TürklüK ÇAĞDAŞliq
Yüklə 1,32 Mb.
|
Milli geyimlərimiz xeyli dərəcədə toplanmış və araş-dırılmış sahələrdəndir. Milli geyim formaları hər bir millətin siması kimi çıxış edən mühüm göstəricilərdəndir. Milli geyimlərimizin əhali tərəfindən geyilməsi 1920-30-cu illərdən başlayaraq tədricən tamamı ilə sıradan çıxmışdır. Hazırda milli geyim formalarımızdan yalnız xüsusi mərasimlərdə (toy, bayram, konsert, teatr və s.) istifadə olunur. Lakin müasir dövrdə bir çox ölkələrdə (Hindistan, Çin, Yaponiya, Ərəb ölkələri, bir çox Afrika ölkələri və s.) əhali müasir geyimlərlə yanaşı öz milli geyim formalarını da saxlayır. Bu gün əhalimizin milli geyim formalarına tamamı ilə qayıtması mümkün olmasa da, onun müəyyən elementlərini müasir geyimlərdə yaşatmaq mümkündür. Bu sahədə modelyerlərimiz tərəfindən xüsusi işin aparılmasına ehtiyac var. Son dövrlər bu mövzuda müəyyən söhbətlər getsə də, hələ ki, real işin şahidi deyilik. Xalqımızın tarixi ailə dəyərlərinə və ondan gələn adət-ənənələrimizə və mentalitetimizə (milli düşüncə tərzimizə) görə açıq-saçıq geyimlər yaxşı qəbul olunmur. Lakin son dövrlər cəmiyyətimizdə yenə də Avropadan qaynaqlanan yanlış bir “müasirlik” düşüncəsi formalaşmışdır. Bu düşüncəyə görə açıq-saçıq geyim müasirlik əlaməti kimi qəbul olunur. Bu üzdəniraq “müasirlik” düşüncəsi mentalitetimizə bir mənəvi xəstəlik kimi daxil olmuşdur. İş o yerə gəlib ki, bu “müasirlik xəstəliyi”nə yoluxmuş gənc qızlar və qadınlar açıq-saçıq geyinməyə utanmaq əvəzinə, örtülü geyinməyə utanırlar. Onlar əslində açıq-saçıq geyimin qadın ləyaqətini alçaltdığını hiss etmirlər. Geyim formal element olsa da, müəyyən məzmunu – insanın mənəvi keyfiyyətlərini, həyat tərzini, əxlaqını, xarakterini əks etdirir. İlk baxışdan insana geyimə görə qiymət verilir və qadının açıq-saçıq geyimi onun cinsi əxlaqı haqqında müəyyən mənfi təsəvvür yaradır. Yəni, məsələn, həddən artıq açıq-saçıq geyim ismətli, ləyaqətli qadına yaraşmayan bir mənzərə yaradır. Hətta normal əxlaqlı qadın belə, açıq-saçıq geyindikdə bu geyim sonradan onun əxlaqına mənfi təsir göstərə bilər. Geyim bəşəriyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində meydana çıxan, insanı digər canlılardan fərqləndirən bir mədəniyyətdir. Bu baxımdan yanaşsaq, əslində açıq-saçıq geyim inkişafı yox, geriyə qayıdışı əks etdirir. Bu gün dünyanın bəzi ölkələrində elmi-texniki və mədəni tərəqqidən xeyli geri qalmış, qəbilə quruluşunun xüsusiyyətlərini saxlamış əhalinin geyimi də yarıçılpaq formadadır. Belə olan halda geyimin açıq-saçıqlığını necə müasirlik və inkişaf əlaməti kimi qəbul etmək olar? Avropa xalqlarında qadınların açıq-sacıq geyimi onların öz həyat tərzlərinə uyğun olduğundan normal qəbul oluna bilər. Belə ki, onlarda bizim anlamımızdakı ailə namusu, qadın isməti anlayışları yoxdur. Bizdə isə qadınların geyiminə Avropa düşüncəsi ilə yanaşmaq qətiyyən düzgün deyil. Türk qadını öz isməti və namusu ilə yüksəlir, cəmiyyətdə üstün və hörmətli tutulur, toxunulmaz, pak, müqəddəs sayılır. Məhz bu prinsiplər türk qadınının geyimində də hiss olunmalıdır. Yəni geyim qadının mənəviyyatına və həyat tərzinə uyğun olmalıdır. Qadın özünə, qadınlığına dəyər verdiyini öz geyimi ilə də göstərməlidir. Bütün bunlarla yanaşı, heç bir geyim heç kimə zorla qadağan edilə bilməz. Hər bir şəxs yanlış və ya doğru, geyimində və həyat tərzində azaddır. Sadəcə olaraq, yanlış formalaşmış “müasirlik düşüncəsi”ni dəyişmək lazımdır. Bu isə yalnız təbliğat və maarifləndirmə yolu ilə aparıla bilər. Burada isə insanların bilməli olduğu əsas məsələlər bunlardır: müasirliyin real göstəricisi açıq-saçıq geyim yox, elm və bilikdir; geyim forması insanın mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərinə və həyat tərzinə uyğun olmalıdır; açıq-saçıq geyim sonradan insanın əxlaqi keyfiyyətlərinə və həyat tərzinə mənfi təsir göstərə bilər; ailə dəyərlərimizi yaşatmaq qadın ləyaqətinin qorunması və ümumi inkişafımız üçün vacibdir.
