TürklüK ÇAĞDAŞliq

Azadlıq anlayışı və insan

azadlığı problemi
Azadlıq anlayışına ideoloji mənsubiyyətindən, dünya görüşündən asılı olaraq insanlar tərəfindən müxtəlif baxışlar var. Hətta “əsl azadlığ”a nail olmağın müxtəlif prinsipləri də müəyyən olunur. Bu prinsiplərin ən geniş yayılmışları aşağı-dakılardır:

- Dünyanın maddi nemətlərindən imtina etmək. Əsasən dini cərəyanlara (zahidlik, dərvişlik və s.), həmçinin bədii yaradıcılıqla (şairlik, rəssamlıq, musiqiçilik və s.) məşğul olan bir çox şəxslərə məxsus görüşdür. Bu görüşə görə insan maddi nemətlərə həris, aludə olduqca onun quluna çevrilir, həmçinin o nemətlərə görə başqa insanların quluna çevrilir. İnsan bu nemətlərdən imtina etdikdə, mənəvi dəyərlərə üstünlük verdik-də, yalnız Allaha tapındıqda isə, heç kimin qarşısında əyilmir, azad olur, Allahdan başqa heç kimin quluna çevrilmir.

- Xüsusi mülkiyyəti ləğv etmək. Mraksizmin əsas prin-siplərindən biridir. Bu ideologiyaya görə insanlar əsl azadlığa və xoşbəxtliyə o vaxt nail ola bilər ki, istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyət və izafi dəyər olmasın.

- Dövlət hakimiyyətini ləğv etmək. Anarxizmin əsas prinsipidir. Bu prinsipə görə dövlət hakimiyyətinin möv-cudluğu istənilən halda insanların azadlığını əlindən alır və yalnız dövlət hakimiyyətini ləğv etməklə əsl azadlığı təmin etmək olar.

- Milli azadlıqları təmin etmək. Milli ideologiyaların əsas prinsiplərindən biridir. Bu prinsipə görə millətlər azad olduqda insanlar da azad olacaq (“İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal!”–M.Ə.Rəsulzadə), çünki, tarixən də insanların azad-lıqlarının məhdudlaşdırılmasının, əsirə, qula çevrilməsinin əsas səbəblərindən biri də məhz işğalçılıq, milli ayrıseçkilik və müstəmləkəçilik olmuşdur.

- Bütün adət-ənənələrdən imtina etmək. İfrat liberal nə-zəriyyədə qəbul olunur. Bu prinsipə görə, bütün adət-ənənələr istənilən halda insanların fərdi azadlıqlarına qarşı yönəlir, onların azadlıqlarını məhdudlaşdırır. Ona görə də yalnız adət-ənənələrdən imtina etməklə insan özünü tam azad və xoşbəxt hiss edə bilər.

- Bütün dinlərdən imtina etmək. Ateizmin əsas prinsipidir. Bu prinsipə görə, bütün dinlər uydurmadır, insanları əsarətdə saxlamaq üçün yaradılmışdır. İlahi qüvvənin varlığına inam istənilən halda insanın azadlığını məhdudlaşdırır, yalnız ateist insan əsl azadlığa nail ola bilər.

Lakin, unutmaq olmaz ki, əslində qeyri-məhdud fərdi azadlıqlara malik olmaq heç də xoşbəxtlik və ya ədalət demək deyil. Azadlıqların bu və ya digər formada məhdudlaşdırılması da bədbəxtlik və ya ədalətsizlik demək deyil, bu, cəmiyyətin yaşaması və inkişafı üçün bir tarixi zərurətdir. Azadlığın mütləq bir həddi olmalıdır, bu hədd başqalarının haqlarının pozulmasıdır. Yəni hər bir fərd başqalarının haqlarını pozana, yəni onlara zərər yetirənə qədər azad ola bilər. Məhz bu prinsipin gözlənilməsi insanların hüquq bərabərliyini və nisbi ədaləti təmin edə bilər.

Ona görə də dövlət hakimiyyətinin, adət-ənənələrin, din-lərin insan azadlıqlarını məhdudlaşdırması heç də onlardan imtina etmək ideyasına bəraət qazandırmır. Belə ki, onların hər birinin cəmiyyətdə zəruri, mühüm funksiyaları var. Onlardan imtina etməyin fəsadları daha pis ola bilər. Bir sözlə, insanların fərdi azadlıqlarının müəyyən qədər məhdudlaşması insan cəmiyyətinin normal yaşaması və inkişafı üçün zəruri və qaçılmazdır.

Milli dövlətin hüquq qanunlarında mütləq xalqın MMD-ləri, o cümlədən adət-ənənələri nəzərə alınmalıdır. Bu cəmiy-yətin normal yaşaması və inkişafı üçün zəruridir. Lakin adət-ənənələri nəzərə almaq onların qanunla məcburiləşdirilməsi demək deyil. Eyni zamanda bəzi zərərli hallar istisna olmaqla heç bir adət-ənənə qanunla qadağan da edilə bilməz. Bir sözlə, adət-ənənələrin məcburiləşdirilməsi də, qadağan edilməsi də mənfi nəticələrə gətirib çıxara bilər. Hər iki hal insanların hüquq və azadlıqlarına ziddir. Milli adət-ənənələr sadəcə olaraq qanunlarda nəzərə alınmalıdır. Başqa sözlə, hüquq milli adət-ənənələrin sərbəst yaşamasını təmin etməli, bir növ onlara neytral qalmalıdır. Bu məsələlərə (hüquq və adət-ənənələr mə-sələsinə) kitabın III bölməsinin “Xalq adət ənənələri” başlıqlı bölümündə daha geniş toxunacağıq.

