TürklüK ÇAĞDAŞliq

Xiyabani hərəkatı məşrutə hərəkatının milli-demokratik ideyalarını davam etdirmişdir. 1917-ci il, avqustun 24-də İran Demokratik Partiyasının (İDP) Azərbaycan əyalət komitəsinin konfransında Ş.M.Xiyabaninin başçılığı ilə müstəqil Azərbay-can Demokratik Firqəsi (ADF) yaradılır. Bir neçə ay sonra (fevral, 1918) firqənin Bakı təşkilatı da yaradılmışdı. 1917-ci ilin aprelindən İDP-nin Azərbaycan əyalət komitəsinin orqanı kimi fəaliyyətə başlayan “Təcəddüd” qəzeti ADF-nin ideyala-rını təbliğ etməyə başlayır. Firqə İran-Qacar dövlətinin demokratik əsaslarla qurulması, konstitusiyali idarəetmənin bərpası, türk dilinin mövqeyinin gücləndirilməsi, Azərbaycana muxtariyyət verilməsi, ölkənin müstəmləkə vəziyyətindən çixarılması və s. mütərəqqi ideyalar uğrunda mübarizə aparırdı.

1917-ci ilin sonunda kütləvi etirazlar nəticəsində Vüsu-qüddövlə hökuməti istefa verir. Lakin 1918-ci ilin əvvəllərində ölkə ərazisinə (Zəncan, Miyanə, Xoy və Urmiyaya) yeridilən əlavə ingilis qoşunlarının dəstəyi ilə Vüsuqüddövlə hökuməti yenidən bərpa edilir.

1918-ci ilin axırlarında bütün Cənubi Azərbaycan əraziləri ingilis qoşunlarının tam nəzarəti altına keçir. 1919-cu il, avqustun 9-da bağlanan İngiltərə-İran müqaviləsinə görə İran rəsmən İngiltərənin siyasi-iqtisadi asılılığına düşür. Əhməd şah müqaviləni imzalamaqdan imtina edir. Müqaviləyə qarşı xalq kütlələrinin etirazı güclənir. Etirazların mərkəzində yenə də Azərbaycan və buradakı aparıcı təşkilat olan ADF dayanırdı. 1919-cu ilin oktyabrında Təbrizdə üsyan baş verir, vali şəhərdən qovulur. Davam edən kütləvi etiraz aksiyaları nəticə-sində 1920-ci ilin əvvəllərində ingilis qoşunları Təbrizdən çıxarılır. Həmin il, aprelin 7-də Təbrizdə təslimçi Vüsu-qüddövlə hökumətinə qarşı ADF-nin silahlı üsyanı qalib gəlir. ADF-nin fəal üzvlərindən İctimai İdarə Heyəti (İİH) təşkil edilir. 1920-ci il, iyunun 23-də Xiyabaninin başçılığı altında İİH əsasında Milli Hökumət (MH) yaradılır. Azərbaycan “Azadıstan” adlandırılır. Bu vaxta qədər ADF konstitusiyalı monarxiya tərəfdarı olsa da, yaradılmış MH artıq şah rejimini ləğv etmək, İranı müstəqil və demokratik bir respublikaya çevirməyə çalışırdı.

MH nəzarəti altında olan ərazilərdə mühüm islahatlar həyata keçirməyə başlayır. Belə ki, MH tərəfindən jandarm və polis dəstələri təşkil olunur, fabriklər və zavodlar açılır, 100 nəfər şagirdi olan yoxsullar üçün qız məktəbi açılır. Həmçinin kənd təsərrüfatı, maliyyə, maarif, səhiyyə və b. sahələrdə islahatlar aparılır.

1920-ci il, sentyabrın 12-də Müşuriddövlə hökuməti ingilislərin köməyi ilə Təbrizə hücum təşkil edir. Ək-sinqilabçılar üsyanı yatırdır və həmin ayın 14-də Xiyabani vəhşicəsinə öldürülür.

Əhməd şah ölkəni imperialist qüvvələrdən asılı vəziyyətə salan qeyri-bərabər, təslimçi müqavilələrə qarşı mövqedə dayandığından və müasirləşmə tərəfdarı olduğundan imperi-alist İngiltərə və Rusiya ölkədəki fars əlaltıları vasitəsiylə onun hakimiyyətinə son qoymağa çalışırdı.

1919-cu il sazişini hökumət də qəbul etmək istəmirdi. Bu durum isə imperialist İngiltərənin ölkədə dövlət çevrilişi həyata keçirməsinə gətirib çıxarır. 1921-ci ilin fevralında İngiltərənin birbaşa himayədarlığı ilə kazak diviziyasının polkovniki, fars şovinisti Rza xan və siyasi xadim Seyid Ziyaəddinin başçılığı ilə Tehranda çevriliş edir. Seyid Ziyaəddin hökumətin başçısı, Rza xan isə hərbi nazir olur.

Rza xan ölkədə hərbi diktatura rejimi yaradır. Parlamentdə özünə kifayət qədər tərəfdar tapa bilməyən Rza xan 1923-cü ildə keçirilən parlament seçkilərini öz nəzarəti altında keçirir və yeni məclisə öz tərəfdarlarını seçdirir. 1923-cü ilin oktyabrında Rza xan öz birinci hökumətini təşkil edir. Bundan sonra 1924-25-ci illər ərzində Rza xan ölkədə Qacarlar əleyhinə təbliğat aparır, etiraz aksiyaları təşkil edir, şahlığı ləğv emək və respublika qurmaq ideyasını irəli sürür. Əslində isə o, respublika qurmaq yox, özü şah olmaq istəyirdi.

1925-ci il, oktyabrın 31-də Rza xanın təklifi ilə məclisdə lehinə 80, əleyhinə 15 səs olmaqla Qacarların devrilməsi və ölkə idarəçiliyinin Rza xana tapşırılması haqqında qərar qəbul edilir. Bundan sonra hökumət tərəfindən Pza xanın şah olması haqqında kütləvi təbliğat aparılmağa başlayır. 1925-ci il, dekabrln 12-də Müəssisələr Məclisi Rza xanı “Pəhləvi” soyadı ilə Şah elan edir. Bununla da “İran” adlandırılan ərazidə 1000 illik türk hakimiyyətinə son qoyulur. Sonuncu dəfə 9 əsr öncə hakimiyyətdə olmuş farslar (935-1055-ci illərdə Büveyhilər sülaləsinin hakimiyyəti) yenidən hakimiyyətə gəlir. Bu hadisə türk dövlətçiliyi tarixində ən qara səhifələrdən biridir.