TürklüK ÇAĞDAŞliq

1. Türk dili
Türk dilinin yaranması və inkişafı

tarixi haqqında.
Hər hansı bir dilin yaranma tarixi araşdırıldıqda istər-istə-məz bəşər tarixində nitqin meydana çıxması və inkişafı məsə-lələri qarşıya çıxır. Bəşər tarixində nitqin “ağıllı insan”ın for-malaşdığı üst paleolit dövrünün (m.ö. ≈40-12-ci minilliklər) əv-vəllərində meydana çıxdığı ehtimal edilir. Eyni zamanda bu gün dünyada mövcud olan bütün dil ailələri arasında leksik, fo-netik və qrammatik müqayisələr əsasında onların məhz eyni bir “ulu” (kök) dildən təşəkkül tapdığı sübut edilir. Lakin artıq üst paleolit dövrünə qədər insan dəstələrinin biri-birindən kifayət qədər uzaq məsafələrdə (qitələrdə) yayıldığı da məlumdur. Be-lə olan halda vahid “ulu dil” necə formalaşa bilərdi? Burada ehtimal edilir ki, uzaq ərazilərə yayılmış insan nəsilləri məhv olmuş və yalnız “ulu dil”i formalaşdıran insan nəsilləri öz var-lığını sürdürmüşdür (3.56).

İnsanların irqlərə ayrılmasının da üst paleolit dövründə baş verdiyi ehtimal edilir. Tarixi məntiqlə yanaşsaq ulu dil mütləq irqlərdən öncə yaranmış olmalı idi. Çünki, irqlər insan dəstələ-rinin xeyli uzaq ərazilərə yayılmalarından sonra fərqli iqlim-lərin təsirindən yaranmışdır. Bu hadisədən sonra isə xeyli uzaq ərazilərdə yaşayan biri-birlərindən xəbərsiz insan dəstələrində vahid ulu dil yarana bilməzdi.

“Ulu dil” nəzəriyyəsi müasir dilçilikdə əsasən qəbul olu-nur. Burada əsas dəlil kimi dünyadakı bütün dil ailələrində ən ümumi ortaq xüsusiyyətlərin aşkara çıxarılmasıdir. Özü də son tədqiqatlarda “Ulu dil”in məhz ilkin türk dili olduğu əsaslan-dırılır. Burada isə əsas dəlillərdən biri əşyaların çıxardığı səsin və ya formasının həmın əşyanın türkcə adlandırılmasında işlə-nən səslərə və yaranan ağız formasına uyğun olmasıdır. Türk dilinin bu xüsusiyyəti hələ XX əsrin əvvəllərində üzə çıxarıl-mışdır (1.9, s. 47).

Lakin təbiətin və insan təfəkkürünün ümumi qanunauy-ğunluqlarının təsirindən biri-birindən xəbərsiz yaranmış dil-lərin də ortaq xüsusiyyətlərə malik ola bilmələri bir ehtimal kimi irəli sürülə bilər (“ulu dil” nəzəriyyənə qarşı dayanan bu amilə nədənsə elmdə diqqət yetirilmir). Yəni məsələn, insan-lardakı anadangəlmə (şərtsiz) reflekslər, instinktlər, o cümlədən müəyyən emosiyaları müəyyən səslərlə ifadə etmək, ağlamaq, gülmək dilindən asılı olmayaraq bütün insanlarda eynidir. Bu-rada yeni dil açan uşaqlar üzərində müşahidələr də çox önəm-lidir. Nədənsə dilçilikdə bu məsələyə də diqqət yetirilmir. Halbuki uşağın dil açması prosesi bəşəriyyətin nitqə yiyə-lənməsi prosesinin güzgüsü ola bilər. Təzə dil açan uşağın han-sı səsləri daha tez ifadə edə bilməsi, hansı səsləri ifadə etməyi daha gec öyrənməsi, əşyaları ilkin mərhələdə necə adlandır-ması bu baxımdan çox önəmlidir. Məsələn, təzə dil açan uşaqlar əşyaları çıxardıqları səsə uyğun (saata “çık-çık”, itə “ham-ham”, maşına “qığın/dığın”, fısqıran şeylərə “pıs-pıs” və s.) adlandırmağa meyllidirlər, “d”, “t”, “s” “b”, “y”, “ə”, “a” kimi səsləri daha tez, “g”, “k” (“kişi” sözündəki birinci səs), “c”, “r”, “ş”, “o”, “f” kimi səsləri daha gec öyrənirlər. Yalnız bu faktlar hətta biri-birindən xəbərsiz yaranmış dillərin də biri-birinə yaxın ola bilməsi ehtimalını istisna etmir.