Sevindirici haldır ki, son illər əhalidə milli rəqs kurslarına meyl xeyli artıb. Artıq toylarda xüsusi rəqs dərsi almış gənclərin öz məharətlərini göstərməsi bir dəbə çevrilmişdir. Bu isə milli rəqslərimizin qorunub yaşadılacağına və gələcəkdə daha da inkişaf etdiriləcəyinə ümidləri artırır. Xalq yaradıcılığımızda unikal sənət sahələrindən biri də meyxana sənətidir. Son vaxtlar meyxananın folklor olub-olmaması məsələsi xeyli mübahisə doğurur. Fikrimizcə, bu mübahisələrin yaranmasının əsas səbəbi folklorun özünə baxışın dəqiq müəyyənləşdirilməməsidir. Yəni, meyxananın folklor olub-olmamasını müəyyən etməzdən əvvəl, “folklor” – “xalq yaradıcılığı” dedikdə nə başa düşüldüyü, bu anlayışın hansı yaradıcılıq nümunələrini əhatə etdiyini müəyyən-ləşdirmək lazımdır. Bundan sonra məsələnin həlli o qədər də çətin deyil. Bildiyimiz kimi xalq yaradıcılığı fərdi (müəllif) ya-radıcılığından fərqləndirilir. Lakin, onlar arasında dəqiq bir sərhəd müəyyən etmək özü də xeyli çətindir (bax, səh. 152-154). Meyxanaya gəldikdə, burada sözlərin müəllifi məlumdursa və hətta bir neçə saniyə ərzində düşünülmüş, bəzən qafiyə xatirinə deyilmişdirsə, aydındır ki, bu xalq ədəbiyyatı deyil. Yalnız xüsusi halda, hansısa meyxanaçının sözü dildən-dilə düşərsə, cilalanarsa, müəllifi bilinmədən yaşadılarsa və sevilərsə xalq ədəbiyyatı nümunəsi kimi qəbul oluna bilər. Lakin, unutmaq olmaz ki, folklor yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi yalnız xalq ədəbiyyatından ibarət deyil. Xalqın şifahi şəkildə yaratdığı və yaşatdığı ənənələr və musiqi də folklordur. Bu baxımdan meyxananın xalq tərəfindən ya-radılan, yaşadılan və sevilən ənənələri (bədahətən söz demə, deyişmə, əyləndirmə və s.) və musiqisi folklordur. Yəni, mey-xana ədəbiyyat kimi yox, ənənə və musiqi kimi folklordur. Məhz bu amilin nəzərə alınmaması, folklorun yalnız xalq ədəbiyyatı kimi götürülməsi meyxananın folklora aid edilib-edilməməsi məsələsində ciddi mübahisə yaradır. Meyxananın bir çox ünsürlərində (şeir forması kimi qoşma və gəraylıdan istifadə, bədahətən söz demə, deyişmə və vəsf etmə, bəzi ritmik aşıq havalarına yaxın musiqiyə malik olması) aşıq sənətinə yaxınlıq var. Bəzən, bu yaxınlıqdan danışanlar aşıq sənətinə bağlı adamların güclü təpkisi ilə qarşılaşır. Lakin, unutmaq olmaz ki, bu yaxınlıq əsasən formal xarakterlidir, bu sənətlər məzmununa, zənginliyinə və əhatə dairəsinə görə biri-birindən kəskin fərqlənirlər. Eyni zamanda bu yaxınlıq hər iki sənətin eyni xalqın vahid mədəniyyətindən qaynaqlandığını göstərir. Təəssüf ki, meyxananın mənşəyi lazımınca araşdırıl-mamışdır. Meyxananın mənşəyini bəzən dərvişlik, bəzən də aşıq sənəti ilə bağlayırlar. Hər iki versiyada həqiqət axtarmaq olar. Lakin, o da məlumdur ki, bu gün meyxana sənəti nə dərvişlikdir, nə də aşıqlıq, müstəqil bir janrdır. Bu müstəqil sənətin formalaşması isə hər halda uzun bir tarixi inkişaf prosesinin nəticəsidir və mütləq bir mənşəyi var. Daha bəzi-lərinin iddia etdiyi kimi, meyxana sənəti XX əsrin əvvəllə-rində Abşeronda birdən-birə “göydən düşməyib”. Milli mənəvi dəyərlərimizin mühüm ünsürlərindən biri də milli kulinariyamızdır. Yeməklər