TürklüK ÇAĞDAŞliq

Demokratiya (yunanca “demos + ”kratia” – “xalq haki-miyyəti” mənasını verir) dövlət hakimiyyətinin müəyyən xarakterini ifadə edir. Belə ki, demokratiya – vətəndaşların dövlət idarəçiliyində bərabərhüquqlu iştirakının təmin edildiyi hakimiyyət formasıdır. Demokratiya məhz hüquqi dövlət bazasında formalaşır. Yəni, hüquqi dövlət olmadan demokratiya formalaşa bilməz. Demokratiya anlayışı yalnız dövlətə yox, hətta ayrı-ayrı idarə və təşkilatların idarəçiliyinə də aid edilir.

Demokratik ideyaların və demokratiyanın ünsürlərinin tarixi də qədim dövrlərə dayanır. Demokratiyanın bəzi ün-sürlərinə hətta İbtidai İcma Quruluşunda da rast gəlinir. (1.16.). Antik dövrdə Yunanıstan (Afina) və Roma dövlətlərində quldarlıq demokratiyası mövcud olmuşdur. Həmçinin, qədim Azərbaycan dövlətlərində (Quti, Manna və s.) demokratiyanın bəzi ünsürlərinin (seçkilər, ağsaqqallar şurası və s.) mövcud olduğu müəyyən edilmişdir.

Demokratiya qədim dövrlərdən bu günümüzə qədər uzun bir inkişaf yolu keçmişdir. Qədim dövrdə demokratiya və demokratik ideyalar məhdud xarakter daşımışdır. Belə ki, məsələn, seçki hüququ əhalinin aşağı təbəqələrinə (qullara və s.), gəlmələrə və qadınlara şamil edilməmiş, yalnız yuxarı təbəqələrə aid edilmişdir.

Orta əsrlərdə də bir çox Qərb və Şərq ölkələrində demokratiyanın müəyyən ünsürləri (respublika forması, seç-kilər, şura, məclis, parlament və s.) mövcud olmuşdur. Lakin bu dövrdə də demokratiya məhdud xarakterdə olmuş, seçki hüququ bütün əhaliyə şamil edilməmiş, bu hüquq yalnız müəyyən yuxarı təbəqəyə aid edilmişdir. Vergi ödəməyənlər, qadınlar və müstəmləkə əhalisi seçki hüququna malik olmamışdır. Parlament xarakterli qurumlar (şuralar, məclislər, yığıncaqlar və s.) isə əsasən hakimiyyətin və hakim təbəqənin mənafeyini qorumuşdur.

Müasir demokratiya prinsipləri yalnız XVII-XIX əsrlərdə bir çox Qərb ölkələrində liberalizm ideyalarının inkişafı (bax, səh. 14-15) və burjua-demokratik inqilabları nəticəsində forma-laşmağa və tətbiq edilməyə başlamış və Şərqə də yayılmışdır. İlk yazılı konstitusiya 1789-cu ildə ABŞ-da qəbul olunmuşdur. 1860-cı ildə isə ABŞ-da qullara azadlıq verilmişdir. Bütün vətəndaşlara seçki hüququnun verilməsi yalnız XX əsrdən tətbiq edilməyə başlamışdır. Qadınlara seçki hüququ ilk dəfə 1893-cü ildə Yeni Zelandiyada verilmişdir. Müsəlman Şər-qində isə qadınlara seçki hüququ ilk dəfə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində (1918-20) verilmişdir.

Cəmiyyətin tarixi inkişafı prosesində demokratiyanın tarixi formaları (quldarlıq, feodalizm, burjua və sosialist de-mokratiyası) meydana çıxdığı kimi müasir dövrdə də demokratiya haqqında müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Hazırkı dövrdə fərdiyyətçi və kollektivçi, elitar və ümumxalq, rəqabətli (plüralist) və rəqabətsiz, nümayən-dəli və nümayəndəsiz (birbaşa), konsensuslu və konsen-sussuz və s. demokratiya nəzəriyyələri fərqləndirilir. Lakin bu nəzəriyyələr biri-biri ilə xeyli dərəcədə əlaqəli olduğundan çox vaxt onlar arasında dəqiq sərhədlər müəyyən etmək çətin olur. Bununla belə demokratiyanın demək olar ki, bütün nə-zəriyyələrində qəbul olunmuş ən ümumi müddəalar vardır. Həmin müddəalar bunlardır: xalqın və ya onun müəyyən hissəsinin hakimiyyət mənbəyi kimi qəbul edilməsi; seçki yolu ilə hakimiyyətə gəlmiş qüvvələrin fəaliyyətinə nəzarət; və-təndaşların siyasi həyatda bərabərhüquqlu iştirakı; insanların hüquq və azadlıqları (1.37).

Bu müddəalara uyğun olaraq müasir dövrdə demokratiya-nın əsas əlamətləri kimi aşağıdakılar qəbul olunur:

1. 
   Xalq hakimiyyətinin təmin edilməsi, hakimiyyət or-qanlarının seçki ilə formalaşdırılması və müntəzəm də-yişdirilməsi;
   
2. 
   Çoxpartiyalı rəqabətli sistem və plüralizm;
   
3. 
   Vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması;
   
4. 
   Yerli özünüidarəetmənin formalaşması.
   

Hüquqi dövlət və demokratiya “müasirlik” prinsipinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi milli ideologiyamızda birmənalı olaraq qəbul olunmuş ideyalardır. Bu ideyalar milli azadlıq ideyaları ilə uzlaşır. Məhz hüquqi dövlət və demokratiya şəraitində milli haqlar və azadlıqlar təmin oluna bilər. Tarixi təcrübə göstərir ki, müstəmləkəçilik, milli ayrıseçkilik, assimilyasiya demokratiya ilə bir araya sığmır, imperiyaların demokratikləşməsi onların dağılmasına və xalqların azad olmasına gətirib çıxarır. Diktatura isə imperiyanın və müstəm-ləkəçiliyin saxlanmasının bir vasitəsinə çevrilir. Təsadüfi deyil ki, rus-sovet imperiyası totalitar rejim şəraitində yaşamış, onun dağılması isə demokratikləşmə ilə paralel baş vermişdir.

Milli dövlətçilik və demokratiya isə qarşılıqlı olaraq biri-birinin inkişafını təmin edir. Başqa sözlə, milli dövlət demokratiyanın (çünki müstəqil milli dövlətlərdə imperiya-larda olduğu kimi antidemokratik rejim yaratmağa bir növ ehtiyac qalmır), demokratiya isə milli dövlətin inkişafına şərait yaradır. Odur ki, milli-demokratik dövlət quruculuğu milli ideologiyamızın əsas hədəflərindən biridir.