Umid Hamroyev
@Ona_tili_va_adabiyot_N1
Buning natijasida esa o‘zi bildirmoqchi bo‘lgan poetik fikrning takrorlanmas
jarang va kuchli ta’siri hosil bo‘lgan.
Navoiy qit’alari mavzu va shakliga ko‘ra rang-barang. Qu- yidagi qit’a komil
inson haqidagi tasavvurlarga aniqlik kiri- tishi bilan e’tiborlidir:
Tavozu’ yaxshi, ammo yaxshiroqdur
Agar da’b etsa ani ahli davlat.
Erur ham afv xo‘b-u, xo‘broq ul
- Ki, zohir bo‘lg‘ay el topqonda qudrat.
Ato ham turfa ishdur, turfaroq bil,
Agar yo‘qdur aning yonida minnat.
Hakim insoni komil debtur ani
Ki, bo‘lg‘ay zotida bu necha xislat.
Tavozu’ - adablilik, o‘zini past va kamtar tutish degani. U, Navoiy talqinicha,
hamma uchun ham yaxshi, ammo «ahli davlat», ya’ni qo‘li uzun kishilarning bu
xususiyatni o‘zla- rining doimiy fazilatiga aylantirishi yanada «yaxshiroqdir»
(«da’b»ning ma’nosi «odat», «qiliq», «xislat» demakdir).
Ikkinchi xislat kechirimlilik. Navoiy uni «afv» so‘zi bilan ifodalaydi. Bu xislat
ham barchaga birdek taalluqli. Ammo ki shining mavqei baland, imkoni ko‘p
bo‘lganda («qudrat topqonda») shu xislatni ko‘rsata olsa yanada yaxshiroq
(«xo‘broq») bo‘ladi.
Boshqalarga xayr-ehson, tuhfalar qilish ham inson kamo- lotidan nishona bo‘la
oladi. Ammo himmat qilgandan keyin uni yuzga solmaslik, minnat qilmaslik
lozim. Beruniy aytga- nidek, «minnat himmatni yo‘q qiladi».
Alisher Navoiyning xulosasi shu: kimda mazkur xislatlar mavjud bo‘lsa, u «insoni
komil»dir!
Shohni ajdahoga nisbat qilib tururkim, ganj umidi ham andin boru ranj biymi
(xavfi, vahimasi) ham
«Jahon ganjig‘a shoh erur ajdaho»
Ki, o‘tlar sochar qahri hangomida.
Aning komi birla tirilmak erur,
Maosh aylamak ajdaho komida.
Afsonalarga ko‘ra katta boylik va xazinalarni ajdaholar qo‘riqlar ekan. Xazina
ilinjidagi odam, albatta, ajdahoga ro‘pa- ra keladi. Navoiy shu asosga tayanib,
ajdahoni qahrga kirgan paytida og‘zidan o‘t sochishini, ya’ni vahshatga aylanishi-
ni tasvirlaydi. Xulosa shuki, kimdakim ajdahoning yaqinida bo‘lsa, uning
tirikchiligi ajdaho sochgan o‘tlar, olovlar ichida yashashdan iborat bo‘ladi.
Albatta, bu ramziy tasvirdir. Uning kaliti esa qit’aga qo‘yilgan sarlavhada
berilgan: «Shohni ajdahoga nisbat qilib tururkim, ganj umidi ham andin boru ranj
biymi (xavfi, vahimasi) ham».
Navoiy she’ri to‘qquz bayt-u, o‘n bir bayt, o‘n uch bayt Ki, lavh uzra qalam
ziynat berur ul durri maknundin
1
. Bukim, albatta, yetti baytdin o‘ksuk emas, ya’ni
Tanazzul ay lay olmas rutba ichra yetti gardundin.
Mazkur qit’ani shoirning faxriyalaridan biri deyish mumkin. Unda, birinchidan,
shoirning barcha g‘azallariga ixcham baho berilgan. Haqiqatda ham, shoir
devonlaridan o‘rin olgan g‘azallardagi baytlarning barchasi adib ko‘rsatgan son
bilan uyg‘un keladi.
|