Türkiye’de Enerji Verimliliği Projeleri için Finansman Kaynakları Rehberi

Enerji Verimliliği Projelerinin Finansmanı ve Modeller

2.1. Enerji Verimliliği Finansmanı ve ESCO’ lar

Enerji verimliliğinin artırılması için gerekli olan yatırım, işletmelerce çoğu kez somut ve görülebilir bir yatırım ihtiyacı değildir. Bir dış uzman tarafından boyutlandırılmadıkça da çok önemsenmez ve gereksiz ve önlenebilir bir para kaybı olduğu genellikle kolayca algılanamaz. Ayrıca binaların iyileştirilme projeleri gibi yatırım geri dönüşü çok uzun projeler de enerji verimliliğine yatırımı, deneyimin ve bilginin sınırlı olduğu pazarlarda engelleyici bir faktör olarak ortaya çıkarmaktadır. Buna karşılık bir enerji arzı projesi olan yenilenebilir enerji projesi, enerji ihtiyacını karşılamak üzere proje tipine göre 1 kW kurulu güç yatırım bedelinin ve süresinin aşağı yukarı belli olduğu ve yatırım bittiğinde elde edilecek satış hasılatı hesaplanabilen bir yatırımdır. Benzer şekilde bir kapasite artırımı ve modernizasyon yatırımı, yatırım sonunda elde edilecek ürün artışı kolayca değer olarak karşılaştırılabilir. Bu nedenle enerji verimliliği projeleri başlangıçta bütün dünyada özel destek mekanizmalarını gerektirmiştir.

Bütün dünyadaki deneyim tüm enerji verimliliği finansman sistemi ve mekanizmalarının iki fonksiyonu gerektirdiğidir; iyi projelerin etkili bir şekilde sunulacağı teknik paketlerin hazırlanması ve finansman fonunun temin edilmesidir. Yani enerji verimliliği proje yatırımlarının birçok kişinin sandığının aksine tek sorunu paranın bulunması değildir. Finansman kuruluşları kendilerini tatmin etmeyecek şekilde sunulmuş projeleri finanse etmek istemezler. Ayrıca bu konuda özel deneyimi olmayan finans kuruluşları da EV yatırımlarını, nakit geri dönüşünün ödeme süresi sonunda olması nedeniyle riskli yatırım sınıfında değerlendirme eğilimindedir.

Şu anda ülkemizdeki problemlerin başında gelen hususlardan birisi de budur. Yeni kanunla getirilmiş hibe şeklindeki limitli destekler olan; Proje Desteği (VAP), Gönüllü Anlaşmalar ve KOSGEB desteklerini sayılmaz ise, Bankalar veya TTGV tarafından desteklenebilmiş proje sayısı mevcut yatırım potansiyeli düşünüldüğünde oldukça sınırlıdır.

EV projeleri dağınık ve genellikle de küçüktür. Projenin iç karlılık oranı (IRR) yüksek de olsa bu ufak projelerle uğraşmak çok meşgul yöneticiler için zaman kaybıdır. Eğer bu küçük projeler bir profesyonel kuruluş tarafından paketlenip finanse edilecek hale getirilmez ise finansmanı zordur. Bu nedenle Enerji Servis Şirketleri- Energy Service Companies –ESCO’lar finansman programlarının önemli bir bileşeni olarak bütün dünyada ortaya çıkmıştır.

ESCO’lar bütün dünyada EV yatırımlarının geçekleşmesinde en önemli mekanizmadır. Bazı ülkelerde Enerji Yönetim Şirketleri; EMC (Energy Management Company) olarak adlandırılmaktadır. EV kanunu ile “Şirket” olarak adlandırılan ve piyasada EVD- Enerji Verimliliği Danışmanlık Şirketleri olarak benimsen yapılanma, ESCO kavramını tam olarak tanımlamamakla birlikte, ülkemizdeki EVD’lerin bu yönde yapılanması ve yerel ESCO modeli olarak gelişmesi beklenmektedir.

Aslında ESCO işlevsel açıdan birçok kişi için farklı anlamlar ifade etmektedir. Bunun nedeni de ESCO’ların çok değişik alanlarda faaliyet göstermesidir. Ancak ESCO’ların en bilinen işi, enerji tasarruf etütleri (auditleri) gerçekleştirmesi ve EV projelerini değerlendirmesidir. Ülkemizdeki EVD ler de halihazırda sadece bu şekilde faaliyet göstermekte olup, deneyimler ve sektöre güven arttıkça daha kapsamlı çalışmalar yürütebileceklerdir.

