Turkoloji makaleleri adilhan adiloglu karaçay-malkar türkleri tarihi edebiyati dili turkiston Kutubxonasi 2010 karaçay-malkar türkleri

Karaçaylı ve Malkarlı Kız, XIX. Yüzyıl

Karaçaylı beyler, Kabardeylerin ancak özden [asilzade, ikinci derecedeki soylu] kızlarıyla evlenebilirler. Kabardey özdenleri ise Karaçaylı beylerin kızlarıyla evlenmeye çok heveslidirler. Karaçaylılarda bey aileleri arasındaki başlık parası 1000 gümüş rubleden fazladır. Bu bedeli silah, hayvan ve kapkacak gibi şeylerle verirler.

Karaçaylıların çocuk yetiştirmedeki kabiliyetleri gerçekten övgüye değerdir. Bu işin oldukça keskin kuralları vardır. Bir erkek çocuk veya delikanlı ebeveynlerinin buyurduğu şeyleri yerine getirmezse, halkın mescide toplandığı bir zaman, o [s. 35] delikanlı mescit kapısının önüne dikilir. Herkes bir an önce bu kötü ahlâkından vazgeçmesi için delikanlıyı azarlar. Delikanlı bu kötü ahlâkından vazgeçmezse ebeveynleri onu evden kovar. Ebeveynleri artık oğullarının sorumluğunu kabul etmezler. Delikanlı evden kovulurken ailesi ona sadece en gerekli şeyleri verir. Bundan sonra delikanlı bir daha baba evine dönmeye cesaret edemez. Bunun dışında eğer delikanlının bir de yüz kızartıcı suçu varsa, o delikanlı köyden temelli kovulur. Delikanlı artık bir daha köyüne dönemez.

Karaçaylılar casusları ve hainlik yapan kimseleri hiç sevmezler. Hainlik yapan her kim olursa olsun; ister kendi aralarından olsun, isterse dışarıdan casusluk yapmak için gelen yabancı bir kimse olsun, bütün halk onu yakalamak için silahlanır ve harekete geçer. Yakaladıkları zaman da derhal ölümle cezalandırırlar. Karaçaylılar bu haini yakalayıp öldürmeden rahat edemezler.

Önemli bir mesele olduğu zaman Karaçaylı aksakallar mescitte toplanarak konuyu burada görüşürler. Ceza veya tazminat gibi alınan kararlar hakkında herkese yemin ettirilir. Yemini bozan veya alınan karara uymayan kişi veya kişiler köy meclisine ceza olarak beş ilâ on koyun öder. Eğer bir kişi yeminini herhangi bir sebepten dolayı bozmak istiyorsa meclise gelip bunu bildirir ve cezasını önceden öder. Karaçaylıların yemin merasimi kısaca şöyle olur; mescidin içerisinde, elinde Kuran’ı tutmuş vaziyette molla ayakta durur, yemin edecek kimse bir elini Kuran’ın üzerine koyar ve Allah’ın adıyla yeminini eder. Yemin merasimi böylece sona erer.

Biri öldüğü zaman kadınlar korkunç şekilde feryat ederler. Ellerini göğüslerine vururlar ve saçlarını yolarlar. Erkekler ise cenaze kaldırırken yolda kamçılarla başlarına vururlar ve küçük bıçaklarla kulak memelerini kesip kanatırlar. Cenazeyi gömüp mezarlıktan döndükten sonra acılarını dindirmek ve üzüntülerini hafifletmek için içki içerler. Karaçaylılar fala inanırlar. Diğer dağlı kavimler gibi batıl inançları kuvvetlidir. Karaçaylıların değişik batıl inançları vardır. Mesela birisi atla seyahate çıkacak olursa veya ava gidecek olursa onun heybesine çakıl taşı, fasulye, arpa, buğday vs. gibi kırk bir tane küçük şeyler koyarlar. Küçük çakıl taşlarıyla, fasulye veya arpa taneleriyle fal bakarlar. Bu taneleri belli bir düzene göre gruplar halinde dizerler ve buna göre yolculuğun nasıl geçeği hakkında bazı tahminler yürütürler. Fakat şimdi böyle şeylere pek inanmıyorlar. Doğrusunu söylemek gerekirse buralarda yaşayan diğer dağlı kavimler gibi bunlar da çok cahildirler.

Karaçaylılar tuhaf hikayeler anlatmayı ve dinlemeyi çok severler. Şimdi burada onların bu tuhaf hikayelerinden bir örnek vereceğim. Karaçaylılar yaşadıkları yere yakın bir ormanın içinde uzun saçlı dişi bir cinin yaşadığına inanırlar. [s. 36] Buna kendi dillerinde “almastı” diyorlar. Köylülerden biri bundan yirmi beş yıl önce bu cini yakalayıp evine getirmiş. Cinin saçlarından bir tel koparıp bunu derin bir yere gömmüş. Böylece bu cin o adamın kölesi olmuş. Bir gün adam cine “boza”[8] hazırlamasını buyurmuş. Cin ateşe kazan koyup boza hazırlamaya başlamış. Bozanın hazır olmasına yakın bir vakit evin sakinleri evden bahçeye çıkmışlar. Fakat iki çocuk evin içerisinde kalmış. Çocukların karnı acıkmış ve cinden yiyecek bir şeyler istemişler. Cin de çocuklara, siz benim saçımın telininin nerede olduğunu söylerseniz ben de size yiyecek veririm demiş. Çocuklar, saç telinin nerede olduğunu cine söylemişler. Cin hemen saç telini bulup almış. Böylece o adamın kölesi olmaktan kurtulmuş. Daha sonra da adamın iki çocuğunu içerisinde boza kaynayan kazana atıp ormana kaçmış. Karaçaylılar bu cinin hâlâ ormanda yaşadığına inanmaktadırlar.

Karaçaylılar, Kuran’da belirtilen emir ve yasaklara büyük önem verirler. Günlük ibadet ve dualarını ihmal etmezler. Oruç tutmamayı büyük günah sayarlar. Günde beş vakit namaz kılmayan kimselere hoş bakmazlar. Kafkasyalı diğer kavimler gibi Karaçaylılar da sünnîdirler. Ali’nin yolunu tutanları sevmezler. Karaçaylılar eskiden domuz ve yaban domuzu eti yiyorlarmış. Fakat şimdi domuzdan çok tiksinmektedirler. Haram saydıkları için domuz eti yemezler.

Karaçaylılar tez canlı insanlardır. Son derece ateşli bir mizaca sahiptirler. En küçük ve önemsiz bir şeye dahi hemen öfkelenirler. Fakat kısa bir süre sonra da yanlış yaptıklarını anlayarak bundan pişmanlık duyarlar. Karaçaylılar hiç şüphesiz Kafkasya’nın en medenî halkıdır. Kafkasyalı diğer kavimlere göre daha nazik ve hatırşinastırlar. Beylerine çok değer verirler. Karaçaylılar, Kabardey beylerine bağlı olduklarından onların buyruklarını yerine getirmek ve koydukları kurallara uymak zorundadırlar. Karaçaylılar fakirlere karşı çok cömerttirler. Varlıklı kişiler, fakirleri hor görmez, bilakis onlara hediyeler verir, çeşitli sıkıntılarına yardımcı olurlar. Mesela zengin kimseler fakirlere öküzlerini on günlüğüne karşılıksız ödünç verirler. Fakirlere iş verip onlara emeklerinin hakkını verirler. Böylelikle fakirlerin geçim sıkıntılarını düzeltmeye çalışırlar.

Karaçaylılar sabır gerektiren zor işleri sevmezler. Tüfek, kılıç ve kama gibi silahları Çerkeslerden, Sohum-Kala’dan ve Abazalardan satın alırlar. Karaçaylıların topraklarında tuz ve demir yoktur. Kurşun ve diğer maden ihtiyaçlarını Nogaylardan ve Çerkeslerden satın alırlar. Kış mevsimi için et stoklarının hazırlandığı zaman, etleri tuzlamak için Hurzuk köyüne yakın bir ırmaktan tuz çıkarırlar. Yemeklerinde de bu ırmaktan çıkardıkları tuzu kullanırlar. Karaçaylılarda “boza” ve “sıra” adı verilen biradan başka alkollü içecek çeşidi [s. 37] yoktur. Bunlarında dışında buğday ve arpadan çok sert bir içki daha imal ederler. Fakat bunu çok az içerler. Çünkü sarhoş edici içkiler Kuran’da yasaklanmıştır. Karaçaylılar içkiyi genellikle kış mevsimi için hazırlarlar. Karaçaylılar arıcılık yapmaz. Bunun için balları yoktur. Bal arıları için Karaçaylıların ülkesi kış mevsiminde çok soğuktur. Karaçaylılar bal ihtiyaçlarını Kabardeylerden karşılamaktadırlar. Karaçaylılar bal ile kızılcık yemişini kaynatarak bir tür içki imal ederler. Balı sadece bu iş için kullanırlar. Karaçaylılar barut ve kükürdü kendi topraklarındaki dağlardan çıkararak imal ederler. Çerkesler gibi yayla ağıllarında koyun gübresini elemekle uğraşmazlar. Karaçaylıların barutu ince ve kalitelidir.

Karaçaylılar imal ettikleri şal, keçe ve “küyüz” dedikleri halı, kürk, başlık vs. gibi şeylerin bir kısmını İmeretyalılara ve Sohum-Kala’daki Türklere satarlar. Sohum-Kala’da Türklerin bir kalesi vardır. Bu kalenin içinde çok sayıda dükkan vardır. Batı Kafkasya’da yaşayan kavimler mallarını burada iyi satarlar. Karaçaylılar buradan pamuklu kumaş, ipekli kumaş, iğne, oymak, pipo, Türk tütünü, vizon derisi satın alırlar. Kabardey üzerinden Rusya ile ticaretleri azdır. Genel olarak kendilerinde bulunmayan tuz gibi zorunlu ihtiyaçlarını ithal ederler. Türkler sürekli olarak İstanbul’dan deniz yoluyla Kafkasya’ya hayvan getirdikleri için Karaçaylıların burada sattıkları hayvanlar ve hayvan mamulleri ucuza gitmektedir.

Karaçaylılar ile Svanların ticaret ilişkileri oldukça ileri seviyededir. Karaçaylılar genellikle Svanlara kükürt ve kurşun satarlar. Karaçaylılar ve Basiyanlar [Malkarlılar], Svanlara “Ebze” derler. Karaçay topraklarının güneybatısında 6 Alman mili uzaklıkta Cumantav [Dshumantaw] adında bir dağ vardır. Bu dağın eteklerinde Svan köyleri vardır. Bu dağ ile Elbruz dağı arasında ve batı tarafta dar bir vadi içerisinde Teberdi adında küçük bir ırmak akar. Bu ırmak yukarı, karlı dağlara doğru yol alır gider. Bu ırmağın gittiği yolla Kafkasya’nın aşağısına, “Zcheniss-tzqali” ırmağı kıyılarına varılır. Buradan da İmeretya ve Mingrelya’ya çıkılır. Bu vadi bir çok yerde çok daralmaktadır. Çevresi kayalıklarla çevrilmiştir. Güneyde İmeretya’ya giderken vadinin genişliği 800 kulaç kadar olmaktadır. Buradan doğu tarafına giderken “Kemme” adında bir köye gelinir. Bu köy İmeretya’nın en ücra yeri sayılmaktadır. Bu köyde taşlardan inşa edilmiş 40 tane ev vardır. Eskiden bu köyün girişinde büyük bir sur varmış. Köylülerin anlattığına göre bazı yerlerde bu surun kalıntıları duruyormuş. Köylüler bu surların kalın demir sütunlarla inşa edildiğini söylediler. Bu yol korunaklı olduğundan herhalde bu yerin adı Demir-Kapı olmalıdır. [s. 38] Dağlara doğru giderken dar vadilerde yaşayan Svanların ülkesinde de bu surların kalıntılarına rast gelinmektedir. Papaz Lamberti’nin söylediğine göre bundan 150 yıl önce Mingrelya’nın kuzeyine Kafkasyalı kavimlerin saldırılarından korunmak için 60 fersah uzunluğunda taştan surlar inşa edilmiştir. Reineggs’in tahminlerine göre, daha önce bahsetmiş olduğum Cumantav ile Elbruz dağı arasındaki vadi, Plinus’un “Kuman Kapısı” [Porta Cumana] dediği yerdir. Fakat bu mesele tam olarak açıklığa kavuşturulmamıştır. Onun söylediğine göre Hazar Kapıları [Kaspian Gates] olduğu yerde taşlardan inşa edilmiş bir kale vardır ve bu kalenin adı da “Kumania”dır. Fakat burada önemle bir şeyi vurgulamak gerekir ki, Reyneggs’in “Kuman Kapısı” şeklindeki tahmini onun en büyük yanlışlarından biridir. Çünkü antik çağ yazarları bu konuda tek bir kelime dahi yazmamışlardır.

Karaçaylıların bazı bey aileleri ve bu ailelere mensup şahısların adları şöyledir: [9]

1. Kırımşavhal ailesi: Biynöger oğlu Gilaksan, Gilaksan oğlu Aslanbek, Gilaksan oğlu Kara, Açahmat oğlu İslam, Küçük oğlu Misost, Küçük oğlu Kaziy, Küçük oğlu İslam, Mudar oğlu Biynöger, Mudar oğlu Misost, Mudar oğlu Açahmat.

2. Hasan ailesi: Mussa, Osman, İsmail, Biynöger, Dudaruk, Misost.
3. Kumuk ailesi: Umar, Canay, Osman.
4. Şaman ailesi: Mahamet, Tavsoltan, Çopal, Hasana, Kudenet.
5. Dotta ailesi-I: Umar, Osman, Kırımşavhal 6. Koçhar ailesi: Murtaza, Osman, Umar, Kerim.
7. Çotça ailesi-I: Mahmut, Hasana, Osman, Mustafa.
8. Kaysın ailesi: Kaysın, Bekir, Mirza, Osman.
9. Mirzabek ailesi: Mirzabek, Hasana, Canay, Goşanay.
10. Çotça ailesi-II: Goşanay, Hasana.
11. Korkmaz ailesi: Korkmaz, Hasana, Hacibek, Hakim.
12. Dotta ailesi-II: Mirzabek, Canay, Kaysın, Canbolat, Mirza.
13. Botaş ailesi: Osman, Mustafa, Hasana, İsmail.

Karaçaylıların ileri gelenleri. Kart-Curt, 1867.

Oturanlar-sağdan sola: Hacı Abdurrahman Botaş, Yusuf Botaş, Hacı Abdurzak Kırımşavhal, Hacı Devlet-Geriy Kırımşavhal. Ayaktakiler-sağdan sola: Hoca Ali İsa Özden, Aslanbek Kırımşavhal, Tavsoltan Kırımşavhal.

[s. 39] Orusbiy kabilesi de Karaçaylılardan sayılır. Orusbiy kabilesi, Calpak dağlarının eteklerinde ve Baksan vadisinde yaşamaktadır. Orusbiy kabilesinin nüfusu yaklaşık 150 ailedir. Kabardey beyi Misost’a bağlıdırlar. Orusbiy kabilesinin topraklarında Orusbiy ailesinden başka Karaçaylıların köklü ailelerine mensup aileler, Derbent’ten gelmiş bir aile ve Enderey [Endery] tarafından gelen iki-üç aile yaşamaktadır.