Bəşər tarixində üzə çıxarılmış ilk səsli yazılı abidələr m.ö. III minilliyin birinci yarısına aid olan şumer mixi yazılarıdır. Daha sonra akkad, babil, qədim fars mixi yazıları gəlir. Son vaxtlara qədər şumer dili yanlış olaraq “ölü dil” kimi qəbul olunmuş, şumer mətnləri isə bu mətnlərin ondan sonra gələn ölməmiş dillərə (əsasən sami mənşəli akkad dilinə) tərcümələri vasitəsi ilə mənalandırılmışdır. Son tədqiqatlar isə şumer di-linin əslində ölü dil olmadığı, əksinə müasir türk dillərinin sələfi olduğu sübut edilməkdədir (3.29, 3.56 və s.). Buna qədər isə ilk türkdilli yazılı abidələr kimi bir müddət VIII əsrə aid olan Orxon-Yenisey abidələri qəbul olunmuş, daha sonra Al-ma-Ata yaxınlığında Esik kurqanında m.ö. V əsrə aid olan türkcə qısa mətn aşkar olunmuşdur. Ən son tədqiqatlarda (3.110, 3.111 və s.) isə bundan daha qədim, özü də məhz Ön Asiyada (İşquz, Manna, Midiya, alban və s. mədəniyyətlərə aid) türkcə yzılı abidələr üzə çıxarılmaqdadır. Nəticədə Şumer yazılarından Orxon-Yenisey yazılarına qədər olan böyük boşluq zaman və məkan baxımından doldurulmaqdadır. Bu isə türk xalqlarının etnik və dövlətçilik tarixi haqqında indiyə qədərki yanlış görüşləri alt-üst etməkdədir. Belə ki, əvvəllər türklərin qədimdə yalnız Orta Asiyada məskun olduqları, Ön Asiyaya, o cümlədən Azərbaycan və Anadoluya isə əsasən son orta əsrlərdə köç etdikləri qəbul olunur, türk dövlətçiliyi tarixi isə Orta Asiyada m.ö. III əsrin sonlarında yaranmış Hun imperatorluğundan, Ön Asiyada isə XI əsrdə yaranmış Səlcuq impertorluğundan götürülürdü (türk dövlətçiliyi tarixi və bu-rada təhrif olunmuş məqamlar haqqında növbəti bölümlərdə daha geniş məlumat verəcəyik).

Uzun müddət türk dilinin və türk xalqlarının ən qədim vətəninin Orta Asiya (əsasən Altaylar) olduğu qəbul olunsa da, yuxarıda qeyd etdiyimiz yeni tapıntılar və tədqiqatlardan sonra bu məsələdə ikili baxış yaranıb. Ən qədim türkcə yazıların məhz Ön Asiyadakı Şumer yazıları olduğu bu gün demək olar ki, əksəriyyət tərəfindən qəbul olunsa da, Şumerləri həm yerli, həm də Orta Asiyadan gəlmə etnos hesab edən tədqiqatçılar var. Lakin bəşər tarixində Şimal-Şərqi Afrika və Ön Asiyanın daha qədim olduğunu nəzərə alsaq, istənilən halda insanların Orta Asiyaya həmin ərazilərdən köçmüş olduğunu deyə bilərik. Eyni zamanda “Ulu dil” nəzəriyyəsini qəbul etsək, bu dil yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi insanların uzaq məsafələrə köçündən öncə yaranmalı idi. Deməli, “Ulu dil” də Ön Asiyada yaranıb. “Ulu dil”ın məhz ən qədim türk dili olduğunu qəbul etsək, türk dilinin məhz Ön Asiya ərazilərində yarandığını deyə bilərik. Başqa sözlə, türk dilinin Orta Asiyada yarandığını qəbul etmək üçün ya “Ulu dil” nəzəriyyəsi, ya da “Ulu Dil”in ən qədim türk dili olması nəzəriyyəsi inkar olunmalıdır.

