine notlarıdır. Bir nüshası, Mostar'da bir kilise kurumu olan Franyevaçki Samostan'daki kütüp­hanede mevcuttur.²⁰⁴

5- Haşiye calâ Dîbâceti'l-Muhtasar ü'1-Me'ânî. Muh-taşarü'l-Me'ânî'nin giriş bölümüne ya­zılmış notlardan ibarettir. Bir nüshası Zagreb'deki Hırvat İlimler ve Sanatlar Akademisi Şarkiyat Enstitüsü'nde bu­lunmaktadır.²⁰⁵

6- Hulletü'1-Man-zûmeti'ş-Şâhidiyye. Şahidi İbrahim Dede'nin Tutde-i Hüsâmîadlı Farsça-Türk-çe manzum sözlüğünün şerhidir. Müel­lif nüshası Saraybosna Şarkiyat Ensti­tüsü'nde²⁰⁶, ikinci bir nüsha da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'nde²⁰⁷ mevcuttur.

c- Fıkıh ve Fıkıh Usulü.

1- Miüâhu'l-huşûl iî şerhi Mir3 âti'I-usûl. Molla Hüs-rev'in Mir3âtü'l-usûl adlı eserine henüz öğrenci iken yazdığı bir şerh olup bu ese­riyle zamanındaki âlimlerin takdirini ka­zanmıştır. Eserin müellif nüshası Saray­bosna'da Gazi Hüsrev Bey Kütüphane­si'nde²⁰⁸, diğer nüshaları Süley­maniye²⁰⁹, Nuruosmaniye²¹⁰ ve Râgıb Paşa²¹¹ kütüphanelerinde bulunmaktadır.

2- Fethu'î-esrar. Celâ-leddin el-Habbâzîel-Hucendfnin el-Muğ-nî iî uşûli'î-hkh adlı eserinin şerhidir. Müellif nüshası Saraybosna'da Gazi Hüs­rev Bey Kütüphanesi'nde²¹², ikin­ci bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi'nde²¹³ mevcut­tur.

3- Muhtecebü'l-huşûlfî şerhi Mün-tehabi'1-uşûl Hüsâmeddin el-Ahsîke-sfnin el-Müntehab iî uşûli'l-mezheb adlı eserinin şerhidir. Saraybosna'da Ga­zi Hüsrev Bey Kütüphanesi'ndeki²¹⁴ müellif nüshasında bu ismi taşıyan eser biyografik kaynaklarda Münteha-bü'1-uşûl adıyla verilmektedir.²¹⁵ Eserin bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesİ'ndedir.²¹⁶

4- Lübbü'l-ferâ:ıii. Müellif nüshası Sa­raybosna'da Gazi Hüsrev Bey Kütüpha­nesi'nde bulunmaktadır²¹⁷. Mü­ellif bu eserini daha sonra dokuz gün­de telif ettiğini söylediği Şerhu Lübbi'l-fera'izadlı bir eserle şerhetmiştir. İkin­ci eserin müellif nüshası da Saraybos­na'da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesİ'nde­dir.²¹⁸

5- Şerhu'r-Risâleti'n-Nesefiyye fi'l-îerâiz. Müellif nüshası Saraybosna'da Gazi Hüsrev Bey Kütüp­hanesi'nde bulunan²¹⁹ eserin hangi Nesefî'nin ferâiz konusundaki ri­salesinin şerhi oiduğu belirtilmemiştir.

Eyyûbîzâde'nin bunlardan başka Ne-fâ3isü'l-mecâîis fi'l-vacz adlı eseriyle bir de dua mecmuası bulunduğu kaydedilmektedir.

Bibliyografya:

Keşfü'z-zunûn, II, 1657; Murâdî, Silkü'd-dü-rer, N, 218-219; Hediyyetü'l-'âriftn, II, 443; lzâhu'1-meknün, I, 339; II, 524; Osmanlı Mü­ellifleri, II, 30-32; S. Basagic. Bosnjaci i Herce-gouci u islamskoj Knjizeunosti, Sarayevo 1912, s. 118-123; Mehmed Handzic, el-Ceuhem'I-es­na ftterâcimi 'ulemâi ve şu'arâ'i Boşnâ. Ka­hire 1349/1929, s. 30, 179-182; a.mlf.. Knji-zeuni rad bosansko-hercegoaackih muslimartü, Sarajevo 1934, s. 22-24, 71, 74, 105; Brockel-mann. GAL SuppL, I, 842; il, 259, 317; Ziriklî, ei-A'lam, Vlll, 148; Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'el-lifırt, XII, 291; H. Sabanovic, Knjizeunost musli-mana BIH na orijentalnim jezicima, Sarajevo 1973, s. 390-410; M. Zdralovic. "Prilog poz-navanju djela Sejha Juje", Hercegovina, 1, Mostar 1981, s. 119-137; Amir Lyubovic, "Na marginama rukopisnih djela Mustafe Ejubo-vica (1651-1707)", a.e., IV, Mostar 1984, s. 225-238; M. Jahic, "Rukopisna djela Sejh Juje u Gazi Husrevbegovoj biblioteci", Anali Gazi Husreubegoua Bibl'ıoleka, XI-X1I, Sarajevo 1985, s. 39-54.