Orusbiy Ailesi
Karaçaylıların doğu tarafında, koyu renkli dağların eteklerinde, Baksan vadisinde Tatar kabileleri yaşamaktadır. Baksan ırmağının yukarısında “Kulkucin” [Kulkudshin] deresi vardır. Burada tuzlu bir göl vardır. Kış mevsiminde buradan tuz elde edilir. Burada yaşayan Tatar kabilesine Çerkesler “Çerige” derler. Bunlar Çegemliler veya Çerigelilerdir. Çerkesler bunlara “Çegem-Kuşha” derler. Bunlar 400 aileden müteşekkildir. Çegem ve Şavdan ırmaklarından Baksan vadisine kadar uzanan yüksek ve karlı dağlarda yaşarlar. Bunlarda toplum yapısı “biy”, “özden” ve “çagar” şeklide üç sınıfa ayrılmıştır. Çagar adı verilenler, beylere bağlı yaşarlar ve onların işlerini yaparlar. Fakat hepsi de komşu Kabardey [s. 40] beylerine tabidirler. Eskiden beri belli aralıklarla Kabardey beylerine vergi vermektedirler. Kabardey beyleri bu vergiyi almak için fırsat buldukça onlara baskı uygulamaktadırlar.

Çegemliler toprağı işleyip buğday, arpa ve darı yetiştirirler. Mükemmel kalitede bira imal ederler. Çok sayıda hayvan ve at sürüleri vardır. Atları küçük fakat çok ağır eşyaları dahi taşıyabilecek kadar dayanıklıdır ve dağlarda seyahat etmek için kullanışlıdır. Çegemliler bu atları Mingrelya ve İmeretyalılara satarlar. Ayrıca bunların tuhaf bir cinste katırları da vardır. Bunlara “kara katır” denilmektedir. Attan biraz küçük olan bu katırlara Gürcistan’da bile çok değer verilmektedir. Çegemliler çok kaliteli bal imal etmektedirler. İyi cins büyük baş hayvanları vardır. Fakat Çerkeslere vergi olarak bunları verdiklerinden büyük baş hayvanlarının sayısı azalmıştır. Çerkeslerin uzun zamandır var olan baskısı ve yakın zamanda da Rusların gelip buralara hakim olmasıyla Çegemlilerin durumu büsbütün kötüleşmiştir. Bütün bunlara karşı direnme gücüne henüz sahip değildirler.

Çegemlilerin yakın komşuları Balkarlardır. Gürcüler onlara “Basiyan” derler. Güldenstädt ve Pallas ise onları “Ciketi” [Dshikethi] şeklinde yanlış adlandırmışlardır. Bu dağlarda çok sayıda eski harabeler ve taş kiliseler vardır. Bu da onların buralarda çok eskiden beri yaşadıklarını göstermektedir. Onların belli başlı köyleri şunlardır:

1. Ullu-El [Ulu-Elt]: Çegem bölgesinin hemen ilerisindeki yüksek tepelerdedir. Hemen yakınında çok eski bir kilise vardır. Altı yard uzunluğundadır, büyük bir kayanın üzerinde inşa edilmiştir. Demir parmaklıklarla çevrilmiştir. Birtakım kitap kalıntıları hala kilisede muhafaza edilmektedir. Bunlardan birisi eski Yunan diliyle yazılmış “Yeni Vasiyetname”dir [New Testament]. Diğerleri de yine eski Yunan diliyle yazılmış kilise kitaplarıdır. Burada hamile kadınlar rahat bir doğum yapmak için dua etmektedirler. Ayrıca adaklar adayıp bazı hayvanları kurban etmektedirler.

2. Çegem: Aynı adı taşıyan ırmağın sağ tarafındadır. Yukarıda bahsedilen yerin tam karşısındadır.
3. Tabenincik [Tabenindshik].
4. Berdebi [Berdebi]: Aynı şekilde Çegem’in sağ tarafında ve aşağı kısmındadır.
5. Orsundak.
6. Mimula [Mimula]: Çegem’in sağ tarafındadır. Sol tarafta fazla uzakta olmayan Şavdan’ı da içine almaktadır.
7. Acaga [Adshaga]: Çegem’in sol tarafındadır. Berdebi’nin güneybatısında küçük bir yerdir.
[s. 41] 8. Çerlige [Tscherliche]: Şavdan ırmağının her iki kıyısındadır. Bu ırmağın kaynağı karlı dağlardan fazla uzakta değildir.
9. Bulungu: Şavdan ırmağının sağ tarafındadır. Yaklaşık on verst aşağısındadır.
10. Usducurd [Usduschird].
11. Kam [Kam]: Şavdan ırmağının her iki kıyısındadır. Doğrudan Çegem’in sol tarafına girer.

Şavdan ırmağının aktığı vadide demir cevheri vardır. Buranın sakinleri bu cevheri işleyip demir elde ederler. Ayrıca, “Korgaşintaw” [Ckargadshei-taw] denilen dağda kurşun cevheri vardır. Bu dağın adı “Kurşun Dağı” [Lead-mountain] anlamına gelmektedir. Onlar buradan kurşun çıkarırlar. Ayrıca onlar barut imal ederek satmaktadırlar.

Çerkesler, Balkarlara “Balkar-Kuşha” derler. Gürcüler ise “Basiyan” derler. Kendileri ise “Malkar Avul” derler. Bu “Malkar Köyü” demektir. Onların nüfusu 1200 aileden fazladır. Çerek, Psigon-suv, Aruvan veya Argudan adlı ırmakların kenarlarında bir kısmı dağınık ve küçük köylerde, bir kısmı da toplu ve büyük köylerde yaşarlar. Yukarı Mişçik’teki [Upper Mischdshigk] Bızıngılılar da Malkarlılardan sayılır. Burası Çegem’in sol tarafındaki arazidedir.

Malkarlılar en çok Raça [Radsha] ve İmeretya’da Rion üzerindeki Oni’de ticaret yaparlar. Burası, Ullu-Malkar’a 55 verst uzaklıktadır. Malkarlılar, Raça ve Oni’deki pazarlarda keçeden yapılmış yamçılar, kepenekler, açık sarı ve kahverengi elbiselik kumaşlar, başlıklar ve kürkler satarlar. Bunların karşılığında ise pamuklu ve ipekli kumaşlar, altın ve gümüş simli iplikler, tütün, pipo ve diğer şeyleri alırlar. Oni’den özellikle kaya tuzu satın alırlar. Oni’nin bu kaya tuzu çok meşhurdur. Gürcistan’a ve bütün Kafkasya’ya ihraç edilir. Malkarlılar yemeklik tuz ihtiyaçlarını Rusya sınırı civarından, Yahudilerden ve Kabardeylerden karşılarlar. Bunun dışında en çok bakır kazanlar ve benzeri eşyaları satın alırlar. Bu bakır kazanlar Batum ve Poti yoluyla Erzurum’dan gelmektedir. Malkarlılar ve Çegemlilerin söylediğine göre Rus bakırının ve aynı zamanda bu bakırdan yapılan tabak çanakların değeri çok düşükmüş.

Digor tarafındaki Malkarlıların yaşadığı yerde, Kasriya-Don [Chassria-Don] ırmağı ve “İsdi-çong” [Isdi-chong] dağı [Kurşun dağı demektir] yakınında çok maden cevheri vardır. Buraya gelip maden cevheri çıkarırlar. Daha sonra bu cevheri evlerinde eritip işliyorlar. Onlar bu maden cevherini rahatlıkla “Masquawa” adlı Digor köyüne kadar gidip almaktadırlar. Gürcülerin anlattığına göre bunların Basiyat adlı bey ailesi derece olarak ancak Kabardey özdenleriyle eşittir. Onların belli başlı köyleri şunlardır:

[s. 42] 1. Ullu-Malkar: “Büyük Malkar” anlamına gelir. Küçük Psigon-suv ırmağı üzerindedir. Burası en büyük köydür. Basiyat ailesi de burada oturur. Bu köyde yaklaşık 180 hane vardır.

2. Kospartı: Aynı ırmağın üzerindedir.
3. Kurdayra [Churdaira].
4. Şavurdat: Çerek’in sol tarafındadır.
5. Cılı [Julu]: Aynı ırmağın aşağı kıyısındadır.
6. Işkantı.
7. Açalga [Adshalga].
8. Muhol: Psigon ırmağının Çerek ırmağına girdiği yerdedir.
9. Bızıngı: Aynı adı taşıyan vadide kurulmuş bir köydür. Çerek ile Mişçik [Missdschigk] ırmakları arasındadır. Aşağı Bızıngı, Kara-suv deresi, Çerek’in sol tarafına dökülmektedir.
10. Holam: Çerek ırmağının batı kıyısındadır. Çerek ırmağı büyük ve temiz bir ırmaktır. Yüksek dağlardan doğmaktadır. Irmağın suları batı kıyılarında azalmaktadır. Bu ırmağın suyu son derece berrak ve temizdir. Fakat tuzlu ve acıdır. Çerkesler bu ırmağın bu kısmına “Çerek-Jana” derler. Bu kelime “Çerek’in Anası” anlamına gelmektedir. Biraz ötede, yalçın kayalıkların bulunduğu tepelerin yanında, Çerek ırmağı üzerine bir köprü inşa edilmiştir. Bu köprü vasıtasıyla Malkar topraklarından Kabardey ülkesine gidilir. Holam köyünde Svan aileleri de yaşamaktadır. Bunlar İmeretya tarzı elbiseler giyerler. Kendilerine “Svani” [Ssoni] demektedirler.
“Kaşhataw” civarında da Malkarlılar vardır. Fakat burada dağınık bir şekilde yaşamaktadırlar. Burada yaşayanlar da Kabardeylerin hükmü altındadırlar. Malkarlılar ile Kabardeyler değiş tokuş yoluyla ticaret yapmaktadırlar. Kendi ürettikleri şeyleri, tuz, tahıl, erkek ve kadın köleleri alıp satmaktadırlar.

Dipnotlar

[1] Prof. Dr. Hasan Eren., Türklük Bilimi Sözlüğü: I. Yabancı Türkologlar, TDK Yayınları, Ankara, 1998, s. 190-191; Hartmut Walravens, Julius Klaproth [1783-1835] Leben und Werk, Wiesbaden, 1999, s. 20-27; Aydın O. Erkan., Tarih Boyunca Kafkasya, Çiviyazıları Yayınları, İstanbul, 1999, s. 44.

[2] Julius von Klaproth, Travels in the Caucuasus and Georgia, translated from the German by F. Shoberl, London, 1814, s. 280-298; Jules Klaproth, Voyage au mont Caucase et en Georgie, Paris, 1823, s. 273-214.

[3] Çerkes dilinde “kuşha” kelimesi “dağ”, “dağlı” anlamlarına gelmektedir. Buna paralel olarak “Tatar Kuşha” kelimesi “Dağ Tatarı” veya “Dağlı Tatar” şeklinde açıklanabilir.

[4] Julius von Klaproth burada hatalı bilgi vermektedir. Malkar Türklerinin etnik oluşum hikayelerine göre; Kuma ırmağı civarında “Macar” adlı şehrin hükümdarı “Canıbek Han”ın “Basiyat” ve “Badinat” adında iki oğlu varmış. Bu iki kardeş ordularıyla gelerek Prens Misak’ın yönetimindeki Malkar ülkesini zaptetmişler, Çerek ve Holam ırmakları arasındaki bütün toprakların hakimi olmuşlar. Daha sonra bu iki kardeş kendi aralarında toprak paylaşımı yapmışlar. Badinat payına düşen Digor [Kuzey Osetya] topraklarının hükümdarı olarak buraya yerleşmiş. Badinat’ın yedi oğlu olmuş. Bunların adı: Çegem, Karacav, Koban, Abisal, Tuvgan, Kubadiy ve Betuy’dur. Badinat’ın oğulları Digor prens ailelerinin soy atalarıdır. Ayrıca, Digor hakimi Badinat’ın karısı da Karaçaylıların Kırımşavhal ailesine mensuptur. Basiyat adlı kardeşin payına ise Malkar toprakları düşmüş. Basiyat’ın dört oğlu olmuş. Bunların adı: Abay, Aydabol, Canhot ve Şahan’dır. Bunlar da aynı şekilde Malkar prens ailelerinin soy atalarıdır. Anlaşılacağı üzere, Malkar ve Digor prens ailelerinin soy ataları Oset değil, Macar şehrinin hükümdarı Canıbek Han’ın oğulları Badinat ve Basiyat kardeşlerdir. [Bkz. Miller V.-Kovalevskiy M., V Gorskih Obşçestvah Kabardı-Predanie O Proishojdenii Balkarskih Feodalov [Tavbiyev], Vestnik Evropı Kn. IV, 1884, s. 553-555; Kudaşev, V.N., İstoriçeskie Svedeniya o Kabardinskom Narode, Nalçik, 1991, s. 156-157; Abayev, Misost., Balkariya, Nalçik, 1992, s. 7.]

[5] Karaçay-Malkar Türkçesinde “Eliya” şeklinde söylenir. Karaçay-Malkar Türklerinin eski inançlarına göre şimşek ve yıldırım tanrısıdır. İlyas [Elijah] peygamberin adı bu tanrıya izafe edilmiştir.

[6] Julius von Klaproth’un yukarıda söylediği Karaçaylıların eski bey aileleri dışında “Duda” ve “Karabaş” gibi başka bey aileleri de olmuştur. Ayrıca, Julius von Klaproth’un söylediği “Orusbiy” ailesi Karaçaylı değil, Bızıngı vadisinden Baksan vadisine gelip yerleşen bir bey ailesidir.

[7] Julius von Klaproth burada hatalı bilgi vermektedir. Daha ileride bizzat kendisi tarafından açıklandığı üzere, “kan bedeli” [kan bagası] şeklindeki terim; bir kimsenin, birini öldürdüğü zaman, ölenin yakınlarına ödediği belirli bir para veya bunun karşılığı bir maldır. Yani başlık parasıyla bir ilgisi yoktur. Karaçay-Malkar Türkçesinde başlık parası için “qalım”, “qalın” ve “süt bagası” terimleri kullanılır.

[8] Arpa, darı veya mısırdan yapılan bira cinsinden hafif alkollü bir içki.[9] Julius von Klaproth’un bey aileleri diye verdiği aile adlarından sadece birinci sıradaki Kırımşavhal ailesi bey ailesidir. Bunun dışında diğer ailelerin hepsi özden [asilzade, ikinci derecedeki soylu] ailelerdir. Ancak, ikinci derecedeki soylu ailelerin içinden bey aileleri kadar zengin ve hatta beylerden daha zengin aileler çıkmıştır.