özü maddi nemət olsa da, onların nəsildən-nəslə ötürülən ənənəvi hazırlanma qaydaları mənəvi dəyər olaraq xalq yaradıcılığının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Milli kulinariyamız müəyyən qədər toplanmış və araşdırılmaqda olan sahələrdəndir. Milli Kulinariya Mərkəzinin prezidenti, tədqiqatçı Tahir Əmiraslanovun bu sahədəki xidmətlərini xüsusən qeyd etmək lazımdır. Onun rəhbərliyi ilə Azərbaycan milli yeməkləri bir çox beynəlxalq müsabiqələrin qalibi olmuşdur. Eyni zamanda T.Əmiraslanovun elmi redaktorluğu ilə Azərbaycan kulinariyasının ensiklopediyası (3.15) da tərtib edilmişdir. Xalq yaradıcılığında çox geniş yer tutan təsviri və dekorativ-tətbiqi sənət sahələri, həmçinin memarlıq sənəti xalqın həyat tərzini və dünyagörüşünü, o cümlədən bədii-estetik görüşlərini özündə əks etdirir. Bu sənət sahələri müəyyən qədər araşdırılmış və araşdırılmaqda olan sahələr-dəndir. Tarixi çox qədim olan xalq təsviri sənəti sahəsində miniatür sənəti xüsusi yer tutur. Bu sənətin IX əsrdə uyğur türklərində meydana çıxdığı qeyd edilir. Orta Şərqdə isə tarixə məlum ilk miniatür nümunələri (XIII əsrin əvvəlləri) Azərbaycanla (Təbriz, Marağa və s.) bağlıdır. XV əsrdə Təbriz miniatür məktəbi tam müstəqil bədii məktəb kimi formalaşmışdır (3.57, s. 80-82; 2.5, VI cild, s. 577). Miniatürlər əsasən kitablara və bədii əsərlərə illüstrasiyalar kimi çə-kilmişdir. Azərbaycan miniatürləri özündə xalqımızın mə-dəniyyəti və tarixi ilə bağlı zəngin məlumatları daşıdığından çox dəyərli sənət əsərləridir. Xalqımızın dekorativ-tətbiqi sənət sahələri (dulusçuluq, zərgərlik, şəbəkəbəndlik, bədii oyma, bədii tikmə, toxuma və s.) içərisində xalçaçılıq xüsusi yer tutur. Belə ki, xalçaçılıq xalqımızın ən geniş yayılmış dekorativ-tətbiqi sənət sahəsidir. Bu sahədə nümunələrin toplanması və tədqiqində böyük ziyalımız Lətif Kərimovun (1906-91) misilsiz xidmətləri olmuşdur. Onun məşhur “Azərbaycan xalçası” əsərində Azərbaycan xalçalarına məxsus 1200-dən artıq ornament elementinin təhlili verilmişdir. Xalq yaradıcılığımızın mühüm tərkib hissələrindən biri də xalq təbabətimizdir. Türk xalq təbabətinə el dilində “türkəçarə” də deyirlər. Məlumdur ki, müasir tibb elminin əsası xalq təbabətindən gəlir. Hələ elm və texnikanın inkişaf etmədiyi dövrdə insandakı xəstəliklər müəyyən edilmiş, həmin xəstəliklərə xalq dilində ad da verilmiş və müalicə yolları da tapılmışdır. Xalq təbabətindəki müalicə üsullarının doğruluğu bu gün müasir tibb elmi tərəfindən öz təsdiqini tapır. Hətta müasir tibb elmi nə qədər yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış olsa da, ona paralel olaraq xalq təbabəti öz rolunu və əhəmiy-yətini yenə də itirməmişdir. Xalq təbabətimiz bu gün də yaşa-yır. İnsanlar bu gün də bir çox xəstəliklərin müalicəsində xalq təbabətinə müraciət edirlər və müsbət effektini də görürlər. Xalq təbabətimiz müəyyən qədər toplanmış olsa da, az araşdırılmış sahələrdəndir. Bu sahənin həkim-mütəxəssislər tərəfindən daha ciddi araşdırılmasına ehtiyac var. Folklorumuzda xalq oyunları, o cümlədən xalq uşaq oyunları da xüsusi yer tutur. Bu oyunlar əyləncə olmaqla yanaşı idman, uşaq və yeniyetmələrdə