Türk dili dünyanın ən qədim və qədimliyini daha çox mühafizə etmiş dillərindən biridir. Bu gün türk xalqları fərqli ədəbi dillərə malikdirlər. Bu ədəbi dillərdən biri-birinə xeyli yaxın olanları və xeyli fərqlənənləri var. Bu ədəbi dillərin son, yüksək səviyyədə formalaşma mərhələsi XX əsrdə baş ver-mişdir. Kifayət qədər lüğətlər, qrammatika kitabları, bu sahədə tədqiqat əsərləri yazılmış və yazılmaqdadır.

Türk dilləri ən geniş təsnifatda Ural-Altay dilləri ailəsinə bir qrup kimi daxil edilir (bax, Sxem-2). Türk dillərinin ayrıca bir dil ailəsi təşkil etdiyini qəbul edənlər, həmçinin, türk xalq-larının dillərini əslində vahid dilin ləhcələri olduğunu deyənlər də var. İstənilən halda türk xalqlarının etnik-mədəni və dövlətçilik tarixi vahiddir və vahid əsasda da öyrənilmə-lidir.

Türk ləhcələrinin təsnifatına gəldikdə, burada da müxtəlif variantlar var. Məsələn, Kazan, Başqırd və Şimali Qafqaz türk-cələri daha öncəki variantlarda (3.118, 3.44 və s.) ayrıca “bul-qar qrupu”nda birləşdirilmiş, daha son variantlarda isə qıpçaq qrupuna aid edilmişdir. Həmçinin bəzi türk ləhcələrinin (Altay, salar və s.) müxtəlif qruplara aid edildiyini görürük. Qeyd olu-nan sxemdə türk dillərinin təsnifatının müxtəlif variantlarının ən ümumi cəhətlərini nəzərə almış və daha yeni variantlara üstünlük vermişik. Sxemdə sıradan çıxmış (koman, cığatay, qaraxanlı, bulqar və s.) və bəzi az insanın danışdığı (karayım, yuqur, dolqan, şor və s.) türk ləhcələrini istisna etmişik.

Ləhcələrdəki fərqliliyə baxmayaraq XX əsrin əvvəllərinə kimi bütün türk xalqları digər xalqlar tərəfindən eyni ad altında – “türk-tatarlar” deyə adlandırılmışdır. Hətta orta Asiya bölgəsi “Türküstan” adı ilə tanınmışdır. Sonradan türk xalqlarının bö-yük əksəriyyəti sovet imperiyası tərkibinə keçdiyindən vahid adlandırma sovet rəhbərliyi tərəfindən qəsdən sıradan çıxarıl-mış, türk xalqları fərqli adlarla tanıdılmağa başlamışdır. Azər-baycan türklərindən başqa SSRİ-dəki bütün türk xalqları uyğun etnik adla (özbək, qazax, qırğız, türkmən, tatar, başqırd, yakut və s.) adlandırılmış, Azərbaycan türkləri üçün belə bir etnik ad tapmaq mümkün olmadığından (bu dövrə qədər Azərbaycan türkləri “Qafqaz tatarları” və ya sadəcə “türklər” adlandırıl-mışdır) 1937-ci ilə qədər “türklər” və “türk dili” ifadələri saxlanılmış, 1937-ci ildə Stalinin iradəsi ilə etnik ad kimi yer adı götürülmüş, “Azərbaycanlılar” və “Azərbaycan dili” kimi saxta anlayışlar yaradılmışdır. Xalq və dil adı kimi “türk” ifadəsi yalnız Türkiyədə və Güney Azərbaycanda qalmışdır. Bu da SSRİ-də yaşayan türk xalqlarının milli şüuruna böyük zərbə olmuşdur.

Sxem-2