________________________________________________
Adilhan Adiloğlu, Kafkasya'da Yaşayan Tatar Kabileleri,

Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 17,

TDK, Ankara, Bahar-2004, s. 21-42

KARAÇAY-MALKAR EDEBİYATI

Adilhan Adiloğlu

Çarşamba, 17 Mayıs 2006 13:33

Yazılı edebiyatı çok geç dönemlerde başlamakla birlikte köklü ve zengin bir halk edebiyatına sahip olan Karaçay-Malkar Türklerinin edebiyatını genel olarak “Sözlü Edebiyat” ve “Yazılı Edebiyat” şeklinde iki ana bölümde incelemek mümkündür. A. Sözlü Edebiyat 1. Mitoloji, Pagan-Şaman Kültürüyle İlgili Mitolojik Destanlar ve Efsaneler, Karaçay-Malkar Türkleri, XVIII. yüzyıl ortalarında İslam dinini kabul edene kadar, pagan-şaman inançlarını devam ettirmişler ve buna bağlı olarak birtakım tanrı ve tanrıçalara inanmışlardır. İslam öncesi bu inanç kültür dönemine ait sözlü edebiyat ürünlerinin büyük bir kısmı, Karaçay-Malkar Türkçesinde genel olarak “cır” adı verilen destan ve halk şarkılarıyla günümüze kadar yaşatılarak korunmuştur.
[s. 132] Yazılı edebiyatı çok geç dönemlerde başlamakla birlikte köklü ve zengin bir halk edebiyatına sahip olan Karaçay-Malkar Türklerinin edebiyatını genel olarak “Sözlü Edebiyat” ve “Yazılı Edebiyat” şeklinde iki ana bölümde incelemek mümkündür.