İnsan azadlığı problemindən danışılanda ən çox üstünə gəlinən məsələlərdən biri də qadın azadlıqları problemidir. Tarixin ən qədim dövrlərində qadınlar müqəddəs varlıq kimi qəbul olunmuş, hətta qəbilə başçıları da qadınlar (“Ana-xaqanlığı”, “Matriarxal cəmiyyət”) olmuşdur. Sonradan üs-tünlük kişilərə keçmiş, “Ataxaqanlığı” (“Patriarxal cəmiyyət”) bərqərar olmuşdur. Ailədə, cəmiyyətdə və dövlət işlərində kişilərin üstünlüyü hökm sürmüş, qadınların hüquqları isə xeyli məhdud olmuşdur. Lakin tarixən türk xalqlarında digər xalqlara nisbətən qadına hörmət, qadının müqəddəsliyi, qadınların hü-quq və azadlıqları daha yüksək səviyyədə olmuşdur. Qadınlara dilimizdə “xanım”, “bəyim” deyə müraciət olunması özü də təsadüfi deyil. Bu məsələyə də “Xalq adət-ənənələri” başlıqlı bölümdə daha geniş toxunacağıq.

Sonuncu səmavi din olan islam dinində isə qadınların yüksək məqama layiq görülməsi, bir çox hallarda qadınlara kişilərdən üstün haqlar verilməsi demək olar ki, bir tarixi inqilab olmuşdur. Məhəmməd Peyğəmbərin (s.) məşhur “cənnət anaların ayaqları altındadır!” deyimi bu gün də bütün bəşəriyyəti həyəcana gətirir.

Liberal dəyərlərin, o cümlədən insanların hüquq və azadlıqları anlayışının Qərb dünyasında inkişaf etməsi və dün-yaya yayılması nəticəsində bu gün müasir dünya dövlətlərində qadınlar yüksək ictimai-siyası azadlıqlara malikdir. Lakin təəssüf ki, müasir Qərb dünyagörüşündə bir çox hallarda “qadın azadlığı”, “qadin-kişi bərabərliyi” anlayışları elə ifrat dərəcədə şişirdilir ki, bu, cəmiyyətdəki ailə quruluşunu dağıtmağa, hətta qadınları mənəvi cəhətdən alçaltmağa yönəlir. Yəni “qadın azadlığı” anlayışının düzgün müəyyənləşdiril-məməsi nəticəsində bu anlayış qadınların özlərinin əleyhinə yönəlir. Bu məsələlər barəsində də kitabın “Xalq adət ənənələri” bölümündə daha geniş danışacağıq.

Azadlıq anlayışı bir çox hallarda xoşbəxtlik anlayışı ilə eyniləşdirilir. Başqa sözlə, insan xoşbəxtliyi məhz “əsl azad-lıq”da görülür. Yeri gəlmişkən, xoşbəxtlik anlayışına da müx-təlif baxışlar var. Bu anlayışa dəqiq tərif verməkdə çətinlik çə-kirlər. Bəzən “xoşbəxtlik yoxdur”, “xoşbəxtlik ani olur” de-yirlər. Bizcə burada “xoşbəxtlik” anlayışı “sevinc” anlayışı ilə qarışdırılır. Sevinc ani ola bilər, xoşbəxtlik isə yox. İnsanın həyatında sevincli anlar ola bilər, bu qətiyyən xoşbəxtlik de-mək deyil. İnsan hansısa bir oyunda udanda, yaxud sevimli fut-bul komandası qol vuranda da ən yüksək sevincli anlar keçirə bilər, lakin bu xoşbəxtlik demək deyil. Xoşbəxtlik insanın bü-tövlükdə öz həyatına baxışı ilə müəyyən olunmalıdır. Fikrimiz-cə, xoşbəxtlik – insanın öz həyatından razılıq hissidir. İnsan öz həyatından nə qədər razıdırsa, o qədər də xoşbəxtdir.

İnsanların dünyagörüşləri, həyat idealları, həyatın mənası haqqındakı görüşləri müxtəlif olduğundan onların öz həyatlarından razılıq meyarları da müxtəlifdir. Həyatın mənasını kimi tez-tez yeyib içməkdə, kimi tez-tez kurortlarda olmaqda, kimi cinsi tələbatını ödəməkdə, kimi həddən artıq varlı olmaqda, kimi yüksək vəzifələrdə işləməkdə, kimi möminlikdə, kimi ümumbəşəri ideyalar uğrunda mübarizədə, kimi elmi yaradıcılıqda, kimi sevdiyi bir sənət və ya peşə sahəsində yüksəlməkdə və s.-də görür. Maddi və mənəvi tələbatlar və arzular sonsuz olduğundan insanın öz həyatından tam razı olması çətinləşir. Məhz buna görə də heç vaxt insan özünü tam xoşbəxt hesab edə bilmir. Lakin nisbi xoşbəxtlik hissinin olması mümkündür və onu inkar etmək olmaz.