2.2. ESCO’ ların Çeşitli Tip Kontratlarla Gerçekleştirdikleri Yatırım-Finansman Modelleri

ESCO’lar Enerji Performans Kontratı (EPK) ile EV projelerinin finansmanı için gerekli işlemleri yapan teknik ve mali uzmanlardan oluşmuş firmalardır. EPK, Enerji Verimliliği Kanunundaki adıyla “Uygulama Anlaşması” bir sanayi veya ticari kuruluşun tesisinde EV yatırımı yaparak sağladığı enerji tasarrufu karı belirli bir süre için paylaşılması ve yatırımlar için alınmış, banka kredisinin, bu kazançlar içinden geriye ödenmesidir. Buradaki en kritik husus tasarrufların ESCO tarafından garanti edilmesidir.

Sağlıklı bir EPK yapabilmek için bazı şartların ileriye doğru durağan veya tahmin edilebilir yönde gelişmesi şarttır. Aksi takdirde EPK’lar geliştirilemez ve geliştirilenlerde yarı yolda kalır. Belirleyici bu şartların en önemlileri aşağıdaki gibidir.

• 
  Enflasyon oranı
  
• 
  Döviz Kuru
  
• 
  Kredi faizleri
  
• 
  Enerji fiyatları
  

Ülkemizde uzun yıllardır bu dört hususla ilgili uzun vadeli tahmin edilebilir bir yapı oluşamamıştır. Enflasyon oranı son yıllarda düşme eğilimi ve durağan bir yapı gösterse de kriz ile birlikte şartlarda değişiklik olmuştur.

Enerji fiyatlarında da zayıf tahmin edilebilir yapı ortaya çıkmıştır. Uluslararası enerji fiyat dalgalanmasını bir kenara bırakırsak, geçtiğimiz birkaç yıl elektrik fiyatını sübvanse edilip daha sonra % 50’nin üzerinde arttırmıştır. Bu tür bir piyasa ESCO’ların yapacağı EPK’ larının önündeki en büyük engeldir.

ESCO EPK’larında çok çeşitli iş modelleri vardır. Aşağıda bu modellerden üçüncü taraf finansmanı ile ilgili sözleşmelerin şematik gösterimi verilmiştir. Bu sistemlerin hepsinde banka gösterilmiştir. Ancak güçlü ESCO veya yatırımcı kuruluşların Banka kredisine ihtiyacı olmayabilir bu da projenin taraflar için karlılığını artırabilir.

Enerji verimliliği projelerinin finansmanı üç başlık altında değerlendirilebilir²:

1. 
   Firmanın kendi projesinin finansmanını karşılaması,
   
2. 
   EVD (veya ESCO) tarafından yapılan proje finansmanı,
   
3. 
   Üçüncü taraf finansmanı (Third Party Financing). Bu tür de iki ayrı alt başlıkta değerlendirilmektedir:
   

• 
  Paylaşımlı Tasarruf Kontratı (PTS – Shared Saving Contract)
  
• 
  Garanti Tasarruf Kontratı (GTS - Guaranteed Saving Contract)
  

Firma tarafından yapılan finansman; firmanın tamamıyla enerji verimliliği projesi için gerekli her türlü finansmanın kendi iç fonlarından sağlanması ve daha sonra EVD tarafından projenin uygulanmasıyla garanti edilecek tasarruf miktarıyla karşılanması esasına dayanır.

Projenin EVD tarafından finansmanı ise enerji verimliliği projesinin finansmanının ESCO’nun sermayesi veya kendisinin temin edeceği fonlardan karşılanması demektir.

Üçüncü taraf finansmanı ise ESCO modellerinin en yaygın olan finansman türüdür ve enerji verimli projenin gerçekleştirilebilmesi için gerekli borcu veya krediyi kimin borç alacağı ile ilgili olarak iki farklı şekilde gerçekleştirilebilir: Paylaşımlı Tasarruf Kontratı veya Sözleşmesi (PTS – Shared Saving Contract) ve Garanti Tasarruf Kontratı ve Sözleşmesi (GTS - Guaranteed Saving Contract)

Paylaşımlı Tasarruf Sözleşmesi³ kredinin ESCO tarafından alınması durumunda yapılan sözleşmedir. Bu tür bir sözleşmede kredinin geri ödeme ve performans riski ESCO’ya aittir (Şekil 1).