A. Sözlü Edebiyat

1. Mitoloji
Pagan-Şaman Kültürüyle İlgili Mitolojik Destanlar ve Efsaneler
Karaçay-Malkar Türkleri, XVIII. yüzyıl ortalarında İslam dinini kabul edene kadar, pagan-şaman inançlarını devam ettirmişler ve buna bağlı olarak birtakım tanrı ve tanrıçalara inanmışlardır. İslam öncesi bu inanç kültür dönemine ait sözlü edebiyat ürünlerinin büyük bir kısmı, Karaçay-Malkar Türkçesinde genel olarak “cır” adı verilen destan ve halk şarkılarıyla günümüze kadar yaşatılarak korunmuştur. Sözgelimi; Teyri, Çoppa, Erirey, Gutan, Gollu, Dolay, İnay, Apsatı ve Biynöger gibi mitolojik halk şarkılarının hepsi Karaçay-Malkar Türklerinin İslam öncesi pagan-şaman kültürünün ürünleridir.
Karaçay-Malkar Türkleri eski inançlarına göre “Teyri” [Tanrı] adını verdikleri ilahın bütün kainatı ve dünyayı yarattığına inanırlardı. Her türlü dert ve sıkıntılarının giderilmesi için ona dualar ederler, dilekler dilerlerdi.[1] Karaçay-Malkar Türkleri, “Teyri”den sonra en fazla hürmeti “Çoppa” adlı bir tanrıya gösterirler ve onun [s. 133] için dinî törenler yaparlardı. Sözgelimi, eski Karaçay köylerinden biri olan Uçkulan köyünde bütün halk kutsal saydıkları “Çoppa-Taş” [Çoppa’nın Taşı] adını verdikleri büyük bir kayanın çevresinde toplanır, Çoppa’nın şerefine çeşitli hayvanlar kurban eder, şölenler verir ve en sonunda herkes Çoppa-Taş’ın etrafında el ele tutuşup birtakım dinî danslar yaparlardı. Törenlerin sonunda Çoppa’dan; inek ve koyun gibi besledikleri hayvanlarının ürünlerinin bol ve bereketli olmasını, vahşi hayvanların saldırılarından korumasını; ekinlerin iyi yetişmesi için yağmur, başakların olgunlaşması için güneş; çocuğu olmayan kadınlar da çocuk dilerlerdi.[2]
Karaçaylılar eskiden ilkbaharda tarla sürmeye çıkmadan önce “Davle”nin [yer~toprak tanrısı] şerefine kurbanlar kesip şölenler verirler, Davle’den tarlaların kolay sürülmesini ve ürünlerinin bereketli olmasını dilerlerdi. Malkarlılar da aynı törenleri “Gollu” [ziraat ve mahsul tanrısı] için yaparlar, Gollu’dan tarlaların bol ürün vermesini dilerlerdi. Ekinler hasat edildikten sonra tanelerin başaktan ayrılması için harman yerinde düven sürülürken “Erirey”den [mahsul tanrısı] tanenin başaktan kolayca ayrılması ve ürünün bol olması dilenirdi. Hayvanlar yaylalara çıkarıldığı zaman vahşi hayvanların saldırılarından korunmak için Dolay’a [evcil hayvanları koruyan tanrısı], “Makkuruş”a [keçileri koruyan tanrı] ve “Aymuş”a [çoban ve koyunları koruyan tanrı] dualar edilirdi.[3]
Karaçay-Malkar Türklerinin eski kültüründe bir de geyik ve dağ keçisi cinsinden yabanî hayvanları koruyan “Apsatı” adında bir tanrı inanışı vardır. Bu inanışa göre, Apsatı beyaz bir dağ keçisi şeklinde tasavvur edilirdi. Apsatı, koruyucusu olduğu hayvanların kendisinden izinsiz olarak avcılar tarafından avlanmalarına müsaade etmezdi. Bunun aksini yapan avcılar, Apsatı tarafından lanetlenerek büyük felaketlere uğrarlardı. Sözgelimi “Biynöger” adlı [s. 134] destanda, Apsatı ve kızı Fatima tarafından lanetlenerek felakete uğrayan bir avcının hikayesi konu edilmektedir. Biynöger’in ağabeyi ölümcül bir hastalığa yakalanmıştır. Onun iyileşmesi için dişi bir geyiğin sütü gerekmektedir. Biynöger bu yüzden dağlarda dişi bir geyik aramaya başlar. Bir süre sonra aradığı dişi geyiği bulur ve günlerce onun peşinden dolaşır. Biynöger dişi geyiğin peşinden dolaşırken her nasılsa kendisini yalçın kayalıkların tepesinde bulur. Yalçın kayalıklardan aşağıya inmek mümkün değildir. Biynöger’in günlerce arkasından koştuğu dişi geyik aslında Apsatı’nın kızı Fatima’dır ve Biynöger’i lanetlemiştir. Aşağıya inmenin imkanı olmadığını anlayan Biynöger on beş gün boyunca yalçın kayalıkların tepesinde aç ve susuz yaşamaya çalışır. Fakat Biynöger daha fazla dayanamaz ve karısının da telkinleriyle kendisini kayalıklardan uçuruma atar. Sonuç olarak Biynöger, Apsatı’nın kızı Fatima’nın lanetine uğramış ve bunca avladığı geyiklerin bedelini hayatıyla ödemiştir. Ayrıca, Apsatı inancı; Osetlerde “Afsatı”, Gürcü-Svanlarda “Apsat”, Abhazlarda “Ajveypşaa”, Adigelerde “Mezitha” ve Çeçen-İnguşlarda “Elta” şeklinde diğer Kafkas halklarının kültüründe de yer almaktadır.[4]
Nart Destanları
Kuzey Kafkasya halklarının ortak kültür ürünlerinden biri olan Nart destanları, Karaçay-Malkar Türklerinin halk edebiyatında da önemli bir yere sahiptir. Karaçay-Malkar Nart destanları tarih öncesi tanrı, yarı tanrı ve insan üstü kahramanlarla ilgili olağan üstü olayları anlatan, uzun soluklu ve geniş oylumlu destanlardır. Bunların bir kısmı zamanla şiir biçimini kaybederek düzyazıya, efsane-hikaye biçimine dönüşmüştür. Kafkas halklarının hemen hepsinin halk edebiyatında yer alan Nart destanları birçok yönden birbirlerine [s. 135] benzemekle birlikte, aralarında bazı farklılıklar göstermekte, her halkın kendisine has millî vasıfları arz etmektedir. Sözgelimi, Abhaz ve Adigelerin Nart destanları daha çok eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gösterirken, Karaçay-Malkar Türklerinin Nart destanları ise eski Türk mitolojisine daha yakındır.
Karaçay-Malkar Nart destanlarının merkezinde olaylar ve kahramanlar vardır. Nart kahramanlarının düşmanlarına karşı yaptıkları mücadeleler, “emegen”lerle [insanüstü, çirkin dev yaratıklar] yaptıkları savaşlar ve Nartların kahramanlıkları, yiğitlikleri anlatılır. Nart kahramanları daha çok yiğitlik ve dinamizm yönünden karakterize edilmektedir. Onların savaş tutkuları, cesaretleri, halkı birtakım canavar ve devlere karşı korumaları; halkın hayatını kolaylaştırmak için gösterdikleri çabalar ve buldukları pratik çözümler Nart kahramanlarının en belirgin özellikleridir. Olağanüstü özelliklerle kuşatılan Nart kahramanları; yiğitliğin, cesurluğun ve mertliğin sembolüdürler. Onlar korkunun ne olduğunu bilmezler ve hatta ölümden bile korkmazlar. Karaçay-Malkar Nart destanlarında, Nart kahramanlarının hayat tarzları ve tabiatla ilgili betimlemeler birer ayrıntı olarak kalmaktadır.
Karaçay-Malkar Nart destanları ilk önce evrenin ve Nartların yaratılışını anlatan bir efsaneyle başlar. Buna göre; Güneş tanrısı güneşi, Yer tanrısı da yeri yaratmıştır. Gök ve yer yaratıldıktan sonra ikisi arasında insanoğlu yaratılmış. İlk insanlar Nartlar imiş. Tanrılar ilk olarak Nartların demircisi Debet’i yaratmışlardır. Debet, Gök tanrısı ile Yer tanrısının birleşmesinden doğmuştur. Debet’in kalbi ve kanı ateşten yaratılmıştır. Debet sadece ilk Nart kahramanı değil, aynı zamanda Nartların hem ilk demircisi, hem de ilk öğretmenidir. Debet, demir ve diğer madenlerini hiçbir alet kullanmadan çıplak elleriyle kolayca işleyebilmektedir. Karaçay-Malkar Nart destanlarında, Debet’in ölmediği, gökte, tanrıların katında hala yaşadığı ve demircilik yaptığı anlatılır.
Karaçay-Malkar Nart destanlarının kadın kahramanı Satanay-Biyçe’nin babası Güneş tanrısı, annesi ise Ay tanrısıdır. Satanay-Biyçe güzelliğin ve bilgeliğin sembolüdür. Bütün Nart kahramanlarını perde arkasından yöneten hep Satanay-Biyçe’dir. Satanay-Biyçe’nin [s. 136] doğa üstü gizli ve sihirli güçleri vardır. Her şeyi önceden bilir ve çok kuvvetli öngörüsü vardır. Nart kahramanlarının lideri konumumda olan Nart Örüzmek, gökten düşen bir meteor [kuyruklu yıldız] kayasının içinden doğmuştur. Sonra bir dişi kurt, Örüzmek’i alıp götürmüş ve kendi sütüyle beslemiştir. Nart Örüzmek, devlerin korkulu rüyasıdır. Örüzmek, Nart halkını haraca bağlayan ve Nart ülkesine yağmur yağmasını engelleyen Kızıl Fuk’u öldürüp Nartları özgürlüğe kavuşturmuştur. Nart destanlarında çok zeki ve kurnaz biri olarak anlatılan Nart Sosuruk [veya Sosurka] bir granit kayasından doğmuştur. Sosuruk’un taştan doğmasıyla ilgili bu motif, Dede Korkut destanlarındaki Tepegöz’ün doğuşuna çok benzemektedir. Sosuruk her zaman pratik zekası ve kurnazlığıyla devleri yenmektedir.
Nart Alavgan, Debet’in on dokuz oğlundan en büyük olanıdır. Debet, oğullarının hepsini evlendirmiş ancak evlendirme işine en küçük oğlundan başlamak zorunda kalmıştır. Çünkü en büyük oğlu olan Nart Alavgan dev gibi iri yapılı biri olduğu için, Nart kızları arasından uygun bir eş bulunamamıştır. Bu yüzden Alavgan, dev kadınlarından biriyle evlenmek zorunda kalmıştır. Alavgan’ın oğlu Nart Şavay [veya Karaşavay] birtakım doğa üstü yeteneklere sahiptir. Sözgelimi, havayı istediği zaman soğuğa veya sıcağa çevirebilmekte, ayrıca istediği kılığa girebilmekte ve görünüşünü değiştirebilmektedir. Şavay’ın can yoldaşı olan atı “Gemuda” ise bir deniz atıdır. Yani denizin derinliklerinden gelmiştir. Kulaklarının arkasında balıklarda olduğu gibi solungaçlar vardır.[5]
2. Tarihî-Kahramanlık Destanları ve Halk Şarkıları
Karaçay-Malkar Türklerinin halk edebiyatında destan tarzında söylenen tarihî halk şarkıları çok önemli bir yere sahiptir. Karaçay-Malkar Türklerinin eski tarihini, sosyal hayatını ve toplumsal yapısıyla ilgili olayları destan tarzındaki halk şarkılarında görmek mümkündür.
[s. 137] “Batır Karça” destanında, Kabardey Çerkesleriyle toprak anlaşmazlığı sonucunda, Karaçaylıların efsanevi lideri Karça’nın halkıyla birlikte, Bashan vadisini terk ederek Koban vadisine göç edişi anlatılır. Karaçaylıların tarihi, Batır Karça destanıyla sıkı sıkıya ilişkilidir.
“Açey oğlu Açemez” destanında, Kafkasya’ya sefere çıkan Kırım Hanı’nın haraç toplamak ve dinlenmek için Karaçay-Malkar topraklarında konaklaması, daha sonra Kırım Hanı’nın burada Açey oğlu Açemez’den güzelliği dillere destan olan karısını bir geceliğine istemesi konu edilmekte, Kırım Hanı ile Açemez arasındaki karşılıklı münakaşadan sonra, Açemez’in namusunu korumak için Kırım Hanı’nı öldürmesi anlatılmaktadır.[6]
“Hasavka” ve “Bagatır oğlu Umar” adlı destanlarda, 1828 yılında General Emanuel komutasındaki Çarlık Rusyası ordularının Karaçay topraklarını işgali anlatılmaktadır. Hasavka destanında, Karaçaylıların ellerindeki eski ve ilkel silahlarla, modern savaş aletleriyle donanımlı Rus ordusuna karşı vatanlarını canla başla savunmaları anlatılmaktadır. Bagatır oğlu Umar destanında ise aynı şekilde Hasavka savaşı anlatılmakta ve Umar adlı yiğit bir Karaçaylının savaş sırasında gösterdiği kahramanlıklar dile getirilmektedir.[7]
Karaçay-Malkar Türklerinin tarihî halk şarkıları arasında; Kabardey, Abhaz, Oset, Gürcü-Svan gibi Kafkasyalı halkların tarihi olaylarını konu alan halk şarkıları da vardır. Sözgelimi; Cansohları, Düger Badinatı-Malkar Basiyatı, Ullu-Hoj gibi halk şarkıları bunlardan birkaçıdır. Kabardey-Çerkes prensleri arasında yönetimi ele geçirme mücadelesinin anlatıldığı “Cansohları” adlı tarihi halk şarkısı, bir Karaçay-Malkar halk edebiyatı ürünü olmasına karşın, destanda anlatılan olay ve kişiler tamamen Kabardey-Çerkesleri arasında geçmektedir.[8] “Düger Badinatı-Malkar Basiyatı” halk şarkısında da aynı şekilde Kuzey Osetya [Digor] prensleri arasındaki [s. 138] mücadeleler anlatılmaktadır.[9] “Ullu-Hoj” adlı ağıt türündeki halk şarkısında ise, Çarlık Rusyası ordularının 1864 yılında, Adige-Çerkeslerin “Hodz” adlı köyünü yakıp yıkması ve köyde yaşayan bütün halkı katletmesi anlatılmaktadır.[10]
3. Aşk Şarkıları ve Maniler
Karaçay-Malkar halk edebiyatında “süymeklik cır” adı verilen aşk şarkıları geniş bir yer tutmaktadır. Konuları genellikle; sevgilinin güzelliği, karşılıksız aşk, vs.dir. Çeşitli engeller nedeniyle iki sevgilinin birbirine kavuşamaması ve ölüm gibi kötü bir sonla bitmesi konular ise daha çok ağıt türü halk şarkılarına girmektedir. Karaçay-Malkar halk edebiyatındaki aşk konulu eski halk şarkılarına “Aycayak”, “Aktamak” ve “Kemishan” adlı şarkıları örnek olarak verebiliriz.
“Aktamak” adlı halk şarkısını, sözlü-halk edebiyatı döneminin son temsilcisi olan Unuh oğlu İsmail Semen [1891-1981], İja sülalesinden Yakup kızı Aktamak [asıl adı Anisat] için yapmıştır. İsmail Semen daha küçük yaşta iken bir düğünde görüp beğendiği Anisat adında bir kıza aşık olur. Yıllar geçtikçe, yüreğinde Anisat’a duyduğu aşk da büyümektedir. İsmail Semen nihayet sevdiği kız için bir şarkı yapar. Şarkının adına “beyaz boyunlu” anlamına gelen “Aktamak” adını verir. Bu aynı zamanda, Anisat’a verdiği takma addır. Sonunda, birbirlerini seven İsmail ile Anisat evlenerek mutlu sona kavuşmuşlardır. Aktamak adlı şarkı bütün Karaçaylılar tarafından çok sevilmiş, dilden dile dolaşarak bir halk şarkısı haline gelmiştir. Şarkı oldukça uzun olup iki bin dörtlükten fazladır.[11]
Karaçay-Malkar halk edebiyatında, aşk konulu halk şarkılarından başka, bir de “iynar” adı verilen maniler vardır. Bu manilerin, Anadolu’da söylenen manilerden bir farkı yoktur. Genellikle birinci, ikinci ve dördüncü mısraları kafiyelidir. İlk iki mısra ile son iki [s. 139] mısra arasında anlam bütünlüğü yoktur. Konuları genellikle aşk üzerinedir.
4. Ağıtlar
Karaçay-Malkar Türkçesinde “küv~küy”, “sıyıt” ve “sarın” adı verilen ağıtlar, Karaçay-Malkar halk edebiyatında önemli bir yer tutmaktadır. Çünkü, Karaçay-Malkarlılar gerek toplumsal, gerekse ferdî, olumsuz bir şekilde sonuçlanan, hemen hemen her bir olay ve durum için ağıt türünde bir halk şarkısı yapmışlardır. Karaçay-Malkar ağıtları; savaşta şehit olan yiğitler, salgın hastalıklar sebebiyle baş gösteren toplu ölümler, haksızlık ve tertip sonucu öldürülen yiğit gençler, birbirlerine kavuşamayıp ölen sevgililer, vb. gibi çok çeşitli konuları kapsamaktadır. “Gapalav”, “Kanamat”, “Akbiyçe ile Ramazan” ve “Zariyat” gibi ağıt türündeki halk şarkıları, Karaçay-Malkar ağıtlarından sadece birkaç örnektir.
“Kanamat” adlı ağıtta, Töben Teberdi [Sıntı] köyünde Ebze sülalesine mensup Aliy oğlu Kanamat’ın 1886-1893 yılları arasında başından geçen olaylar anlatılmaktadır. Töben Teberdi köyünün muhtarı Cavba oğlu Tokmak, Çarlık Rusyası yönetimine şirin görünmek için suçsuz yere Kanamat’ı tutuklatarak hapse attırır. Ancak, Kanamat kısa bir süre sonra bir yolunu bulup hapisten kaçmayı başarır ve dağlara çıkar. Kanamat yedi yıl boyunca dağlarda perişan bir şekilde dolaştıktan sonra bu şekilde yaşamanın bir sonu olmayacağını düşünerek Karaçay’dan temelli gitmeye karar verir. Gerekli kağıtları hazırlatmak üzere, o dönemde Karaçay’ın merkezi konumunda olan Uçkulan köyüne gider. Fakat, Uçkulan köyünün ileri gelenleri birtakım hilelerle Kanamat’ı yakalamak için pusu kurarlar. Kanamat epey bir zaman teslim olmamak için direnir fakat sayıca fazla olan muhafızlar tarafından öldürülmekten kurtulamaz. Kanamat’ın haksız yere tutuklanması, yedi yıl boyunca dağlarda kaçarak yaşaması ve nihayetinde pusu kurularak öldürülmesine Karaçay halkı çok üzülmüş ve onun adına bir ağıt yapmıştır.[12]
5. Dua-Dilek ve Beddua
[s. 140] Karaçay-Malkar halk edebiyatında “algış” adı verilen dua-dilekler; eski inanç, sihir ve büyüden birtakım unsurlar alarak beslenen ve birtakım müspet ve menfi hükümler bildiren, şiir biçiminde ve kafiyeli, bazıları uzun, bazıları ise kısa olan sözlü gelenek ürünleridir. Karaçay-Malkar halk edebiyatında; düğün gibi insanların sevinçli ve mutlu olduğu ortamlarda, sağlık veya hastalık durumunda, yağmurun yağmasında, mahsulün bereketli olmasında, kısacası doğumdan ölüme kadar olup biten bütün her şey için söylenen bir dua-dilek vardır. Bunun dışında, “kargış” adı verilen beddualarda ise; genel olarak kişinin kendisine veya yakınlarına zararı dokunan bir kişiye veya kişilere şiddetli bir şekilde bela okuması veya lanet etmesi anlatılır.
6. Nükteler ve Hicivler
Karaçay-Malkar halk edebiyatında “çam-cır” adı verilen nükteli halk şarkıları ile “seleke” adı verilen hicivlerin önemli bir yeri vardır. Bu tür halk şarkılarında genellikle kişilerin yaptığı birtakım hal ve hareketleri kimi zaman şakayla karışık, komik bir şekilde; kimi zaman da sert ve olumsuz bir şekilde hicvedilerek anlatılmaktadır. Konuları genellikle; idare edenler ile idare edilenler arasındaki sosyal ve ekonomik çatışmalar, kişilerin birtakım uygunsuz davranış ve tavırları, dinî inanç ve adetler ile birtakım yasak davranışlar vs. hakkındadır. Nükteli halk şarkılarına örnek olarak “Cörme”, “Bayçoralanı Kara-Caş” ve “Tav Kışlıkla” adlı şarkıları gösterebiliriz.[13] Meşhur halk şairi Kalay oğlu Appa’nın şiirleri, Karaçay-Malkar hiciv ürünlerinin en güzel örneklerini teşkil etmektedir.
7. Nasreddin Hoca
Halk söylencelerine göre, Eskişehir’in Sivrihisar ilçesinde doğup, Konya’nın Akşehir ilçesine ölen Nasreddin Hoca, Türkiye başta olmak üzere bütün Türk Dünyası’nda yaygın olarak bilinmektedir. Onun adına mal edilen fıkralar yalnız Türk dilinin konuşulduğu [s. 141] coğrafyada değil, Türklerle uzaktan yakından ilişki kurmuş birçok milletlerin kültüründe de yer almaktadır. Karaçay-Malkar halk edebiyatında “Nasra Hoca” adıyla bilinen Nasreddin Hoca’nın fıkraları, Türkiye’deki Nasreddin Hoca fıkralarıyla hemen hemen aynıdır. Birtakım esprilerin altında yatan bilgeliği ve pratik zekası ile korkusuz kişiliği ve hazırcevaplığıyla çıkar karşımıza. Karaçay-Malkar halk edebiyatındaki Nasra Hoca’nın fıkralarından bir örnek verelim; “Adamın biri Nasreddin Hoca’nın omzuna dokunup: Hoca görüyor musun, börekleri götürüyorlar demiş. Hoca, adama: Bana ne fayda? diye cevap vermiş. Adam: Börekleri sizin eve götürüyorlar deyince bu sefer Hoca: Peki o zaman sana ne fayda? demiş.”[14]
8. Ninniler, Çocuk Şarkıları, Tekerlemeler
Kaşgarlı Mahmut’ta ninni sözüne karşılık olarak “balu-balu” şeklinde geçen, Karaçay-Malkar Türkçesinde “bellaw” ve “beşik cır” adı verilen ninniler ile “sabiy cır” adı verilen çocuk şarkılarının Karaçay-Malkar halk edebiyatında önemli bir yeri vardır. Eski Karaçay-Malkar toplumunda çocukların yetiştirilmesine ayrı bir önem verilmiştir. Daha çok küçük yaşlardan itibaren toplumun adet ve gelenekleri öğretilir, adetler gereği çocuklar genellikle dede ve neneler tarafından yetiştirilirdi. Dede ve nenelerin torunları için söyledikleri çocuk şarkıları vardır. Bunlar genellikle çocuklar oynatılırken söylenirdi. Sözgelimi; Bara-bara baz tabdım, Cuv-cuv-cuvala, Tarta-soza, Durku-durku” vs. adlı şarkılar bu tür şarkılara örnek olarak verilebilir.[15]
9. Atasözleri
Atasözleri, toplumların hayat tecrübelerinden kaynaklanan ve bilgeliğinin ürünü olan küçük cümle kalıplarıdır. Karaçay-Malkar Türkleri, Nart destanlarında geçen Nart kahramanlarını kendi ataları saydıklarından, atasözlerine de “Nart-söz” adını vermişlerdir. [s. 142] Nart-sözleri, Karaçay-Malkar Türklerinin eski hayat tarzını, eski kültürünü, sosyal ve ekonomik yapısını yansıtırlar. Basit kuruluşlu ama derin anlamlıdırlar.
Karaçay-Malkar Türkleri söz söylemeyi, konuşmayı ve sohbet etmeyi oldukça seven bir halktır. Özellikle de, bir topluluk içinde söz söylemek, daha doğrusu söz söylemesini bilmek, bir Karaçay-Malkarlı için en büyük hüner sayılır. Konuşmacı söz arasında fakat gerekli olduğu yerde, düşüncelerine veya söylemek istediklerine belirginlik ve güç katmak için Nart-sözler söylemeye özen gösterir. Çünkü kendisi de bilir ki “Nart-söz tilge can salır” [atasözü dile can verir].[16]
10. Bilmeceler
Karaçay-Malkar Türkçesinde “comak” adı verilen bilmecelerin halk edebiyatında önemli bir yeri vardır. Günümüzde artık çocukların bir oyun veya bir eğlence aracı haline gelen bilmecelerin, eski Karaçay-Malkar toplumunun kültür hayatında özel bir önemi ve ciddi görevleri olmuştur.
Karaçay-Malkar Türkleri eskiden bilmecelere o kadar önem verirlerdi ki, yetişkin hatta yaşlı Karaçay-Malkarlılar özellikle kış mevsimlerinde her gece “bilmece toplantıları” düzenlerlerdi. Bilmece toplantılarının kış gecelerinde yapılmasının sebebi; bahar, yaz ve sonbahar aylarının iş mevsimi olmasından kaynaklanıyordu. Öte yandan, tarla sürme zamanı ve koyunların kuzuladığı dönemler ile dini bayramlarda bilmece toplantıları düzenlemek, uğursuzluk sayıldığından, kesinlikle yasaklanmıştı.
Bilmece toplantılarında, yetişkin kişiler iki gruba ayrılır ve karşılıklı bilmeceler sorulur; bir bakıma bilgide, zekâda, muhakemede, hafızada, dikkatte, üstünlük yarışması yapılırdı. Bilmeceyi soran kişi, eğer karşısındaki kişi veya grup bilmecenin cevabını bilemezse, [s. 143] bilmecenin cevabı karşılığında bir köy isterdi. Bilmecenin cevabını bilemeyen kişi de onun bu isteğini kabul etmek zorunda kalır ve önce kendi seçtiği köylerden birini verirdi. Fakat bilmeceyi soran kişi eğer verilen köyü beğenmezse kendi seçtiği bir köyü isterdi. Karşısındaki de bilmecenin cevabını öğrenmek için onun istediği köyü vermek zorunda kalırdı. Öte yandan, bilmecenin cevabını doğru şekilde bildiği takdirde, aynı şeyler bilmeceyi soran kişi için de geçerlidir. Yani, bilmeceyi doğru olarak cevaplayan kişi, bilmeceyi soran kişiden, kendi seçtiği bir köyü alabilir. XVIII. yüzyılda Matçi Aliy ile XIX. yüzyılda Appiy Hasan gibi bütün Karaçay köylerini almayı başaran bilmece ustaları çıkmıştır. Böylelikle, Karaçay-Malkar halk edebiyatında “El Bergen Comak” adı verilen bilmeceler doğmuştur. “El Bergen Comak” sözünün Türkiye Türkçesindeki tam karşılığı “Köy Verilen Bilmece” [cevabı karşılığında köy verilen bilmece] şeklindedir. “El Bergen Comak” sözü daha sonraları kısaca “El-Ber” şeklinde söylenir olmuştur. Günümüz Karaçay-Malkar halk edebiyatı literatüründe genel olarak bilmece terimi için “elber” sözü kullanılmaktadır.[17]
11. Masallar
Karaçay-Malkar halk edebiyatı ürünlerinin en yaygın olanlarından biri de masallardır. Karaçay-Malkar Türkçesinde genel olarak masallara “comak” ve “tawruh” [

[s. 144] Kahramanlar ve kahramanların yaşadıkları veya bulundukları yerler genellikle tespit edilemez şekilde hayal ürünüdür. Fakat bazıları efsane-menkıbe türüyle karışmış durumdadır. Karaçay-Malkar masalların kahramanları ve konuları; insanlar, hayvanlar, çeşitli maddeler, yaratıklar, fikir veya nasihat vermek vs. akla gelen her şey hakkında olabilir.[18]

12. Halk Şairleri
Karaçay-Malkar Türklerinin eski tarih, kültür ve sosyal hayatının izlerini taşıyan; Karaçay-Malkar Türkçesinde “cır” veya “halk-cır” adı verilen destan tarzındaki halk şarkılarının oluşmasına ve ayrıca kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze kadar gelmesine aracılık eden, Karaçay-Malkar Türkçesinde “cırçı” adı verilen halk şairlerinin eski Karaçay-Malkar halk edebiyatında önemli bir yeri vardır.
Karaçay-Malkar halk şairleri hakkında ilk ayrıntılı bilgileri veren Safar-Aliy Orusbiy şöyle söylemektedir: “Halk şairleri, herhangi bir sebepten dolayı yapılan toplantılarda, örneğin düğünlerde, cenazelerde vb. yerlerde bulunurlar, toplantının anlamına ve önemine göre halk şarkıları söylerler veya yeni şarkılar besteleyerek o anda icra ederler. Halk şairleri, kendi zamanlarının edebiyatçıları olmuşlardır. Onlar sürekli farklı yerleri dolaştıkları için söyledikleri halk şarkıları da her tarafa yayılmıştır. Halk şairleri yaşlı ve bilge kişiler ile yiğit gençlere övgü türünde halk şarkıları yaparlar. Öte yandan, kötü, iki yüzlü ve ahlaksız insanları da çok sert bir şekilde eleştiren halk şarkıları da yapmışlardır. Halk şairleri eskiden toplumda oldukça önemli bir konuma sahip idiler. Çünkü, birçok olay ve durumun halkın anlamasında doğrudan etkili olmuşlardır.”[19]
İslam Karaçaylı [Hubiy] ise, Karaçay-Malkar halk şairlerinin, başka milletlerin halk şairlerinden bazı yönlerden farklı olduğunu [s. 145] şöyle anlatmaktadır: “Büyük milletlerin halk şairleri, kralların ve kalelerin gölgesinde, meydanlarda ve pazarlarda karşılarına kim çıkarsa ona övgüler dizerek destanlar söylemişlerdir. Karaçay-Malkar halk şairleri ise böyle değildir. Karşılaştıkları bir olay veya bir durumu gerektiğinde övmesini, gerektiğinde ise sonuna kadar yermesini bilmişlerdir.”[20]
Karaçay-Malkar Türklerinde halk şairlerinin sayısı oldukça fazladır. En meşhurları arasında; Kara-Mussa, Zantuvdu Moka, Kaltur Semen, Küçük Bayramuk, Kasbot Koçhar, Appa Canibek, Örüzmek Mekkâ, Kaysın Batdı, Şeke Bayçora, İsmail Semen, Kâzim Möçü, Aliy Ette, Hamzat Bittir, Davut Malkondu, Abuk-Aliy Özden, Gitçe Teka gibi isimleri sayabiliriz.
Bilinen en eski Karaçay-Malkar halk şairi olan Kara-Mussa’nın [17. Yüzyıl] doğum ve ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte, 17. Yüzyılın önde gelen Malkar beylerinden Artutay Aydabol’un himayesinde yaşadığı tespit edilmiştir. Kara-Mussa’nın “Zurnukla” [Turnalar], Gürcü Patçah Teymuraz” [Gürcü Kralı Teymuraz ], “Artutaynı Küyü” [Artuyay’ın Ağıtı] adlı üç şiiri vardır.[21]
Zantuvdu Moka [1695-1798], Kafkasya tarihine ışık tutacak halk şarkılarının sahibidir. “Qaytuq ulu Sarı Aslanbek bla Qanuq ulu Esen” adlı halk şarkısında; Kafkasya’nın kuzey batı kısmını hakimiyet altına alan Kabardey Çerkes beyi Kaytuk oğlu Sarı Aslanbek’in, Osetlerden vergi almak üzere Kanuk oğlu Esen Bey’in topraklarına yaptığı seferi anlatmaktadır. Bu halk şarkısından başka “Zanhotları” ve “Nogaylı Kız” adlı halk şarkılarının da Zantuvdu Moka’ya ait olduğu tespit edilmiştir.[22]
Debo oğlu Küçük Bayramuk [1772-1862], Hurzuk köyünde doğmuş, Dağıstan’ın Aksay kasabasında medrese eğitimi almış, [s. 146] Türkçe, Rusça ve Arapça dillerini öğrenmiştir. Başta İstanbul ve Mekke olmak üzere doğu illerinin birçoğunu gezip görmüştür. Döneminin ileri gelen aydınlarından biri olan Küçük Bayramuk’un aynı zamanda değerli şair olduğu bilinmekle birlikte onun şiirlerinin birçoğu artık halk şarkısı haline geldiğinden bunlardan hangisinin Küçük Bayramuk’a ait olduğu henüz layıkıyla tespit edilememiştir. Edebiyat tarihçisi Asiyat Kara’ya göre, 1828 yılında Çarlık Rusyası’nın Karaçay topraklarını işgalini anlatan “Hasavka” ve “Bagatır ulu Umar” adlı tarihi halk şarkıları Küçük Bayramuk’a aittir.[23]
Bagır oğlu Kasbot Koçhar [1834-1940], Karaçay-Malkar halk şairlerinin en meşhurudur. Şiirlerinin birçoğu artık halk şarkısı haline gelerek anonimleşmiştir. “Deboş”, “Horasan” ve “Aycayak” adlı halk şarkıları onun en meşhur halk şarkılarından birkaçıdır. Kasbot Koçhar’ın şiirleri, birçok şiir antolojisinde yayımlanmış, şiirlerinin bir bölümünün bulunduğu “Saylamala” [Seçmeler] adlı kitabı da ölümünden sonra ancak 1964 yılında yayımlanabilmiştir. Bunun dışında, Prof. Dr. Magomet Habiç’in, Kasbot Koçhar’ın hayatını ve bütün eserlerini konu alan, büyük bir emekle hazırlayarak 1986 yılında yayımladığı “Koçharlanı Kasbot-Halk Cırçılanı Tamadası” [Kasbot Koçhar-Halk Şairlerinin Önderi] adlı kitabı vardır. [24]
Tipik bir gezgin-halk şairi olarak bütün hayatını at sırtında geçiren Kala-Geriy oğlu Appa Canibek [1860-1934] bir hiciv ustasıdır. Gezip gördüğü yerlerde karşılaştığı aksi, cimri, görgüsüz, kaba ve özellikle de varlıklı kişileri sert bir şekilde eleştirerek hicivler söylemiştir. Bu hicivleriyle varlıklı kimselerden büyük tepki görmekle birlikte fakir halk tabakalarının büyük sevgisini kazanmıştır. [s. 147] Varlıklı kimselerin asılsız suçlamaları nedeniyle iki kere tutuklanarak Sibirya’ya çalışma kamplarına sürgün olarak gönderilmiş ve toplam on bir yıl sürgün hayatı yaşamıştır. Kalay oğlu Appa’nın şiirleri değişik tarihlerde yayımlanan Karaçay şiir antolojilerinde yer almıştır. Bunun dışında, Rimma Ortabay ile Ahiya Bici’nin hazırladığı, Kalay oğlu Appa’nın hayatını ve bütün eserlerini konu alan “Kalay ulu Appanı Izın Izlay, Çerkessk, 1995” [Kalay oğlu Appa’nın İzlerinin Peşinde] adlı bir kitap yayımlanmıştır. [25]
Karaçay-Malkar edebiyat tarihçileri tarafından Malkar sözlü-halk edebiyatının son temsilcisi olarak gösterilen Kâzim Möçü [1859-1945], aslında bir halk şairi olarak değil, yazılı Malkar edebiyatının kurucusu şeklinde değerlendirilmelidir. Kâzim Möçü’nün Malkarlı Bolşevik Soltan-Hamit Kalabek’e ithafen yazmış olduğu “Soltan-Hamit” adlı şiiri ve daha birkaç şiiri halk tarafından çok sevilmiş ve birer halk şarkısı haline getirilmiştir.[26]
Unuh oğlu İsmail Semen [1891-1981], küçük yaştan itibaren medrese eğitimi alarak Arapça okumayı ve yazmayı öğrenmiştir. Karaçay edebiyat hayatına halk şairi olarak giren İsmail Semen 1917 Bolşevik ihtilalinden sonra modern şiir çalışmalarına başlamıştır. XX. yüzyıl Karaçay halk şiirinin son temsilcisi olan İsmail Semen 1939 yılında Ermenistan’ın başkenti Erivan’da, “David Sasun Destanının 1000. Yılı” şerefine düzenlenen halk şairleri yarışmasında birinci olmuştur. İsmail Semen’in şiirlerinin büyük bir kısmı halk şarkısı haline gelmiştir. “Mingi Taw” [Elbruz Dağı] adlı şiiri, adeta Karaçay-Malkar Türklerinin milli marşı gibidir. İlk hanımı Anisat için yazdığı iki bin dörtlük kadar uzunluğundaki “Aktamak” adlı şarkısı çok meşhurdur. İsmail Semen’in şiirlerinde Kafkasya’ya, ata yurduna ve tabiata olan sevgisi fazlasıyla [s. 148] hissedilmektedir. İsmail Semen sıradan bir halk şairi değil, aynı zamanda modern Karaçay şiirinin de önde gelen isimlerinden biridir. 1940’lı yılların başlarında Sovyet düzenine karşı yazdığı şiirleri nedeniyle Sovyet hükümeti yetkilileri tarafından hemen göz altına alınarak sürekli baskı altında tutulmuştur. Hatta, değişik tarihlerde yayımlanan Karaçay şiir antolojilerinde İsmail Semen’in şiirlerine yer verilmemiş, böylece onu Karaçay edebiyatından silmek ve unutturmak için istenilmiştir. Son yıllarda, İsmail Semen’in şöhretine layık bir şekilde ilmî çalışmalar yapılmakta, İsmail Semen’in şarkı ve şiirleri kitaplar halinde yayımlanmaktadır. İsmail Semen’in şiirlerinde Kafkasya’ya, ata yurduna ve tabiata olan sevgisi fazlasıyla hissedilmektedir. Ayrıca, Stalin ve Beriya başta olmak üzere Sovyet yöneticilerini sert bir şekilde eleştiren şiirleri dikkat çekmektedir.[27]
B. YAZILI EDEBİYAT
1. Karaçay-Malkar Türkçesi Yazı Dilinin Teşekkülü
Eldeki bilgi ve belgelerden, Karaçay-Malkar Türklerinin ilk olarak Arap harflerine dayalı bir yazı kullandıkları anlaşılmaktadır. XVIII. yüzyılda İslam dinini kabul eden Karaçay-Malkar Türkleri aynı zamanda Arap alfabesiyle de tanışmış ve birtakım işlerde Arap yazısını kullanmaya başlamışlardır. Üzerinde birtakım töre kararlarının yazılı olduğu 1715 tarihli Holam Yazıtı, Karaçay-Malkar Türkçesine ait Arap alfabesiyle yazılmış en eski yazıt sayılmaktadır.
Karaçay-Malkar Türklerinin yazılı edebiyatı çok geç dönemlerde başlamıştır. Debo oğlu Küçük Bayramuk, Yusuf Haçir, Eldavur oğlu Geriy Sılpagar ve Malkarlı Muhammmed’ül Varakî gibi medrese tahsili görmüş kimselerin Arap alfabesiyle yazmış oldukları dinî manzumeler Karaçay-Malkar Türklerinin yazılı ilk edebi eserleri olarak değerlendirilebilir. Ancak bu eserler matbu olmayıp, tamamı el yazması şeklindedir. Yusuf Haçir ile Muhammmed’ül Varakî’nin manzumelerinden bir kısmı yıllar sonra Dr. Yılmaz Nevruz tarafından Türkiye’de [s. 149] yayımlanabilmiştir.[28] Ayrıca, Kart-curt köyü medresesi müderrisi Eldavur oğlu Geriy Sılpagar’ın [1857-1906] fıkıh, kelam ve hadis üzerine çok sayıda eser verdiği rivayet edilmektedir. Fakat bu eserlerden hiçbiri maalesef matbu değildir. Geriy Efendi, Osmanlı Türkiyesi’ne yerleştikten sonra, beraberinde getirdiği eserlerinin hepsi muhtelif zamanlarda ve bir şekilde kaybolmuştur.[29]
1909 yılında Dağıstan’ın Temirhan-Şura [bugünkü Buynakskiy] şehrinde Lokman Asanî el-Balkarî’nin “Kitâbü Mürşidi'n-Nisâ” [Kadının Rehber Kitabı] adlı eseri yayımlanmıştır. Bu eser Arap harfleriyle ve Karaçay-Malkar Türkçesiyle basılmış ilk kitaptır. Bu eserin son kısmında, Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının babası sayılan Kâzim Möçü’nün “İyman-İslam” [İman-İslam] adlı manzûmesi de yer almaktadır. Kâzim Möçü’nün “Soltan-Hamit el-Çegemî” [Çegemli Soltan-Hamit] adlı ikinci kitabı 1918 yılında Baksan-Kala’da yayımlanmıştır. Kâzim Möçü bu kitabına konu olan ve sonraları halk tarafından çok sevildiği için bir halk şarkısı haline gelen “Soltan-Hamit” adlı uzun şiirini Malkarlı Bolşevik ihtilalcisi Soltan-Hamit Kalabek’e ithafen yazmıştır.[30] Bunun dışında, Teberdi köyünde imamlık ve medrese hocalığı yapan İsmail Akbay’ın 1916 yılında Tiflis’te Arap alfabesiyle yayımladığı “Ana Tili” [Ana Dili] adlı [s. 150] kitabı da ilk matbu eserlerdendir. İsmail Akbay’ın bu kitabında, kendi yazdığı şiirler ve Rus edibi Krılov’un manzumelerinden çeviriler yer almaktadır. [31]
Elbette, bu ilk eserlerin yayımlandığı yıllarda, Karaçay-Malkar Türklerinin gerçek anlamda bir yazılı edebiyata sahip olduğunu söylemek mümkün değildir. Bu dönemde, medrese tahsili görmüş birkaç kişi dışında, halkın büyük çoğunluğu, yazılı edebiyat bir tarafa, okuma-yazmayı dahi bilmiyordu.
