TürklüK ÇAĞDAŞliq

Türk xalqlarında ortaq ədəbi

dil problemi
Türk xalqlarında hər cəhətdən ən çox inkişaf etmiş ədəbi dil Türkiyə türkcəsidir. Belə ki, yazılmış elmi və bədii kitabların sayına, elektron vasitələrdə istifadəsinə, dövlət dili kimi inkişaf səviyyəsinə, həmçinin bu türkcədə danışanların sayına (80 milyaona yaxın) görə bu ədəbi dil digər türk ləhcələrindən xeyli öndədir. Ona görə də məhz Türkiyə türkcəsinin ortaq ədəbi dil kimi qəbul olunması daha real görünür. Lakin o da məlumdur ki, müasir Türkiyə türkcəsi digər türk ləhcələrindən, xüsusən qıpçaq ləhcələrindən xeyli fərqlənir. Türkiyə türkcəsindən çox cüzi fərqlənən Azərbaycan türkcəsi isə leksik, qrammatik və fonetik cəhətdən daha universaldır. Belə ki, Azərbaycan türkcəsi digər türk ləhcələrinin, hətta qıpçaq ləhcələrinin də az da olsa müəyyən xüsusiyyətlərini özündə daşıyır (çünki bu ərazidə vaxtı ilə oturaq qıpçaq tayfaları (albanlar və s.) da yaşamış, sonradan oğuzlarla qaynayıb qarışmışlar). Həmçinin Azərbaycan türk-cəsində danışanların sayının kifayət qədər çox (dünyada 60 milyona yaxın) olduğunu da nəzərə alsaq ortaq ədəbi türkcənin yalnız Türkiyə türkcəsi yox, Azərbaycan və Türkiyə türkcələri əsasında yaradılması ideyasını da kifayət qədər real görmək olar.

Azərbaycan və Türkiyə türkcələrinin qrammatikaları de-mək olar ki, eynidir, əsas fərq isə fonetikadadır. Qrammatikalar o qədər yaxındır ki, hətta çoxvariantlılığı qəbul etmək şərti ilə hər iki türkcənin vahid (ortaq) qrammatikasını da yaratmaq mümkündür. Lakin təəssüf ki, bir neçə səs fərqi vahid əlifba tərtib etməyə imkan vermir. Bu türkcələrdə vahid əlifbanın ya-radılmasına əngəl olan səs fərqləri Cədvəl–2-də göstərilmişdir.

Cədvəl-2

Azərbaycan türkcəsində işlənən və Türkiyə türkcəsində işlənməyən və ya ayrıca hərflə ifadə olunmayan səslər	Türkiyə türkcəsində qarşılığı
x	h (xan-han) k (yox-yok)
q	k (qan-kan) g (yalnız yazılış fərqi var, tələffüs eynidir: