TürklüK ÇAĞDAŞliq

I Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayı 1917-ci il, mayın 1-dən 11-ədək Moskvada Azərbaycan milyonçusu Ş.Əsədullayevin müsəlmanlara hədiyyə verdiyi binada keçiril-mişdir. Qurultaya 600 nəfər nümayəndə heyəti dəvət olunduğu halda 900 nəfərin iştirakı ilə keçirilmişdir. Qurultaydan öncə yaradılmış müvəqqəti büro 27 təşkilat tərəfindən təqdim edilən 109 maddədən ibarət təklif və tövsiyə paketi hazırlamışdır. Həmçinin, müvəqqəti büronun qurultay üçün hazırladığı 13 maddəlik proqramda Rusiyanın gələcək dövlət quruluşu, yerli idarəetmə, milli və dini məsələlər, maariflənmə və təhsil, məhkəmə fəaliyyəti, müharibəyə münasibət, əskəri təşkilat-lanma, müəssisələr məclisinə seçkilərə hazırlıq, torpaq məsələsi, fəhlə məsələsi, qadın məsələsi və s. ehtiva olun-muşdur. Bir sözlə proqramda demək olar ki, bütün ictimai-siyasi məsələlər öz əksini tapmışdır.

Qafqaz müsəlmanları qurultayında olduğu kimi burada da əsas müzakirə və mübahisə doğuran məsələ Rusiyanın gələcək dövlət quruluşu məsələsi olmuşdur. Qurultayda Qafqaz, Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdıstan və Krımdan olan nü-mayəndələr əsasən məhəlli (ərazi) muxtariyyəti əsasında federasiya, Kazandan olan nümayəndələr isə yalnız mədəni muxtariyyət əsasında unitar dövlət tərəfdarı idilər. Qurultayda M.Ə.Rəsulzadə və Ə.Topçubaşovun böyük səyi nəticəsində 446 lehinə, 271 əleyhinə olmaqla federasiya layihəsi qəbul edilmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin layihəsi əsasında qurultay aşağıdakı qərarı qəbul etmişdir (1.46, s.142):

1. Müsəlman millətlərinin mənfəətlərini gerçəkləşdirmək üçün ən uyğun rejim ittifaq və torpaq muxtariyyətinə dayanan və bəlli torpaqları mövcud olmayan millətlərə milli mədəni muxtariyyət təmin edən xalq cümhuriyyətidir.

2. Rusiyada yaşayan müsəlman millətlərinin bütün dini və mədəni işlərini üsula görə yürütmək və müsəlmanların birlikdə hərəkət etmələrini saxlamaq üçün öz dairəsində qanun çıxarma haqqına sahib olan bütün Rusiya müsəlmanlarına məxsus bir mərkəzi müəssisə qurulur. Bu müəssisənin şəkli, heyəti və görəcəyi işlər bütün muxtariyyətli müsəlman vilayətlərindən toplanacaq vəkillərin birinci qurucu məclisi tərəfindən təsbit edilir.

Qurultayda həmçinin milli maarif, dini idarəetmə, torpaq, fəhlə, qadın hüquqları, əsgəri təşkilat və s. haqqında qərarlar qəbul edilmişdir. Bundan başqa qurultayda bütün müsəlman bölgələrinin təmsil olunduğu 30 nümayəndədən ibarət Mərkəzi Müsəlman Şurasının (Milli Şuranın) yaradılması haqqında qərar qəbul edilmişdir. Şura Müəssisələr məclisi toplanana qədər müsəlman xalqlarının birlikdə hərəkət etmələrinin təmin etməli idi. Avqustun 25-də seçkilərə hazırlıq məqsədiylə Şura tərəfindən II qurultayın da çağırılması planlaşdırılmışdı.

1917-ci ilin iyun ayında “Müsavat” partiyası ilə “Türk Ədəmi Mərkəziyyət Partiyası” birləşərək “Türk Ədəmi mərkəziyyət Partiyası – Müsavat” adı altında fəaliyyətə başlayır. Partiya oktyabrın 22-də Bakı sovetinə keçirilən seçkilərdə 37.4 % səs toplayaraq birinci yerə çıxır. Sonrakı yerləri Eserlər-24.5 %, Daşnaksütyun-20.6 %, Bolşevikər-14.9% və Menşeviklər- 2.7 % tutur ( 1.46, s.153-154)

Oktyabrın 26-31-də “Müsavat”ın qurultayı keçirilir və iki partiyanın birləşdirilməsi rəsmiləşdirilir. Qurultayın qəbul etdiyi proqramda Rusiyanın gələcək dövlət quruluşu haqqında aşağıdakı müddəalar öz əksini tapmışdır (1.46, s.148-149):

1. Rusiya dövlətinin şəkli-idarəsi milli məhəlli muxtariy-yətlər əsasında qurulmuş qoşma (federativ) xalq cümhuriyyət-lərindən ibarət olmalıdır.

2. Hürriyyəti-kəlam, mətbuat, vicdan, ictimaat, təşkilat və tətil kimi siyasi hürriyyətlərə bərabər muxtariyyətlərdəki hökumət şəklinin qoşma xalq cümhuriyyətlərindən ibarət olması, işçi qanunun bütün muxtariyyətlərdə bir növlə tətbiqi və torpaq məsələsinin əsasən keyfiyyəti həll və islahı kimi demokratik əsaslar Rusiya qoşma xalq cümhuriyyətinin Qanuni-əsasisinə daxil olub dövlətcə təxti-təminə alınmalıdır.

3. Müəyyən məhəllə malik (yəni Rusiya məmləkətinin müəyyən bir qət’əsində əksəriyyətlə yaşamaqda olan) hər millətə muxtariyyət haqqı verilməlidir. Firqə tərəfindən Azərbaycan, Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdıstan kimi türk ölkələri məhəlli muxtariyyət almalıdırlar.

İdil boyu və Krım tatarları və Rusiyada yaşayan digər türk qövmlərinə məhəlli mümkün olmazsa, milli muxtariyyət verilməlidir.

Qeyd: Başqa türk olmayan dindaşlara da firqə muxtariyyət tələb edib onlara hər vəclə yardım etmək borcundadır.

4. Müəyyən məhəllə malik olmayan millətlərə mill-mədəni muxtariyyət haqqı verilməlidir.

5. Muxtariyyətlərin hüdudunu təyin etmək daxili Əsas Qanunlarını tərtib etmək istər məhəlli, istərsə də milli muxtariyyətlərin öz məclisi-müəssisanlarında həll olunmalıdır.

6. Cümhuriyyət heyətinə daxil olan muxtariyyətlər öz aralarında müştərək gördükləri məqsəd və tələblər üzərində əqdi-ittifaq edə bilməlidirlər.

7. Cümlə muxtariyyətli əyalətlər mərkəzi hökumətə ancaq vətən müdafiəsi, məsquqat (pul kəsmə), gömrük, xarici siyasət, dəmir yolu, poçt, teleqraf və s. bu kimi işlərlə mərbut olmalıdır.

8. Muxtariyyətli əyalətlər idari, mali, təşrii, mədəni və ədli kimi daxili məsələlərdə müstəqil olmalıdırlar.

9. Rusiya cümhuriyyətinin ümumi işlərini idarə etmək üçün bütün muxtariyyətlərin nümayəndələrindən ibarət bir konqres təşkil olunmalıdır.

10. Hər bir muxtariyyətin mərkəzində qanun qoymaq vəzifəsi daşıyan bir məclisi-məbusan və qoyulacaq qanunları icra etmək vəzifəsi daşıyan bir Şurayi-vükəla (nazirlər şurası) təşkil olunmalıdır.

11. Hər bir muxtariyyətli əyalət məhəlli işlərdə geniş imtiyazlara malik vilayət, qəza və nahiyələrə bölünməlidir.

Partiyanın yeni proqramında həmçinin milli mənəvi dəyərlər və milli dövlət quruculuğu haqqında müddəalar da öz əksini tapmışdır.

Bolşeviklərin 25 oktyabr inqilabından sonra “Müsavat” partiyası bir müddət bu inqilabı dəstəkləmiş və bolşevik hakimiyyətini müvəqqəti hökumətdən daha mütərəqqi hesab etmişdir. Partiyanın 7 noyabr qətnaməsində mövcud siyasi duruma belə münasibət bildirilmişdir: “Müvəqqəti hökumətin bütün fəaliyyəti, xüsusiylə onun müharibəni uzatmağa yönəldilmiş xarici siyasəti, Rusiya xalqlarının milli tələblərinə münasibətdə tutduğu mövqe demokratiya üçün kifayət deyildi, bu, hökumətin süqutu ilə başa çatdı. ....siyasi sabitliyin qorunmasında bütün məsuliyyət hakimiyyətin üzərinə düşür. ...hakimiyyətin yalnız müəyyən bir partiyanın əlinə keçməsi demokratiyanı inqilabın özü üçün büsbütün təhlükəli edə bilər, nəticədə isə əksinqilabın güclənməsi və qələbəsi labüdləşər. Məhz bu ümumi mövqedən çıxış edərək, “Müsavat” partiyası hesab edir ki, hakimiyyət demokratik, yekcins olmalı, inqilabi demokratiyanın nümayəndələrindən yaradılmalıdır” (1.46, s.151).