Arap alfabesine dayalı, gerçek anlamda Karaçay-Malkar yazılı edebiyatı ancak 1920’li yılların ortalarında başlayabilmiştir. 1922 yılında Batalpaşinski [bugünkü Çerkessk] şehrinde Rusça yayımlanmaya başlayan “Gorskaya Bednota” [Yoksul Dağlılar] gazetesinin bir sayfasında, Arap alfabesi ve Karaçay-Malkar Türkçesiyle şiirler, makaleler ve haberler yayımlanmaya başlanmıştır. Bunu müteakip, 19 Ekim 1924 yılında tamamı Karaçay-Malkar Türkçesi ve Arap alfabesiyle “Tawlu Caşaw” [Dağlı Hayatı] adlı ilk Karaçay-Malkar gazetesinin yayım hayatına başlamasıyla gerçek anlamda Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının doğuşu gerçekleşmiştir. 1928 yılında “Tawlu Carlıla” [Yoksul Dağlılar] adını alacak olan bu gazetenin, Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının teşekkülü ve gelişiminde çok büyük rolü vardır. Bunun dışında, Karaçay-Malkar Türkçesi ve Arap alfabesiyle 1924 yılında Moskova’da basılan Karaçaylı şair İssa Karaköt’ün “Cangı Şigirle” [Yeni Şiirler] adlı kitabı, modern Karaçay-Malkar şiirinin ilk eseri sayılmaktadır.[32]
Karaçaylı ressam ve şair İslam Kırımşavhal, 1908-1910 yıllarında ilk defa, Karaçay-Malkar Türkçesi için Latin alfabesi çalışmalarını başlatmış ise de, konuyla ilgili asıl ciddi ve ilmî çalışmaları Umar Aliy ile Magomet Eney yapmıştır. Umar Aliy’in 1924 [s. 151] yılında yayımlanan “Cangı Karaçay-Malkar Elible” [Yeni Karaçay-Malkar Harfleri] adlı kitabı Karaçay-Malkar Türkçesiyle ve Latin alfabesiyle yayımlanmış ilk kitaptır.[33] Ancak, Umar Aliy’in bu kitabından çok daha önce, Wilhelm Pröhle ve Gyula Nemeth’in “Keleti Szemle” dergisinde 1909-1916 yılları arasında yayımlanan ilmi çalışmalarından bahsetmek gerekir. Çünkü, W. Pröhle ve Gy. Nemeth’in sözlük, gramer ve folklor çalışmaları söz konusu dergide Latin harfleriyle yayımlanmıştır. Bilhassa, W. Pröhle’nin “Karatschajische Studien” ve “Balkarische Studien-II” adlı çalışmalarında yer alan masal, efsane, hikaye, destan, halk şarkısı ve mani gibi halk edebiyatı ürünleri, Karaçay-Malkar Türkçesiyle ve Latin harfleriyle verilmiştir.[34]
1926 yılında “Tawlu Caşaw” gazetesi ve diğer bütün matbuatın Latin alfabesine geçmesiyle Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının gelişimi daha da hızlanmıştır, birbiri ardına kitaplar yayımlanmaya başlamıştır. İsmail Akbay’ın “Ana Tili” [Ana Dili-1924] ve “Tılmaç” [Dilmaç~Rusça-Karaçayca Sözlük-1926], Ashat Bici’nin “Bilim” [1926], Azret Örten’in “Cangı Cırla” [Yeni Şarkılar-1927] ve “Erkinlikni Ciltinleri” [Hürriyet Kıvılcımları-1929], Umar Aliy’in “Birlikde Tirlik” [Birlikte-Dirlik-1929], Umar Bayramkul’un “Qaraçay Tilni Grammatikası” [Karaçay Dilinin Grameri-1931] ve Hasan Appa’nın “Kara Kübür” [Kara Sandık-1935] vs. adlı Karaçay-Malkar Türkçesiyle ve Latin alfabesiyle yayımlanan eserler, [s. 152] Karaçay-Malkar Türkçesi yazı dilinin ve yazılı edebiyatın gelişmesinde büyük pay sahibidirler.
1938 yılında Rus [Kiril] harflerine dayalı Karaçay-Malkar Türkçesi alfabesinin kabul edilmesiyle birlikte Latin alfabesi matbuatına da son verilmiştir. Aslında, Rus [Kiril] alfabesi 1938 yılından çok daha önce Karaçay-Malkar Türkleri tarafından bilinmekte ve kullanılmaktaydı. 1827 yılında Malkar Türklerinin, 1828 yılında da Karaçay Türklerinin Rus Çarlığı hakimiyetine girmesinden sonra Ruslar derhal Karaçay ve Malkar köylerinde Rusça eğitim veren okullar açmışlardı. Kart-curt köyündeki Rus okulunun öğretmeni Nikolay Kiriçenko, köyün ileri gelenlerinden Abdulkerim Hubiy’in yardımıyla 1897 yılında ilk “Rus-Karaçay Sözlüğü”nü hazırlamıştır. Karaçaylı aydın kimseler, Karaçay’daki Rus okullarında Rusça eğitimin yanı sıra ana dilde de eğitim yapılması gerektiğini kavramışlar ve bu yönde birtakım çalışmalar yapmaya başlamışlardı. İlk olarak, Abdulkerim oğlu İmmolat Hubiy, Karaçay-Malkar Türkçesi için bir Rus [Kiril] alfabesi hazırlamış fakat Rusça eğitim veren okullarda ana dilde eğitime izin verilmeyince bu alfabenin bir kullanım alanı olmamış, dolayısıyla da bu dönemde Rus [Kiril] harflerine dayalı bir alfabeyle Karaçay-Malkar Türkçesinde herhangi bir eser yayımlanamamıştır.[35]
2. Karaçay Türklerinin Yazılı Edebiyatı
Karaçay yazılı edebiyatının kuruluş dönemi Kasbot Koçhar, Appa Canibek ve İsmail Semen gibi halk şiirinin son temsilcileri ile dönemin Çarlık Rusyası okullarında, İstanbul ve Dağıstan medreselerinde tahsil görerek yurtlarına dönen İslam Kırımşavhal, İsmail Akbay, İslam Hubiy, Umar Aliy, Ashat Bici, İsmail Karaköt, Azret Örten ve Hasan Appa gibi Karaçaylı genç eğitimcilerle başlamıştır. Kuruluş döneminin şairleri, başta İssa Karaköt ve Azret Örten olmak üzere, Davut Baykul, Abdulkerim Batça, Hasan Bostan ve diğerleri yeni gelen Bolşevik ve sonrasındaki Sovyet düzeninin iyiliğini, rahatlığını, fakir halkın ihtilali nasıl [s. 153] sevinçle karşıladığını anlatan coşkulu şiirler yazmışlardır. Eski hayat ile Sovyet düzeninin karşılaştırılması ön plandadır. Sovyet dönemi öncesi Karaçay Türklerinde sosyal tabakalar arasındaki çatışmalar anlatılmakta, devrim sayesinde fakir halkın, zengin beylerin zulmünden kurtuldukları vurgulanmakta; bazı adet ve geleneklerin bozukluğu ve kötülüğü ifade edilerek bazı millî değerler aşağılanmakta; dinin kültürü ve sanatı gerilettiği, milletin gelişmesinin önünde bir engel olarak durduğu işlenmektedir.
1917 Bolşevik ihtilalinden itibaren 1930'lu yılların sonlarına kadar devam eden yazılı Karaçay edebiyatının kuruluş döneminde şiir ve nesrin ana teması Sovyet rejimini halka anlatmak ve benimsetmektir. Kasbot Koçhar ve Appa Canibek gibi, 1917 Bolşevik ihtilali öncesi dönemin meşhur halk şairleri de yeni kurulan Sovyet düzenini canı gönülden desteklemişler; Sosyalizm, Sovyet hayatı, Komünist Parti, Lenin vs. konularında yeni halk şarkıları yapmışlardır. Bu tür konuları bilhassa İssa Karaköt ve Azret Örten şiirlerinde bolca işlemişler ve adeta bu dönemin ateşli bayrak şairleri olmuşlardır. Umar Aliy ve İslam Hubiy ise daha çok Komünizm ve Sovyet hayatını konu alan siyasi ve iktisadi makaleler yazmışlardır.
1927 yılında İslam Hubiy’in başkanlığında Abidat Botaş, Magomet Dışekov ve Halid Astejev’in kurucu üyeliğinde “Karaçay-Çerkes Yazarlar Birliği” kurulmuştur. Bu derneğin Karaçay yazılı edebiyatının gelişmesinde büyük katkısı vardır. Kuruluşun şiir bölümünü İssa Karaköt ile Ashat Bici, nesir bölümünü Abdulkerim Batça, tiyatro ve piyes bölümünü de Gemma Geben ile Abitat Botaş yürütmüşlerdir. Bu dönemde; Hasan Appa, Azret Örten, İssa Karaköt, Ashat Bici, Abidat Botaş, Hasan Bostan, Davut Baykul ve Abdulkerim Batça’nın birlikte hazırladıkları “Almanax-Qaraçay Sovet Xudojestvo Literaturanı Ülgüleri” [Almanak-Karaçay Sovyet Sanatı ve Edebiyatından Örnekler-Mikoyan-Şahar, 1936], Karaçaylı şairlerin müşterek hazırladıkları “Nazmula” [Şiirler-Mikoyan-Şahar, 1937] “Cırla bla İynarla” [Şarkılar ve Maniler-Mikoyan Şahar-1938], “Cırla bla Nazmula” [Şarkılar ve Şiirler-Mikoyan Şahar, 1938], “Stihi i Pesni” [Şiirler ve Şarkılar-Pyatigorsk, 1940] adlı kitaplar yayımlanmıştır.
[s. 154] Bu dönemde, “Kara Kübür” [Kara Sandık] adlı romanın müellifi Hasan Appa [1904-1939] dikkat çekmektedir. Hasan Appa 1930-36 yılları arasında Karaçay-Çerkes Ö.B. Komünist Partisinin üst düzey kademelerinde çalışmış ve bilâhare Karaçay-Çerkes Ö.B. Başsavcısı olarak görev yapmış, 1936 yılında Karaçay-Çerkes Ö.B. Komünist Partisi 2. Sekreteri, 1937 yılında da 1. Sekreteri olmuştur. Hasan Appa, Karaçaylıların kurtuluşunun ancak Komünizm ile gerçekleşeceğine yürekten inanan samimi bir Komünist idi. Fakat ilerleyen yıllarda, Rusların komünizm maskesi altında Karaçay Türklerine yaptığı zulmü bizzat yaşayıp görünce hayal kırıklığına uğramış ve Komünist hareket içerisinde olmaktan duyduğu pişmanlığı halkına karşı açıkça itiraf etmiştir. 1937 yılında tutuklanan Hasan Appa iki yıla yakın bir süre hapishanede korkunç işkencelere maruz kalmış, sağlığını tamamen kaybetmiş bir vaziyette, ölümünden bir ay önce kaldırıldığı Batalpaşinski [bugünkü Çerkessk] şehri hastanesinde henüz 35 yaşını doldurmadan 4 Haziran 1939 tarihinde ölmüştür.
Hasan Appa’nın yazılı Karaçay edebiyatındaki asıl önemi ve şöhreti 1935 yılında yayımlanan meşhur “Kara Kübür” [Kara Sandık] adlı üç ciltlik romanıyla teşekkül etmiştir. Bu romanın en büyük özelliği Karaçay-Malkar Türkçesiyle yazılmış ilk roman olmasıdır. Romanın ilk iki cildi 1935 ve 1936 yıllarında yayımlanmış, daha sonra bu ilk iki cilt tek bir cilt halinde birleştirilerek 1937 yılında tekrar yayımlanmıştır. Romanın en önemli ve son bölümü olan üçüncü cildi ise Hasan Appa’nın tutuklanması ve sonra da öldürülmesi nedeniyle yayımlanamamıştır. Hasan Appa bu romanında; Karaçay Türklerinin 1890’lı yılların sonu ile 1900’lü yılların başları, hatta doğrudan doğruya 1905 Rus ihtilaline rastlayan bir dönemini anlatmaktadır. Romanda, Karaçay’daki Çarlık Rusyası idarecileri ile Karaçay beyleri, proleter bakış açısıyla sert bir şekilde eleştirilirken; türlü baskılar altında ezilen fakir halk tabakalarının kurtulacağı günler, yani Bolşevik ihtilali ve sonrasındaki kurulacak olan yeni Sovyet hayatı müjdelenmektedir. Hasan Appa ilerleyen yıllarda Sovyet rejiminin gerçek iç yüzünü ve çarpıklıklarını görüp hayal kırıklığına uğrayınca, bu durumu anlatmak üzere [s. 155] romanının üçüncü cildini kaleme almıştır. Fakat romanın üçüncü cildi [el yazması] yayımlanamadan, Hasan Appa’nın tutuklandığı 1937 yılında NKVD görevlileri tarafından yakılarak imha edilmiştir. Hasan Appa’nın yakın çalışma arkadaşlarının rivayetlerine göre, romanının üçüncü cildinde Stalin ve Beriya gibi dönemin üst düzey liderleri eleştirilmekte ve Sovyet rejiminin çarpıklıkları dile getirilmekteydi. Roman açık ve akıcı bir dille yazılmıştır. Rusça kelimelerin kullanılmamasına özen gösterilmiştir. Tarihî olaylara, halk edebiyatı ürünlerine ve etnografik unsurlara romanda bolca yer verilmekte, eski adet ve geleneklerden örnekler verilerek Karaçay Türklerinin eski kültürü ve hayatı güzel bir şekilde tasvir edilmektedir.[36]
1940-1960 yılları arası dönem; Sovyet düzeninin oturduğu, Sovyet tipi yerli aydınların ve edebiyatçıların yetişip olgunlaştığı dönemdir. Bu dönemin şiirlerinin konusu, kuruluş dönemiyle bağlantılı olarak hemen hemen aynıdır. Konular; Büyük Bolşevik Devrimi, Kızıl Bayrak, Yeni Sovyet Hayatı, Lenin’e ve Komünist Partiye övgü, milletlerin kardeşliği ve dostluğu vs.dir. Bu dönemin belli başlı şair ve yazarları arasında; Umar B. Aliy, Abdulkerim Baykul, Şaharbiy Ebze, Tohtar Borlak, Magomet Orus, Halimat Bayramuk, Osman Hubiy, Azret Semen, Azamat Süyünç, Seyit Laypan, Magomet Çotça, Magomet Hubiy, Nasu Abayhan adlarını sayabiliriz.
Bu dönemin en önemli özelliği, 1930'lu yılların ortalarında seslerini duyurmaya başlayan Halimat Bayramuk, Osman Hubiy ve Azret Semen gibi genç edebiyatçıların yazılı Karaçay edebiyatına yeni bir çizgi getirmeleridir. Bu edebiyatçılar ilk şiir [s. 156] yazmaya başladıkları yıllardan itibaren Sovyetik temalarla birlikte kişisel duygu ve heyecanları anlatan lirik şiirler yazmışlar, ayrıca yurt, millet ve tabiat sevgisi gibi konuları ön planda tutmaya çalışmışlardır.
Mesela, bu dönemde yetişen ve Karaçay edebiyatının en önemli temsilcisi olarak kabul edilen Halimat Bayramuk dönemin tehlikeli şartlarına rağmen “Karçanı Üydegisi” [Karça’nın Ailesi] adlı kitabında, birçok Karaçaylı yazar ve şairin aksine, cesur bir şekilde, bütün eski millî adet ve geleneklerin kötülenmesine, bunların tamamen ortadan kaldırılmasına karşı çıkmış, “kötüler gelenekler ortadan kaldırılsın fakat halkımız için müspet olan millî değerlerimiz kalsın. Onlar, eskiden olduğu gibi bugün de, yani Komünizm zamanında da bize lazımdır” diyebilmiştir.
Ne yazık ki, Halimat Bayramuk ve Osman Hubiy ile bu dönemin diğer yeni edebiyatçılarının şiirde ve nesirde olgun eserler vermeye başladığı sırada, 2 Kasım 1943 tarihinde Karaçay Türkleri topyekün Orta Asya’nın muhtelif bölgelerine sürgün edilmişlerdir. Karaçay Türklerinin sürgün hayatı sırasındaki dönemi, yazılı Karaçay edebiyatının ölü dönemidir. Birçok Karaçaylı edebiyatçı ve aydın kişiler, çeşitli bahanelerle tutuklanarak hapse atılmış ve hemen sonrasında işkence edilerek öldürülmüşlerdir. Sağ kalabilenler ise Orta Asya’nın muhtelif yerlerinde dağınık bir halde en kötü şartlarda hayatta kalma mücadelesi vermişler, birçok yüksek tahsil görmüş kişiler taş ocaklarında karın tokluğuna birer köle gibi çalıştırılmışlardır. Buna rağmen bazı Karaçaylı şairler, Malkarlı şairlerle birlikte ortaklaşa hazırladıkları “Caşawubuznu Bayragı” [Hayatımızın Bayrağı], “Bizni Sözübüz” [Bizim Sözümüz], “Birge Cırlayıq” [Birlikte Şarkı Söyleyelim] adlı şiir antolojilerini yayımlamayı başarmışlardır.
1960-1970 yılları arası dönemde, Karaçay Türklerinin Orta Asya’daki sürgün hayatı sona erip Kafkasya’ya dönmelerinden sonra; Halimat Bayramuk, Osman Hubiy ve Azret Semen gibi önde gelen edebiyatçılar, Karaçay edebiyatını büyük bir heyecanla yeniden kurma çalışmalarına başlamışlardır. Vatana kavuşma heyecanı ve sevinci, genel olarak bu dönemin başlarında verilen eserlerin en belirgin konusudur. Fakat bu arada her ihtimale karşı ve şartlar [s. 157] bunu gerektirdiğinden Sovyet düzenine duyulan “minnettarlık” ve “sadakat” teması da bu dönemin eserlerinde göz ardı edilmemiştir.
Bu dönemde eskilerle birlikte yeni edebiyatçılar da yetişmeye başlamıştır. Yeni şair ve yazarların arasında; Nazir Hubiy, Kulina Sılpagar, Husey Cavba, Bilal Appa, Mussa Batça, Nazifa Kagıy, Azret Akbay, Albert Özden, Mediha Şaman, Baydımat Keçeruk adlarını sayabiliriz. Bu dönemde, II. Dünya Savaşı üzerine yazılan eserlerin sayısı bir hayli fazladır. Bu konuyla bağlantılı olarak şiir ve nesirde genellikle; Sovyetler Birliği topraklarının savaşta Nazi-Alman ordularına karşı kahramanca savunulması, savaşta ölenlerin kahramanlıklarını yansıtan övgü şiirleri, savaşın getirdiği yıkım ve savaş karşıtlığı gibi temalar işlenmektedir. Bunun dışında yurt sevgisi ve tabiat sevgisi konulu lirik şiirler de yazılmıştır.
1970-2000 yılları arası dönemin başlarında verilen edebi eserlerin en belirgin özelliği, konuların toplumsallıktan bireyselliğe kaymasıdır. Şiirin teması artık “toplum” değil “birey”dir. Bu dönemin şiirlerinde genel olarak tek bir insanın iç dünyası, gizli duyguları, hayata bakışı ve çevresiyle olan ilişkilerinin psikolojik analizi gibi temalar işlenmektedir.
SSCB’de M. Gorbaçov ile başlayan açıklık siyasetiyle birlikte, 1980’lerin sonlarından itibaren Karaçay edebiyatında da değişmeler yaşanmıştır. Artık bu dönemde, Karaçaylılar az da olsa birtakım siyasi baskılardan kurtulmaya başlamıştır. Bu son on yıllık dönemde, bilhassa şiirde millî değerler ve milliyetçilik ön plana çıkmıştır. Genç edebiyatçılar, Sovyet döneminde unutturulmaya çalışılan, hatta o dönemde -şartlar gereği- yerli aydınların bile yerden yere vurduğu, millî değerlere büyük bir heyecanla sarılmışlardır. Öte yandan, Bolşevik ihtilali ve sonrasındaki Sovyet düzeni zamanında Karaçay Türklerine yapılan haksızlıklar dile getirilmekte, özellikle de Orta Asya sürgünü dolayısıyla her bakımdan yıkıma uğrayan milletin hesabı sorulmakta, geçmişte taparcasına övdükleri, başta Stalin olmak üzere, meşhur Sovyet liderleri açıkça lanetlenmektedir. Bu dönemin yeni edebiyatçıları arasında; Bilal Laypan, Dina Mamçu ve Fatima Bayramuk adlarını sayabiliriz.
3. Malkar Türklerinin Yazılı Edebiyatı
[s. 158] Malkar yazılı edebiyatının kuruluş dönemi, Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının babası sayılan Kâzim Möçü ile dönemin Çarlık Rusyası okullarında ve Dağıstan medreselerinde tahsil görerek yurtlarına dönen Said Şahmurza, Said Otar, Bert Gurtu gibi Malkarlı genç eğitimcilerle başlamıştır. Kuruluş döneminin edebiyatçıları yeni gelen Bolşevik ihtilali ve sonrasındaki Sovyet düzenini öven coşkulu şiirler yazmışlardır. 1917 Bolşevik ihtilalinden itibaren 1930’lu yıllara kadar devam eden yazılı Malkar edebiyatının kuruluş dönemi şiir ve nesrin ana teması Sovyet rejimini halka anlatmak ve benimsetmektir. Hem manzum hem de mensur eserler veren bu dönemin belli başlı edebiyatçıları arasında; Kâzim Möçü, Said Şahmurza, Said Otar, Bert Gurtu, Omar Etez, Salih Hoçu, Azret Buday, Haci-Mussa Kuliy, Ahmadiya Malkarlı [Ahmadiya Ullubaş] ve Hamit Temmo adlarını sayabiliriz.
Kâzim Möçü daha medrese tahsil ettiği çocukluk yıllarında şiir yazmaya başlamış, Karaçay-Malkar mitolojisindeki “Apsatı” adlı halk şarkısından esinlenerek yazdığı “Apsatı” adlı ilk şiirini 1886 yılında yazmıştır. İlerleyen yıllarda, eski Malkar toplumundaki sosyal tabakalar arasındaki çatışmaları yansıtan şiirler yazmaya başlamış ve bilhassa Malkar beylerinin baskısı altında ezilen fakir halkın çilesini dile getirmeye çalışmıştır. Bunun dışında dinî ve felsefî konulara da ağırlık vermiştir. Hz. Muhammed’in hayatını anlatan bir Mevlid ve İslam dinini ve uyulması gereken kuralları konu alan manzum bir ilmihal yazmıştır. Ayrıca, “Tahir ile Zühre”yi kendisine göre yorumlayarak Karaçay-Malkar Türkçesiyle yeni bir “Tahir ile Zühre” yazmıştır.
Kâzim Möçü, 1917 Bolşevik ihtilalini ve sonrasındaki Sovyet düzenini gönülden desteklemiş ve övgü dolu şiirler yazmıştır. Çünkü, Çarlık Rusyası yönetimi ile Malkar beylerinin baskısıyla zor şartlarda yaşayan fakir halkın çilesinin bu yeni gelen düzenle birlikte sona ereceğini ve her alanda serbestlik geleceğini umuyordu. Nitekim, Bolşeviklerin ve sonrasındaki Sovyet yetkililerinin vaadleri de bu yöndeydi. Fakat durum Kâzim Möçü’nün beklentilerinin aksine bir gelişme göstermiştir. Malkar’da Sovyet düzeni [s. 159] yerleştirildikten hemen sonra, Bolşevik ihtilaline gönülden katılan, hatta Sovyet düzeninin yerleştirilmesinde büyük rol oynayan dürüst ve samimi Malkarlı Komünist aydınlar çeşitli bahanelerle tutuklanarak bir bir öldürülmüş, başta İslâm dini olmak üzere bütün millî değerlerin yok edilmesi faaliyetlerine başlanmıştır. Yeni düzenin eskisinden daha kötü olduğunu anlamakta gecikmeyen Kâzim Möçü de bu duruma karşı açıkça cephe almış, Sovyet düzenini sert bir şekilde eleştiren şiirler yazmaktan çekinmemiştir. Bu dönemlerde yayımlanması mümkün olmadığı için Kâzim Möçü’nün bu tip şiirleri gizlice elden ele dolaştırılarak korunmaya çalışılmış, ölümünden çok uzun yıllar sonra, ancak 1990’lı yılların ortalarından itibaren yayımlanmaya başlanmıştır.[37]
1930-1940 yılları arası dönem; Sovyet düzeninin oturduğu, Sovyet tipi yerli aydınların ve edebiyatçıların yetişip olgunlaştığı yıllardır. Bu dönemin belli başlı şair ve yazarları arasında; Kaysın Kuliy, Kerim Otar, Canakayıt Zalihan, Habib Katsi, Safar Makit, İbrahim Mamme, İssa Botaş, Ahiya Ahmat, Osman Bala adlarını sayabiliriz. Bu dönem şiirlerinin konusu, kuruluş dönemiyle hemen hemen aynıdır: Büyük Bolşevik Devrimi, Kızıl Bayrak, Yeni Sovyet Hayatı, vs. Bilindiği üzere bu dönemde birtakım Sovyet değerlerini edebi eserlerde övmek ve yüceltmek bir zorunluluk idi. Ayrıca bu dönemde Said Şahmurza, Said Otar ve Bert Gurtu gibi edebiyatçılar ilk acemiliklerinden sıyrılarak şiir ve nesirde olgunlaşmaya başlamışlardır.
Bu dönemin en önemli özelliği, 1930’lu yılların ortalarında seslerini duyurmaya başlayan Kaysın Kuliy ve Kerim Otar adlı genç şairlerin yazılı Malkar edebiyatına yeni bir soluk getirmeleridir. Bu iki genç şair ilk şiir yazmaya başladıkları yıllardan itibaren Sovyetik ifadelerden ellerinden geldiğince kaçınmaya çalışmışlar, ilerleyen yıllarda dolaylı ifadelerle kişisel duygu ve heyecanları anlatan lirik şiirler yazmışlar; yurt, millet ve tabiat sevgisi gibi [s. 160] konuları ön planda tutarak Sovyet üslubundan bir ölçüde sıyrılmayı başarmışlardır.
Kaysın Kuliy ve Kerim Otar ile bu dönemin diğer yeni edebiyatçılarının şiirde ve nesirde olgun eserler vermeye başladığı sırada, 8 Mart 1944 tarihinde Malkar Türkleri topyekün Orta Asya’nın muhtelif bölgelerine sürgün edilmişlerdir. Malkar Türklerinin sürgün hayatı sırasındaki dönem, Malkar edebiyatının ölü dönemidir. Birçok Malkarlı edebiyatçı ve aydın kişiler, çeşitli bahanelerle tutuklanarak hapse atılmış ve hemen sonrasında işkence edilerek öldürülmüşlerdir. Sağ kalabilenler ise Orta Asya’nın muhtelif yerlerinde dağınık bir halde en kötü şartlarda hayatta kalma mücadelesi vermişler, birçok yüksek tahsil görmüş kişiler taş ocaklarında karın tokluğuna birer köle gibi çalıştırılmışlardır. Buna rağmen bazı Malkarlı şairler, Karaçaylı şairlerle birlikte müşterek hazırladıkları “Caşawubuznu Bayragı” [Hayatımızın Bayrağı], “Bizni Sözübüz” [Bizim Sözümüz], “Birge Cırlayıq” [Birlikte Şarkı Söyleyelim] adlı şiir antolojilerini yayımlamayı başarmışlardır. Yine bu yıllarda, Kerim Otar’ın “Colla” [Yollar-1956] ve İssa Botaş’ın “Cüregimden Cırlayma” [Yüreğimden Şarkı Söylüyorum-1956] adlı şiir kitapları Kırgızistan’ın Frunze [bugünkü Bişkek] şehrinde yayımlanmıştır. Kaysın Kuliy’in şiirlerinin yayımlanması Sovyet hükümeti yetkilileri tarafından yasaklanmıştır. Kaysın Kuliy, sürekli KGB tarafından kontrol edildiğinden, şiirlerini gizlice yazıyor ve ileride yayımlanır umuduyla bu şiirlerini saklamaları için dostlarına ve akrabalarına veriyordu. Kaysın Kuliy bu şiirlerini ancak sürgün dönemi sona erip Kafkasya’ya döndükten sonra 1958 yılında yayımlayabilmiştir.
Çocukluk yıllarını at sırtında dağlarda çobanlık yaparak geçiren Kaysın Kuliy şiir yazmaya küçük yaştan itibaren başlamış, “Eski Malqarga” [Eski Malkar’a] adlı ilk şiiri 1934 yılında, “Salam Ertdenlik” [Selam Sabah] adlı ilk şiir kitabı 1940 yılında yayımlanmıştır. 1966 yılında yayımlanan “Caralı Taş” [Yaralı Taş] adlı kitabı Maksim Gorki Edebiyat Ödülünü, 1974 yılında yayımlanan “Cer Kitabı” [Yer Kitabı] adlı kitabı “Sovyetler Birliği Devlet Edebiyat Ödülünü almıştır. Kaysın Kuliy’in bütün edebi eserleri, [s. 161] 1990 yılında eski SSCB’nin en büyük edebiyat ödülü sayılan “Lenin Edebiyat Ödülü”ne layık görülmüştür. Kaysın Kuliy, şiirlerindeki güçlü tabiat tasvirleri, hayal dünyası ve anlatım gücündeki zenginliğiyle Karaçay-Malkar şiirinin en büyük ustası olarak kabul edilmektedir.[38]
