U. J. Turgunbayev, A. M. Karabayev metrologiya, standartlashtirish

6.3. Sinov natijalari bo’yicha konstruksiyalarning hisoblash 
sxemalarini oydinlashtirish 
Foydalanishda davom etadigan konstruksiyalarning sinov natijalarini 
baholashda hisobiy qiymatdan kamroq kuch bilan o'tkazilgan sinov natijalariga 
asoslanadi. Shunga ko'ra, konstruksiyaning keyingi mustahkamligi va 
deformatsiyalanish holatiga hisoblash yo'li bilan baho beriladi. Shunday 
qilib, konstruksiyaning hisoblash modeli va usulini tajriba orqali 
oydinlashtirish tadqiqotlarning muhim bosqichlaridan sanaladi. Mazkur 
masala rekonstruksiya qilinadigan inshootlar uchun yanada dolzarb tus oladi. 
Sanoat binolarida texnologik jarayonning o'zgarishi ko'pincha yuk ko'taruvchi 
konstruksiyalarga qo'yiladigan muvaqqat yuklarni ortishi bilan bog'liq bo'ladi. 
Bunday holda rekonstruksiya loyihasining to'g'ri yechimi ko'proq yuk 
ko'taruvchi elementlarning haqiqiy mustahkamlik zahiralarini qanchalik 
aniq topilishiga bog'liq. Hisobga olinmagan bunday zahiralar hamisha mavjud 
bo'ladi, chunki loyiha amaliyotida shartli modellardan foydalaniladi. 
Hisoblash uslubiyatida yo'l qo'yiladigan soddalashtirishlar oxir oqibatda 
konstruksiyaning mustahkamlik zahirasining ortishiga olib keladi. Masalan, 
bir qavatli sanoat binosi ustunining tayanchi hisoblash sxemasida bikir deb 
qabul qilinadi, aslida tayanchda ma'lum deformatsiya sodir bo'lishi mumkin, 
bu esa tayanchdagi haqiqiy momentning hisobiy momentdan kichikroq 
bo'lishiga olib keladi. Shunday mulohazani ustunning yuqori uchi bilan 
rigelning tutashgan tuguni haqida ham aytish mumkin. Ushbu tugun ham 
hisoblash sxemasida bikir deb qabul qilinadi, aslida esa bu tugun ham 
qayishqoqlik xususiyatiga ega. Bu hol tugundagi haqiqiy momentning hisobiy 
momentga nisbatan kamayishiga olib keladi. 

---

76 
Binoning fazoviy karkasi binoning umumiy bikirligini ta'minlash bilan 
bir qatorda konstruksiyaning yuk ko'taruvchi elementlaridagi zo'riqishlarni 
qayta taqsimlanishiga ham ta'sir etadi. 
O'tkazilgan tadqiqotlarning ko'rsatishicha, sex konstruksiyasining fazoviy 
ishi tufayli eguvchi momentlarning qiymati 60% ga qadar kamayishi 
mumkin ekan. O'z navbatida ko'chishlar ham tekis rama sxemasi bo'yicha 
topilgan ko'chishlarga nisbatan ancha kam bo'lar ekan. 
18-rasm. Hisoblash sxemasini oydinlashtirishga doir sxema.
18-rasm, a) da murakkab fazoviy konstruksiyadan ajratib olingan 
egiluvchan element (2) ning hisoblash modelini oydinlashtirish uchun 
o’tkaziladigan tajriba sinovining sxemasi berilgan. Loyiha amaliyotida bu 
kabi alohida elementning mustaqil hisobi ko'plab uchraydi. Hisobdagi 
noaniqliklar ideallashtirilgan tayanch shartlaridan (bikir yoki sharnirli 
tayanchlar) kelib chiqadi. Amalda bikir mahkamlangan tayanchlar ma'lum 
darajada qayishqoq bo’ladi, xuddi shuningdek, sharnirli tayanchlarda 
bikirlik alomatlari mavjud bo'ladi. Egilishdagi bikirlik 
El
(egilish modulini 
element uzunligiga ko’paytmasi) element uzunligining oxirigacha, ayniqsa 
nuqsonli elementlarda, bir xil bo'lmaydi. 
Ana shu sabablarga ko'ra haqiqiy eguvchi moment bilan hisobiy 
moment orasida katta tafovut paydo bo'ladi. 
Hisoblash modelini oydinlashtirish (aniqlashtirish) maqsadida ajratilgan 
elementning o'rtasiga yig'iq kuch qo'yamiz. Tajriba jarayonida shu kuch 
ta’sirida kamida uch nuqtada hosil bo'lgan ko'chish va og'ish burchaklarini 
aniqlaymiz. Tayanch va oraliq kesimlaridagi deformatsiyalar haqida 
ma’lumotlar olinsa yanada yaxshi bo'ladi. Kalta bikir to'sinlarda 
tayanchlarning cho'kishini aniqlash tavsiya etiladi. Kerakli ma'lumotlarni 
olish uchun to'sinning o'rtasiga, ya'ni eng katta solqilik vujudga keladigan 
nuqtaga solqilik o'lchagich (progibomer) (3), ikki tayanch oldiga ikkita 
klinometr (1) o'rnatiladi. 
Tajriba yo'li bilan topilgan solqilik f, og'ish burchaklariga asoslanib 
(18-rasm, b) uchta noma'lum (M
A
, M
B
, E
L
) ni aniqlash uchun tenglamalar 
sistemasini yechish lozim bo'ladi: 

---

77 
Tajribadan olingan ma'lumotlar asosida amalga oshirilgan hisoblarning 
uzil-kesil natijalari boshlang'ich hisob modeliga tayanch momentlarining 
koeffitsiyentlari ko'rnishida kiritilishi mumkin. Ushbu koeffitsiyentlar 
tayanch momentlarining haqiqiy qiymati hisobiy qiymatlardan necha 
marotaba kam ekanligini ko'rsatib turadi. Shuni qayd etish lozimki, bikir 
tayanchning muloyimlik darajasi (податливость), demak koeffitsiyentning 
qiymati umuman yuklanish miqdoriga bog'liq. Yuklanish kamroq bo'lsa, 
tayanch muloyimroq bo'ladi. Buning teskarisi ham bo'lishi mumkin, ya'ni 
tayanchda yuz beradigan plastik deformatsiyalar tufayli tayanchning 
bikirligi kamayishi mumkin, Tayanchlarda plastik sharnirlar hosil bo'lish 
holati bu yerda ko'rib o'tilmaydi, chunki qo'yilgan masala elastik bosqich 
chegarasida yechiladi. Shunday qilib, tayanch momentlari koeffitsiyentlarini 
to'g'ri belgilash uchun tajribalarni yig'iq kuchning turli qiymatlari asnosida 
qayta-qayta o'tkazishga to'g'ri keladi. 
Ko'pincha tekshirilayotgan konstruksiyalarning yuk ko'taruvchi 
elementlari murakkab kuchlanish holatida ishlaydi. Bunday hollarda hisob 
modelini oydinlashtirish maqsadida tenzorozetkalar yordamida aniqlangan 
deformatsiya ma'lumotlaridan foydalaniladi. 16-rasmda to'g'ri burchakli 
tenzorozetka tasvirlangan. Agar sinov jarayonida uch yo'nalish bo'yicha 
Ε
0
, 
Ε
45
, 
Ε
90
deformatsiyalari aniqlangan bo'lsa, u holda elastiklik 
nazariyasi formulalaridan foydalanib eksperimental bosh kuchlanishlar σ 
max(min) va bosh maydonchalarning normali yo'nalishi 
α 
ni aniqlash 
qiyin emas.