U. J. Turgunbayev, A. M. Karabayev metrologiya, standartlashtirish

5.3. Konstruksiyalarni akustik usulda sinash 
Ultratovush akustik sinash usuli tovushni konstruksiya 
materialida tarqalish qonuniyatini o'rganishga asoslangan. Tovush — 
gazsimon, suyuq yoki qattiq muhitda to'lqin ko'rinishida tarqaladigan 
elastik muhit zarrachalarining tebranma harakatidir. Elastik to'lqinlar 
chastotasi 20 Gs li hit bo'lgan infratovush, chastotasi 20 Gs dan 20 kGs 
gacha bo'lgan tovush, chastotasi 20 kGs dan 1000 MGs gacha bo'lgan 
ultratovush hamda chastotasi 1000 MGs dan ortiq bo'lgan gipertovushlarga 
bo'linadi. Beton va sopollarni sinashda chastotasi 20 kGs dan 200 kGs 
gacha, metall va plastmassalarni sinashda chastotasi 30 kGs dan 10 MGs 
gacha bo'lgan ultratovush tebranishlaridan foydalaniladi. 
Amaliyotda ultratovush usulidan foydalanishning turli xil yo'nalishlari 
bor. Bular ichida ultratovush impuls usuli, rezonans usuli, impedans usuli 
hamda akustika emissiyasi usullari eng ko'p tarqalgan usullardan hisoblanadi. 
Akustik usullar fizikadan ma'lum bo'lgan yaxlit muhitlarda to’lqin tarqalish 
qonuniyatlariga asoslanadi. To'lqinlarning tarqalish shakli ancha murakkab 
jarayon hisoblanadi, chunki muhitga o'ta tezkor jarayonlar ta'sir etganda 
turli xil to'lqinlar paydo bo'ladi.
Ultratovush impuls usulidan foydalanib qurilish konstruksiyalaridagi
nuqsonlarni, shuningdek, materialning mustahkamligi, elastik parametrlari, 
g’ovakligi kabi fizik-mexanik xossalarini aniqlash mumkin. Ultratovush 
orqali metall konstruksiyalardagi payvand choklarining sifatini tekshirsa 
bo’ladi. 

---

65 
Gap qurilish konstruksiyalaridagi nuqsonlar (дефект)ni ultratovush orqali 
aniqlash haqida borar ekan, impuls — usul haqida ham to'xtalib o'tishni
joiz topdik. Katta o'lchamlik yirik konstruksiyalarni sinashda to'lqinlar 
qarshilikni muhitda so'nib borishi tufayli ultratovush usuli yaxshi samara 
bermaydi. Agar to’lqin uzunligi kattaroq bo'lgan tovushlardan foydalanilsa 
ma’lum natijaga erishish mumkin. Impuls usulida konstruksiyaga mexanik 
zarba beriladi va materialda hosil bo'lgan kuchlanish t o 'l q i n l a r i n i n g
tarqalish qonuniyati tekshiriladi va shu asosda materialning f i z i k -
m e x a n i k xarakteristikalariga doir kerakli ma'lu-motlar olinadi. 
10-rasm. Materiallarni akustik yoki impuls usulida nazorat qiladigan asboblar: 
a) beton, g'isht va boshqa materiallarning sifatini nazorat loplast va boshqa qiladigan UKB — 
1M asbobi; b) «Kvars — 6» qalinlik materiallarining о'Ichagichi. 
UKB — 1M ultratovush asbobi, 11-rasm, b da metall buyumlarning 
qalinligini o'lchaydigan «Kvarts — 6» rusumli ultratovush impuls 
tolshchinomeri (qalinlik o'lchagichi) berilgan. Bu asboblarning vazifasi 
konstruksiya materialining fizik-mexanik xossalari (mustahkamligi, statik 
va dinamik elastiklik modullari)ni, choklar sifatini, konstruksiyaning 
geometrik o'lchamlarini nazorat qilishdan iborat. 
Usulning mohiyati tarqalayotgan ultratovush to'lqinlarining tezligini 
aniqlash va izlanayotgan parametrlarni tarirovka grafiklari yoki etalon 
namunalar bilan solishtirish orqali topishdan iborat.