1960-1970 yılları arası dönemde; Orta Asya’daki sürgün hayatı sona erip Kafkasya’ya dönen Bert Gurtu, Kaysın Kuliy ve Kerim Otar gibi önde gelen edebiyatçılar, Malkar edebiyatını büyük bir heyecanla yeniden kurma çalışmalarına başlamışlardır. Genel olarak bu dönemin başlarında verilen eserlerin konusu vatana kavuşma heyecanı ve sevincidir. Bu dönemde Kaysın Kuliy ve Kerim Otar gibi usta şairlerin yanında yeni edebiyatçılar da yetişmeye başlamıştır. Bu yeni şair ve yazarların arasında; Tanzilâ Zumakul, İbrahim Gadiy, Cagafar Tokuma, Macit Guliy, Eldar Gurtu, İbrahim Baba, Alim Töppe, Hasan Şava, Salih Gurtu, Zeytun Tolgur, Magomet Moka, Svetlana Mottay, Aliy Bayzulla, Ahmat Sozay, Zugar Sarıbaş adlarını sayabiliriz.
Bu dönemde, II. Dünya Savaşı üzerine yazılan eserlerin sayısı bir hayli fazladır. Bu konuyla bağlantılı olarak şiir ve nesirde genellikle; Sovyetler Birliği topraklarının savaşta Nazi-Alman ordularına karşı kahramanca savunulması, savaşın getirdiği yıkım ve savaş karşıtlığı gibi temalar işlenmektedir. Ayrıca köy hayatı ve halk kültürü bu dönemde verilen eserlerin konuları arasındadır.
Kaysın Kuliy ve Kerim Otar’dan sonra Malkar Türklerinin en meşhur şairlerinden biri olarak kabul edilen Tanzilâ Zumakul aynı zamanda Malkarlı ilk kadın şairdir. “Qayada Gülle” [Kayalıkta Güller] adlı ilk şiir kitabı 1959 yılında yayımlanmıştır. Edebiyat çalışmalarını aralıksız sürdüren Tanzilâ Zumakul bir dönem SSCB Parlamentosunda Milletvekili olarak da görev yapmıştır. 1974 yılında yayımlanan “Sokrovennost” [Gizli Duygular] adlı Rusça şiir [s. 162] kitabı Maksim Gorki Edebiyat Ödülüne layık görülmüştür. Tanzilâ Zumakul eski SSCB’de bu edebiyat ödülünü alan ilk kadın şairdir.
1970-2000 yılları arası dönemin başlarında verilen edebi eserlerin en belirgin özelliği, konuların toplumsallıktan bireyselliğe kaymasıdır. Bu dönemin şiirlerinde genel olarak tek bir insanın iç dünyası, gizli duyguları, hayata bakışı ve çevresiyle olan ilişkilerinin psikolojik analizi gibi temalar işlenmektedir. Karaçay edebiyatında olduğu gibi, 1980’lerin sonlarından itibaren Malkar edebiyatında da değişmeler yaşanmıştır. Artık bu dönemde, Malkar edebiyatı siyasi baskılardan kurtulmaya başlamıştır. Bu son on yıllık dönemde, bilhassa şiirde millî değerler ve milliyetçilik ön plana çıkmıştır. Genç edebiyatçılar, Sovyet döneminde unutturulmaya çalışılan millî değerlere büyük bir heyecanla sarılmışlardır. Öte yandan, Bolşevik ihtilali ve sonrasındaki Sovyet düzeni zamanında Malkar halkına yapılan haksızlıklar dile getirilmekte, özellikle de Orta Asya sürgünü dolayısıyla her bakımdan yıkıma uğrayan milletin hesabı sorulmakta, geçmişte taparcasına övdükleri, başta Stalin olmak üzere, meşhur Sovyet liderlerine açıkça lanet edilmektedir. Bu dönemin belli başlı şair ve yazarları arasında; Magomet Gekki, Mutalip Beppay, Abdullah Begiy, Muradin Ölmez, Asker Dodu, Sakinat Musuka, Muhtar Tabaksoy, Safariyat Ahmat, Hıysa Curtubay, Örüzlan Bolat, Burhan Berber, Lüba Ahmat adlarını sayabiliriz.
Günümüzde Rusya Federasyonuna bağlı bütün federe cumhuriyetlerde olduğu gibi Kabardin-Balkar Ö.C. de aşılması güç ekonomik sıkıntılar içerisindedir. Buna bağlı olarak, eskiye oranla Malkar Türklerinin kitap, dergi, gazete gibi yayımlarının sayısı oldukça azalmış durumdadır. Bu ekonomik sıkıntılar, siyasi baskıdan kurtulmuş, yeni bir aydınlanma ve dünyaya açılma dönemine girmiş Malkar edebiyatındaki gelişmelerin önünü biraz kesmiş durumdadır.
Dipnotlar
[1] Xaciyeva, T.M., Malqarlılanı bla Qaraçaylılanı Xalq Poeziya Çıgarmaçılıqları, Nalçik, 1988, 197-199.
[2] Laypanov, H.O., K İstorii Karaçayevtsev i Balkartsev, Çerkessk, 1957, s. 40.
[3] Laypanlanı Xamit-Dudalanı Maxmut., Eski Qaraçay Cırla, Mikoyan-Şahar, 1940, s.77, 81-82; Goçiyalanı S.A., Ortabaylanı R.A.K., Süyünçlanı X.İ., Qaraçay Xalk Cırla, [Al Söz: Ortabaylanı Rimma, Qaraçay Xalknı Cırlarını Üsünden], Moskova, 1969, s. 10-11, 257; Xaciyeva, T.M., Malqarlılanı bla Qaraçaylılanı Xalq Poeziya Çıgarmaçılıqları, s. 199.
[4] Laypanlanı Xamit-Dudalanı Maxmut., Eski Qaraçay Cırla, s. 18; Goçiyalanı S.A. vd., Qaraçay Xalk Cırla, s. 11-12; Ortabayeva, R.A.K., Karaçayevo-Balkarskaya Ohotniçya Poeziya, Voprosı Folklora Narodov Karaçayevo-Çerkesii, Çerkessk, 1983, s. 6; Xabiçlanı Magomet., Biynöger, Çerkessk, 1984, s. 3-25; Xaciyeva, T.M., Malqarlılanı bla Qaraçaylılanı Xalq Poeziya Çıgarmaçılıqları, s. 18, 233.
[5] Adiloğlu, Adilhan., Karaçay-Malkar Türklerinde Nart Destanları, Yeni Türkiye Dergisi-Türk Dünyası Özel Sayısı, Sayı: 15, Cilt I, Ankara, 1997, s. 575-591.
[6] Curtubaylanı Xıysa., Eski Cırla, Nalçik, 1993, s. 35-47, 213-214.
[7] Aqbaylanı M.O., Bayramuqlanı X.B., Qagıylanı N.M., Qaraçay Poeziyanı Antologiyası, [Al Söz: Qaralanı Asiyat], Stavropol, 1965, s. 7, 81-86.
[8] Aqbaylanı M.O. vd., Qaraçay Poeziyanı Antologiyası, s. 36-41.
[9] Otarlanı S.A.-Xolalanı A.Z., Malqar Xalk Cırla, Nalçik, 1969, s. 65-71.
[10] Curtubaylanı Xıysa., Eski Cırla, s. 122-126, 216.
[11] Semenlanı Azret-Begiylanı Abdullah, İsmail bla Aqtamaq, Nalçik, 1996, s. 96:7-34.
[12] Qaralanı Asiyat., Qaraçay Literaturasını Oçerki, Çerkessk, 1966, s. 35; Ortabaylanı Rimma., Qara Suwnu Qatında, Çerkessk, 1981, s. 89.
[13] Goçiyalanı S.A. vd., Qaraçay Xalk Cırla, s. 111-115.
[14] Ortabaylanı R.A.K., Qaraçay-Malqar Folklor, Çerkessk, 1987, s. 6-7.
[15] Haciyeva, T.M., Karaçay-Malkar Türklerinin Eski Folklor Ürünleri, Çeviren: Adilhan Adiloğlu, Bilig Dergisi, Sayı: 6, Ankara, 1997, s. 191.
[16] Aliylanı Soltan., Qaraçay Nart Sözle, [Al Söz: Xubiylanı Osman], Çerkessk, 1963, s. 3-11; Appalanı Xazis., Qaraçay-Malqar Nart Sözle, Zaman Gazetesi, Nalçik, 29.06.1977; Ortabayeva R.A.K., Mijayev M.İ., Çikatuyeva S.U., Sikaliyev A.İ.M., Poslovitsı i Pogovorki Narodov Karaçayevo-Çerkesii, Çerkessk, 1990, s. 5-14.
[17] Aliylanı Soltan., Qaraçay Xalknı El Bergen Comaqları, Çerkessk, 1984, s. 9-11.
[18] Ortabaylanı R.A.K., Qaraçay-Malqar Folklor, s. 4-11.
[19] Urusbiev, S., Skazaniya O Nartskih Bogatıryah U Tatar-Gortsev Pyatigorskogo Okruga Terskoy Oblasti, SMOMK, No: 1, Tiflis, 1881, s. V-VIII; Orusbiy, Safar-Aliy., Dağlı Tatarların Nart Destanları, Çevirenler: Bilal Appayev-Adilhan Appa, Birleşik Kafkasya Dergisi, sayı: 4, Eskişehir, 1995 s. 61-62.
[20] Karaçaylı, İslam., Satiriçeskie Pesni Karaçaya, Severnıy Kavkaz, No: 1, 1930, s. 39.
[21] Töppelanı Alim., Burungulu Qaraçay-Malqar Nazmuçula-Qara Mussa, Mingi Taw, No: 2, Nalçik, 1993, s. 20-24; Bittirlanı Tamara., Burungulu Nazmuçu, Mingi Taw, No: 2, Nalçik, 1993, s. 25-27.
[22] Tawmırzalanı Dalxat., Burungulu Qaraçay-Malqar Nazmuçula-Zantuwdu, Mingi Taw, No: 3, Nalçik, 1993, s. 19-28.
[23] Aqbaylanı M.O. vd., Qaraçay Poeziyanı Antologiyası, s. 7; Urusov K.S.B., Hatuyev R.T., Nahuşev R.T., Temirov S.S., İzvestnıe Lüdi Karaçayevo-Çerkesii Kratkiy Biografiçeskiy Slovar, Tom: 1, Çerkessk, 1997, s. 94.
[24] Xabiçlanı M.A., Qoçxarlanı Qasbot-Xalq Cırçılanı Tamadası, Çerkessk, 1986, s. 6-42; Ortabayeva, R.A.K., Bagır ulu i Ego Pesennoe Tvorçestvo, Folklor Narodov Karaçayevo-Çerkesii Janr i Obraz, Çerkessk, 1988, s. 67-93; Xubiylanı M.A., Süyünçlanı A.A., Laypanlanı Q.T., Qaraçay Literatura, Çerkessk, 1988, s. 25-35; Xubiylanı Magomet., Batmaz Culduznu Carıgı, Çerkessk, 1989, s. 222-226.
[25] Akbayev M.O. vd., Qaraçay Poeziyanı Antologiyası, s. 109-116, 133-137; Ortabayeva R.A.K., Kagiyeva N.M., Kalay ulu i Ego Kukolnıy Teatr, Voprosı Folklora Narodov Karaçayevo-Çerkesii, Çerkessk, 1983, 105-148; ; Xubiylanı M.A. vd., Qaraçay Literatura, s. 43-48.
[26] Töppelanı Alim., Meçilanı Kâzim-Nazmula Kitabı, [Al söz: Quliylanı Qaysın], Nalçik, 1984, s. 5-16; Töppelanı A.M., Meçilanı Kâzim-Çıgarmalarını Ekitomlugu, Birinçi Tomu, Nalçik, 1989, s. 11-129.
[27] Semenlanı Sımayıl., Cırla bla Nazmula, Moskova, 1992, s. 3-29; Töppelanı Alim., Malqar Adabiyat, Nalçik, 1995, s. 141.
[28] Nevruz, Yılmaz., Karaçayca Bir El Yazması Mecmua ve Yusuf Haçir’in Dinî Manzumeleri, Türk Kültürü Dergisi, Sayı: 218, Ankara, 1981, s. 164-184; Sılpagarlanı Yılmaz Nevruz., Haçırlanı Yusuf’dan Din Nazmula-Cennet, Karcurt [Birleşik Kafkasya Dergisi eki], Sayı: 1, Eskişehir, 1996 [ve muhtelif sayılar]; Sılpagarlanı Yılmaz Nevruz., Malkarlı Muhammatnı Din Nazmuları-Duniyanı Halları, Karcurt [Birleşik Kafkasya Dergisi eki], Sayı: 4, Eskişehir, 1997 [ve muhtelif sayılar].
[29] Sılpagarlanı Dr. Yılmaz Nevruz., Esgerivlerim-Kart Atam Geriy Efendi, Karcurt [Birleşik Kafkasya Dergisi eki], Sayı: 2, Eskişehir, 1997, s. 2-3.
[30] Töppelanı A.M., Meçilanı Kâzim-Çıgarmalarını Ekitomlugu, s. 11-129; Balkan, Vedat., Kâzim Meçi’nin Doğumunun 140. Yılı Anısına, Birleşik Kafkasya Dergisi, Sayı: 20, Eskişehir, 1999, s. 35.
[31] Aqbaylanı M.O. vd., Qaraçay Poeziyanı Antologiyası, s. 139-144; Xubiylanı M.A. vd., Qaraçay Literatura, s. 49-53.
[32] Bilimgotlanı Münir-Laypanlanı Raşid., Leninni Bayragı-Tuwganı Emda Ösüw Colu, Zamannı Awazı, Çerkessk, 1975, s. 162, 165-166; Aqbaylanı M.O. vd., Qaraçay Poeziyanı Antologiyası, s. 149-162; Qarakötlanı İssa., Erkinlikni Sawgası, Stavropol, 1980, s. 7-13; Xubiylanı M.A. vd., Qaraçay Literatura, s. 80-121.
[33] Baskakov N.A. [Redaktör], Appayev A.M., Ahmatov İ.H., Bayramkulov A.M., Boziyev A.Ü., Goçiyayeva S.A., Jaboyev M.T., Musukayev B.H., Sottayev A.H., Habiçev M.A., Qaraçay-Malqar Tilni Grammatikası, Nalçik, 1966, s. 40; Bilimgotlanı-Laypanlanı., Leninni Bayragı-Tuwganı Emda Ösüw Colu, s. 162, 165-166; Xubiylanı M.A. vd., Qaraçay Literatura, s. 11.
[34] Pröhle, Wilhelm., Karatschajisches Wörterverzeichnis, Keleti Szemle, No: 10, Budapest, 1909, s. 83-150; Pröhle, Wilhelm., Karatschajische Studien, Keleti Szemle, No: 10, Budapest, 1909, s. 215-304; Pröhle, Wilhelm., Balkarische Studien-I, Keleti Szemle, No: 15, Budapest, 1914/1915, s. 165-276; Pröhle, Wilhelm., Balkarische Studien-II, Keleti Szemle, No: 16, Budapest, 1915/1916, s. 104-243; Nemeth., Gyula., Kumük Es Balkar Szojegyzek, Keleti Szemle, No: 12, Budapest, 1911, s. 91-153.
[35] Xubiylanı M.A. vd., Qaraçay Literatura, s. 10-11.
[36] Aslanbek, Mahmut., Şimali Kafkasya’da Karaçaylıların İmhası, Kafkasya, No: 4-5, Münich, 1951, s. 20, 26; Karayeva, A.İ., Oçerk İstorii Karaçayevskoy Literaturı, Moskova, 1966, s. 124-125; Qaralanı Asiyat., Qaraçay Literaturasını Oçerki, s. 127-162; Karça, Ramazan., Kuzey Kafkasya Edebiyatı Üzerine, Dergi, Sayı: 57, 1969, s. 36-40; Süyünçlanı Azamat., Appa ulu Hasan, Miyikge, Çerkessk, 1974, s. 282-315; Urusov K.S.B., Hatuyev R.T., Nahuşev R.T., Temirov S.S., İzvestnıe Lüdi Karaçayevo-Çerkesii Kratkiy Biografiçeskiy Slovar, Tom: 1, Çerkessk, 1997, s. 62-63.
[37] Töppelanı Alim., Meçilanı Kâzim-Nazmula Kitabı, [Al söz: Quliylanı Kaysın], Nalçik, 1984, s. 5-16; Töppelanı A.M., Meçilanı Kâzim-Çıgarmalarını Ekitomlugu, s. 11-129; Mottaylanı Svetlana, Suvugan Otcaga, Nalçik, 1994, s. 16.
[38] Xubiylanı M.A., Süyünçlanı A.A., Laypanlanı Q.T., Ana Literatura, Çerkessk, 1976, s. 62-70; Töppelanı Alim., Malqar Adabiyat, Nalçik, 1993, s. 3-67; Begiylanı Abdullah-Ölmezlanı Muradin., Malqar Poeziyanı Antologiyası, Nalçik, 1993, s. 93:111-128.
_________________________________________________________
Adilhan Adiloğlu, Karaçay-Malkar Edebiyatı, Karaçay-Balkarlar:

Tarih, Toplum ve Kültür, Karam Yayınevi, Ankara, 2003, s. 132-162