fiziki və əqli inkişaf, iradə, ünsiyyət, kollektivçilik, birgə mübarizə və s. keyfiy-yətləri aşılama funksiyasını daşıyır. Eyni zamanda bu oyunlar xalqın xarakterini, tarixi ənənələrini də özündə əks etdirir. Bütün bunlara rəğmən təəssüf ki, xalq oyunları çox az toplanmış və az araşdırılmış sahələrdəndir. Xalq oyunlarının bir çoxu unudulmuş, bir çoxları isə unudulmaqdadır. Ona görə də bu sahə hər an öz ciddi tədqiqatçısını gözləyir. Nəticələr Kitabda aparılan araşdırmalardan sonra ümumi şəkildə aşağıdakı nəticələri əldə etmiş oluruq: 1. İdeologiya anlayışına çoxsahəli görüşlərin və ideyaların istənilən sistemi yox, elə bir bütöv sistemi aid edilə bilər ki, həmin görüşlər və ideyaların məhz ictimai problemlərin həllinə, inkişafa və bəşəriyyətin xoşbəxtliyinə xidmət etdiyi əsaslandırılmış olsun. 2. İdeologiyaların təsnifatını onların təmayülünə (hansı sahə ilə bağlı görüşlərin baza rolunu oynamasına) görə apar-maq daha əlverişlidir. Belə ki, bu cür təsnifatda ideologiyalar haqqında daha geniş təsəvvür yaranmış olur. Həmin meyara görə iqtisadi, hüquqi, dini, milli, qarışıq və ümumi tə-mayüllü ideologiyalar fərqlənir. Milli təmayüllü ideologiyalar uyğun olaraq milli mə-sələlərin həllinin (milli varlığın yüksəldilməsi, milli azadlıq, milli dövlətin qurulması, etnik ziddiyyətlərin aradan qal-dırılması və s.) əsas götürüldüyü ideologiyalardır. Bu ideo-logiyalar adətən milli problemlərin (müstəmləkəçilik, xarici təcavüz, milli ayrıseçkilik, assimilyasiya, mədəni gerilik və s.) daha çox mövcud olduğu cəmiyyətlərdə xalqların milli azadlıq hərəkatlarının ideologiyaları kimi formalaşır. Milli təmayüllü ideologiyalar qısa olaraq milli ideologiya və ya millətçilik də adlandırılır. 3. Milli ideologiya – millətçilik şovinizmdən fərqlənən və ona qarşı dayanan bir mütərəqqi ideologiyadır. Belə ki, mil-lətçilik millətlərin bərabərliyi, milli varlığın qorunması ide-yasına əsaslandığı halda, şovinizm bir millətin üstünlüyü və digərləri üzərində hakimiyyəti ideyasına əsaslanmaqla digər millətlərin varlığına qarşı yönəlir. Ona görə də, şovinizm ifadəsi ideologiyanı yox, milli haqlara qarşı yönəlmiş bir mürtəce siyasəti ifadə edir. Müasir dövrdə milli ideologiyanın əsas prinsipləri milli varlığı qoruyub saxlamaq, yaşatmaq və yüksəltmək, milli şüuru inkişaf etdirmək və hər bir millətin rifahını və inkişafını təmin edəcək müstəqil, güclü və inkişaf etmiş milli dövlət qurmaqdır. Tarixi təcrübə göstərir ki, milli problemləri həll etmədən digər problemlərin həllindən və ədalətli cəmiyyət quruculu-ğundan danışmaq yersizdir. Bu gün türk xalqlarının, o cümlə-dən Azərbaycan türklərinin kifayət qədər milli problemləri var və ilk növbədə bu problemlər həll olunmalıdır. Ona görə də çağdaş dövrümüzdə inkişafımız üçün məhz milli ideologiya prinsiplərini qəbul etmək məqsədəuyğundur. 