U. J. Turgunbayev, A. M. Karabayev metrologiya, standartlashtirish

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

60 
5-bob. Qurilish konstruksiyalarini sinashda yemirmaydigan 
usullar 
5.1. Materiallarning fizik-mexanik xossalarini aniqlash 
Qurilish materiallari, buyumlari, konstruksiyalari, binobarin, bino va 
inshootlarning ishonchliligi va umrboqiyligini sezilarli darajada oshirish 
masalasi, qurilish ishlarini barcha bosqichlarda takomillashtirish va sifat 
nazoratini yuksaltirgan holdagina muvaffaqiyatli hal etilishi mumkin. Qurilish 
obyektlarining yuqori sifat mezonlari fizik, geometrik va funksional
ko'rsatkichlardan tashkil topadi. Qurilish materiallarining fizik-mexanik 
xossalari va tuzilishi, konstruksiyalarning geometrik o'lchamlari, qurilish 
konstruksiyalari va elementlarini montaj qilish aniqligi ana shular 
jumlasidandir. 
Qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalari sifatini nazorat 
qilish asosan ikki yo'nalishda olib boriladi. Ulardan biriga ko'ra 
tekshirilayotgan obyektning chegaraviy holatini aniqlash uchun obyekt ishdan 
chiqqunga qadar yuklanadi. Bu usul namuna va modellarni sinashda yaxshi 
natija beradi. Real obyektlarning yuk ko'tarish bo'yicha chegaraviy holatini 
aniqlash uchun ularni buzilgunga qadar sinash iqtisodiy jihatdan maqsadga 
muvofiq emas. 
Konstruksiya va uning elementlarini buzmasdan (yemirmasdan) sinash 
usullari keyingi davrlarda jadal rivojlanib boryapti. Bu usul obyektning yuk 
ko'tarish qobiliyatiga zarar yetkazmagan holda uning haqiqiy holatini aniqlash 
imkonini beradi. Yemirmaydigan (неразрушающий) usullar yordamida 
konstruksiya va uning elementlaridagi betonning namligi, zichligi, 
mustahkamligi, shuningdek, konstruksiyadagi mavjud nuqsonlarni aniqlash 
mumkin. 
Yemirmaydigan sinash usullari, ko'p hollarda, obyekt xossalarini 
bilvosita aniqlash uslubiyatiga asoslanadi. Shunga ko'ra yemirmaydigan sinash 
usulini uning ko'rinishlariga qarab turlarga ajratsa bo'ladi: 
- siziluvchi muhit usuli suyuqlik yoki gazlarni obyektga singish (sizib 
o'tish) miqdorini o'lchashga asoslanadi; 
- mexanikaviy sinovlar shu joydagi (местный) yemirilishlar tahlili hamda 
obyektning rezonans holatini o'rganish bilan bog'liq; 
- sinovlarning akustikaviy usullari ultratovush ta'sirida uyg'onadigan elastic 
tebranishlar parametrlarini aniqlash bilan bog'liq; 
- magnitaviy usullar; 
- radiatsion usullar neytron, radioizotop va tormozli nurlanishlarni qo'llash 
bilan bog'liq; 

---

61 
- issiqlik usullari issiqlik maydonini o'rganish bilan bog'liq;
- radioto'lqin usullari yuqori chastotali tebranishlarni tekshirilayotgan 
obyektda tarqalishi bilan bog'liq; 
- elektrga oid usullar tekshirilayotgan obyektning elektr sig'imi, elektr 
induktivligi va elektr qarshiligiga baho berish bilan bog'liq. 
Inshootlarni sinashda yemiradigan va yemirmaygan usullarning 
imkoniyatlariga baho berilar ekan, yemiradigan (buzilish holatiga kelguncha 
sinaladigan) usullar faqat modellarni va yangi konstruksiyalarning tajribaviy 
namunalarini, shuningdek, zavodlarda tayyorlanadigan buyumlarni tanlama 
nazoratini o'tkazish kabi hollardagina qo'llanilishini e'tiborga olish lozim 
bo'ladi. Sinash ishlarini amalga oshirishda, agar obyekt buzilgunga qadar 
sinaladigan bo'lsa, ularning iqtisodiy samaradorligiga aniq baho berish talab 
etiladi. Taklif etilayotgan yechimning iqtisodiy samaradorligi loyiha 
bosqichida aniqlanadi, yangi konstruksiyani amaliyotga tatbiq etishdan 
olinadigan foyda hisoblab chiqiladi. Keyin taj'riba sinovlari rejasi tuziladi, 
rejada ishning hajmi, bahosi va tajriba ishlarining texnik-iqtisodiy 
samaradorligi ko'rsatiladi. Tajriba o'tkazish uchun qilinadigan sarf-xarajatlar 
yangi konstruksiyani amalda qo'llash orqali olinadigan yalpi foydadan ancha 
kam bo'lishi kerak. 
Sinovlarning yemirmaydigan usullari tekshirilayotgan obyektlarning 
normal ishlab turishiga xalal bermaydi. Bu usullar konstruksiyalarning 
haqiqiy holatini loyihada qabul qilingan kuchlanish holatiga qay darajada 
mos kelishini aniqlash, shuningdek, ekspluatatsion resurslarni prognoz qilish 
imkoniyatini beradi.