Müsavatı bolşeviklərlə yaxınlaşdıran amillərdən biri müsavatın iqtisadi məsələlərdə (xüsusən də torpaq mə-sələsində) əsasən solçu mövqedə olması ilə yanaşı, bu siyasi qüvvələrin müharibəyə münasibətdə eyni mövqedə olması, ən əsası isə o dövrdə bolşeviklərin millətlərə öz müqəddəratını təyin etmə və hətta ayrılma hüququnu vəd edən yeganə partiya olması idi. Lakin hadisələrin sonrakı inkişafı əslində bolşevik hakimiyyətinin antitürk, şovinist və imperialist siyasət yeritdiyini üzə çıxartdı.

8-12 noyabr, 1917-ci ildə Bakıda “Müsavat”ın rəhbərliyi ilə Qafqaz Müsəlmanları Milli Komitəsinin Konfransı keçirilir. Konfransda Azərbaycanda muxtariyyətin yaradılması üçün Milli Təşəbbüs Məclisinin yaradılması qərara alınır. Məclisin fəaliyyəti nəticəsində hətta ilkin silahlı qüvvələr də yaradılır. Belə ki, dekabrın 14-də general Levandovskinin imzası ilə Qafqaz cəbhəsinin bir polku Azərbaycan ordusuna verilir.

26-28 noyabr, 1917–ci ildə Ümumrusiya Müəssisələr Məclisinə Zaqafqaziya üzrə keçirilən seçkilərdə Müsavat 26 % səslə Menşeviklərdən (28 %) sonra ikinci yerə çıxır. İnqilaba nail olmuş bolşeviklər seçkilərin nəticələrini tanımır və Müəs-sisələr Məclisini buraxır. Bundan sonra məclisin Zaqafqaziya üzrə üzvləri Zaqafqaziya Seymini yaradırlar. Seymin ilk yığıncağı 23 fevral, 1918-ci ildə keçirilir. Seymdə seçkinin nəticələrinə əsasən menşeviklər-33, “Müsavat”-30, daşnaklar-27, Müsəlman Sosialist bloku-7, Eserlər-5, “Hümmət”-4, “İttihad”-3 yerə sahib olur. Beləliklə seymin 109 üzvündən 44-ü müsəlman fraksiyasından olan üzvlər olur (1.46, s.154-155).

Azərbaycanda milli qüvvələrin böyük nüfuzunu görən bolşeviklər S.Şaumyanın başçılığı ilə dinc türk-müsəlman əhalisinə qarşı martın 30-31-də kütləvi qırğın törədir. On minlərlə türk-müsəlman əhalisi qətlə yetirilir. Qırğında rus qoşunları ilə yanaşı daşnak silahlıları da fəal iştirak etmişlər. Bu qırğına bolşeviklər tərəfindən “sinfi mübarizə”, “vətəndaş müharibəsi” donu geyindirilmişdir.

Aprelin 25-də S.Şaumyanın başçılığı ilə əksəriyyəti ermənilər olmaqla Bakı Xalq Komissarları Soveti (BXKS) yaradılır. Bakı bolşeviklərin hakimiyyəti altına keçir.

Aprelin 22-də Seym özünü müstəqil dövlət elan edir. Lakin seym daxilində olan fikir ayrılıqları (əsasən xarici siyasətlə bağlı) seymin dağılmasını qaçılmaz edir. Seymin mayın 26-da keçirilən son iclasında gürcü fraksiyası seymdən çıxdığını elan edir. Bu qərardan sonra seym buraxılır. Mayın 27-də Azərbaycan fraksiyasının üzvləri tərəfindən M.Ə.Rəsulzadənin sədrliyi ilə Milli Şura yaradılır. Milli Şuranın F.Xoyskinin sədrliyi ilə 9 nəfərlik icraiyyə komitəsi seçilir. Mayın 28-də şura 6 bənddən ibarət “İstiqlal bəyannaməsi”ni qəbul edir (1.46, s.171):