3. Bir milli ideologiya kimi türk millətçiliyinin formalaş-ması XIX əsrdən başlamış, inkişaf etmiş və bu gün də inkişaf etməkdədir. Bu ideologiyanın ilkin təməlləri hələ XIX əsrin əvvəllərində Qərbi nümunə götürməklə elm, texnika, hərb, hüquq və b. sahələrdə islahatçılıq ideyaları ilə qoyulmuş, sonradan maarifçilik ideyaları ilə, həmçinin burjua-de-mokratik (liberal) və sosialist ideyalarından yararlanmaqla formalaşmağa başlamış, daha sonra imperializmə və müs-təmləkəçiliyə qarşı milli azadlıq, milli birlik (müsəlman birliyi və türk birliyi) ideyaları ilə inkişaf etmiışdir. Nəticədə milli və milli-azadlıq hərəkatları formalaşmış, müstəqil türk cümhuriyyətləri yaranmış, milli dəyərlərə söykənən dövlət (milli dövlət) quruculuğu ideyaları ilə bu ideologiyanın inkişafı davam etmişdir. Türk xalqlarında milli azadlıq hərəkatları, milli dövlət quruculuğu və milli birlik (türk birliyi) ideyaları bu gün də mövcuddur və inkişaf etməkdədir. 4. Türk millətçiliyinin formalaşdığı dövrdən onun təməlində dayanan üçlü ideoloji sistemin (Türklük, Müasirlik, İslam) mahiyyətini çağdaş dövrümüz üçün aşağıdakı kimi izah etmək olar:
5. Millət anlayışına siyasi və etnik-siyasi birlik forması kimi yanaşmaq ziddiyyətli olduğundan bu anlayışa məhz etnik birlik forması kimi yanaşmaq daha məqsədəuyğundur. Eyni zamanda milli varlığı (millətlərin varlığını) fərdi yox, “ictimai (toplumsal) iradə”nin məhsulu olan mənəvi dəyərlər müəyyən edir. Bu dəyərlərə dil, folklor və tarix aiddir. Həmin dəyərləri ümumi şəkildə milli mənəvi dəyərlər (MMD) adlandırmaq məqsədəuyğundur. 6. Hazirkı dövrdə ölkəmizdə MMD-in qorunub yaşadılması və yüksəldilməsi, milli şüurun inkişaf etdirilməsi və milli hədəflərə çatmaq istiqamətində milli siyasətin aparılmasına böyük ehtiyac var. Burada ana dilimizin mövqeyinin gücləndirilməsi, həqiqi tariximizin üzə çıxarılması istiqamətində son illər aparılmış çox dəyərli tədqiqatların nəticələrinin dərsliklərdə nəzərə alınması və həmin tədqi-qatların davam etdirilməsinə dəstək verilməsi, Azərbaycanın və türk dünyasının bütövlüyü ideyalarının təbliği, türk dünyasının inteqrasiyası üçün hər cür şəraitin yaradılması, Güney Azərbaycanın azadlığı və vətənimizin bütövlüyü uğrunda mübarizə aparan təşkilatlara maddi və mənəvi dəstəyin verilməsi xüsusi önəm daşıyır. Eyni zamanda MMD-imizdən xalq ədəbiyyatımızın məzmunca araşdırılmasında, adət-ənənələrimizin məhz ictimai əhəmiyyəti məsələsinin tədqiqində və təbliğində olan geriliyin aradan qaldırılması, milli ailə dəyərlərimizə qarşı yönəlmiş bir çox proseslərin qarşısının alınması, unudulmaqda olan bəzi folklor nümu-nələrinin toplanması, tədqiqi və təbliği milli siyasətimizın əsas məsələlərindəndir. 7. İqtisadiyyat sahəsində qəbul edilmiş sosial yönümlü bazar iqtisadi sisteminin formalaşdırılması, qeyri-neft sektoru-nun, o cümlədən elm tutumlu milli sənayenin inkişafı, alternativ enerji mənbələrindən istifadənin genişləndirilməsi, inhisarçılığın qarşısının alınması və azad rəqabətin təmin edilməsi prioritet məsələlərdəndir. 8. Dövlət quruculuğunda hüquqi dövlət və demokratiya prinsiplərinin bərqərar edilməsi, dövlət qanunlarında MMD-imizin nəzərə alınması, milli və dini ənənələrə münasibətdə həm məcburiyyət, həm də qadağalardan mümkün qədər uzaq olmaq, dini məsələlərə münasibətdə təriqət ayrıseçkiliyindən və xurafatdan kənar elmi yanaşmaya üstünlük vermək inkişafımız üçün vacib şərtlərdəndir. Ədəbiyyat siyahısı Ümümi ideoloji ədəbiyyat:
|