Paylaşımlı tasarruflar gelişmekte olan piyasalarda iyi bir tanıtım modelidir. Çünkü proje sahibinin veya müşterinin hiçbir finansal riski yoktur (Şekil2). Çünkü proje kredisi ESCO’nun bilançosuna göre verilmektedir. ESCO kredi kullanarak tüm EV ekipmanının satın alarak projeyi uygular. Bazen proje sahibi finansmanın bir kısmını öz kaynaklardan karşılayabilir. Proje sonunda da ekipman proje sahibi olan firmaya devredilir.

Şekil 1: Tasarrufların Paylaşılması ⁴

Bununla birlikte uzun vade de hizmet piyasasının büyümesini ve ESCO ve finansman kurumları arasındaki rekabeti sınırlar. Örneğin bu tür sözleşmelerin hakim olduğu piyasalarda daha önce borçlanma deneyimi olmayan ve kendi kaynakları sınırlı olan küçük ve/veya yeni ESCO’ların piyasaya girmeleri olası değildir.	Şekil 2: Tasarrufların Paylaşılması Sözleşmelerinde Riskler
Şekil 3: Tasarrufun Garanti Edildiği Sözleşme^5		Enerji verimliliği projesi için gerekli kredinin EV projesi olan firma tarafından alınması durumunda yapılan sözleşme Garantili Tasarruf Sözleşmesi (guaranteed savings contract) olarak tanımlanır. Bu durumda alınan miktarın geri ödenmesi kredinin alındığı finansal kurum ile firma arasında yapılan anlaşmaya göre olur ve proje sahibi firmanın bilançosuna uygun olarak kredi verilir.

Gelişmekte olan piyasalarda ESCO kavramının tanıtımı garantili tasarruflarla zordur. Çünkü bu sözleşmeler müşterilerden yatırımın geri ödeme riskini üslenmesini gerektirir. Bununla birlikte bu tür sözleşmeler finans endüstrisinin ve ESCO’ların uzun vadeli büyümesini hızlandırır. Çünkü hiçbir kredi geçmişi olmayan ve sınırlı kaynaklara sahip olan yeni kurulmuş ESCO’ların kendi önerdikleri projeye yatırım yapmaları olanaksızdır. ESCO’lar ancak tasarrufları garanti eder ve müşteri kendi finansmanını sağlar ve sonunda da başarılı olursa piyasaya girebilir. Bu model Türkiye’nin mevcut mevzuat şartları ile uyumludur ve yeni gelişen EVD piyasası için daha uygun bir modeldir.

Şekil 4: Garantili Tasarruf Sözleşmelerinde Riskler

Bu ve benzeri modeller ülke şartlarına ve kurumlarına adapte edilmiş olarak birçok ülkede uygulanmaktadır. Büyük boyutlu fonlar ve yaygın uygulamalar ile enerji verimliliği projelerinin küçükler ve bina iyileştirmeleri de dahil olmak üzere hızla uygulaması bu şekilde gerçekleşebilmektedir. Fon miktarı büyük olduğu için piyasayı canlandırma ve istihdam katkısı belirgin şekilde hissedilebilmektedir. Yerel bankaların riskleri de paylaştığından bankacılık sistemi için bir katkı elde edilmekte ve bankalar ileride kendi başlatacakları EV finansman programları için deneyim ve bilgi birikimi sağlamaktadır.

Buradaki en büyük risk finansman programı başladığında proje portföyünde yeterli sayıda ve kalitede projenin oluşmayarak hazır edilen finansmanın devlet veya finansman kuruluşları için zarara dönüşmesidir. Bunun için risklerin önceden belirlenmesi ve potansiyelin sağlıklı olarak tespit edilmesi doğru bir yaklaşımdır. Ayrıca tespit edilen risklerinde uluslararası finans kuruluşu ile de mümkün olduğunca paylaşılacak şekilde hazırlıkların yapılması ve pazarlıkların bu hazırlıklar çerçevesinde yürütülmesinde yarar vardır. Bu görüşmelerin bir yararı da ulusal kuruluşlara EV projelerinin risk ve değerlendirme kriterleri konusunda uluslararası kuruluşların deneyimlerinin paylaşımı olacaktır. Diğer bir önemli husus da finansman programı başlamadan önce lükse kaçmayan tanıtım programlarının eğitilmiş genç insanlarla çok yaygın olarak yapılması ve talebin hazırlanmasıdır. Bu tanıtımlar sırasındaki geri beslemeler de kredi hazırlık çalışmalarında mutlaka değerlendirilmelidir.

3.