Umirov Ahadbek Yuqori energiyalar fizikasi

Umirov Ahadbek

1. 
   Yuqori energiyalar fizikasi
   

Yuqori energiyalar fizikasida moddalarni tashkil etuvchi fundamental obektlarning xossalarini va xususiyatlarini o‘rganadi. Ularning xususiyatlari to‘rtta ma’lum fundamental o‘zaro ta’sir kuchlari – gravitatsion, kuchli yadro, elektromagnit va kuchsiz yadro – yordamida tavsiflanadi. Hozirda ma’lum bo’lgan oltita kvarklar, oltita leptonlar (eletron, myuon, tau va uchta mos neytrinolar) va to‘rtta o‘tish vektor bozonlar bilan birgalikda Koinotdagi moddalarning asosini tashkil etadi. Ushbu obektlarni o‘rganishimizda bizga zarrachalarning energiyasini bir necha terra electron voltlargacha (TeV) oshirishimiz kerak bo‘ladi. Buni esa hozirda zamonaviy tezlatgichlar orqali amalga oshirishimiz mumkin.

2. 
   Koinot qachon paydo bo‘lgan?
   

Koinotning o‘zi bundan 13 mlrd. yil avval «Katta portlash» natijasida paydo bo‘lgan va dastlabki davrda mikroskopik o‘lchamlarga ega bo‘lgan.

3. 
   Elementar zarralar nima?
   

Elementar zarracha parchalanishi mumkin boʻlmagan yoki parchalana olishi isbot etilmagan zarrachadir.
Barcha elementar zarrachalar ularning spiniga qarab, bozon yoki fermionlarga ajratiladi. Fermionlar yarim spinga ega boʻlib, materiyani tashkil etadi; fundamental kuchlar maydonlari asosi boʻlmish bozonlar esa butun spinlidir.

• 
  Fermionlar:
  

Kvarklar — yuqori, quyi, go‘zal, gʻalati, ust, ost
Leptonlar — elektron neytrino, elektron, muon neytrino, muon, tau neytrino, tau

• 
  Bozonlar:
  

Kalibr bozonlar – gluon, W va Z bosonlar, foton
Boshqa bosonlar — Higgs bozoni, graviton

4. 
   Proton va neytronlar tarkibi
   

Proton va neytronlar fundamental obektlar – kvarklardan tashkil topgan.
Proton ikkita u-kvark va bitta d-kvarkdan (p = uud), neytron ikki d-kvarkdan va bitta u-kvarkdan (n = ddu) iborat. Neytron protondan og'irroq, chunki d-kvark u-kvarkdan og'irroq.

5. 
   Xiggs bozoni nima?
   

Xiggs bozoni elementar zarrachalar fizikasi nazariyasining sohalaridan biri bo'lgan Xiggs maydonining kvant qo'zg'alishi natijasida hosil bo'lgan zarrachalar fizikasining standart namunasidagi elementar zarradir. Bu fizik Piter Xiggs sharafiga nomlangan, u 1964 yilda yana beshta olimlar bilan birgalikda Xiggs mexanizmini zarrachalar nega massaga ega ekanligini tushuntirishni taklif qilgan. Ushbu mexanizm Xiggs bosonining mavjudligini anglatadi. Bosonning mavjudligi 2012 yilda CERNdagi LHC bilan to'qnashuvlarga asoslangan ATLAS va CMS hamkorligi tomonidan tasdiqlangan. Massasi 125 GeV bo'lgan yangi zarracha 2012 yilda kashf qilindi va keyinchalik aniqroq o'lchovlar bilan Xiggs bosoni ekanligi tasdiqlandi. Belgilanishi – H⁰. Yashash vaqti- 1.56×10⁻²² s.

6. 
   Xabbl doimiysi nimani ifodalaydi?
   

Koinotning xozirgi zamondagi kengayish sur’ati Xabbl doimiysi bilan aniqlanadi H = 50 - 100 (km/c)/Mpk (ya’ni kuzatuvchidan xar Megaparsekka uzoqlashganda ob’ektlar 50-100 km/s tezlik bilan uzoqlashadi. Obekt qancha uzoqda joylashgan bo‘lsa, u shunchalik katta tezlik bilan bizdan uzoqlashadi).

v=Hr
bu yerda v – obektning kuzatuvchidan uzoqlashish chiziqli tezligi, r – kuzatuvchidan obektgacha bo‘lgan masofa.

7. 
   Koinotning issiqlik modeli
   

Koinot evolyutsiyasining konkret sxemasining qanday bo‘lishidan qat’iy nazar xozirgi paytda “Koinotning issiq modeli” to‘g‘ri deb hisoblanadi. Bunda koinot rivojlanishining dastlabki davrida xarorat va zichlik ancha katta qiymatlarga ega bo‘lgan. Dastlabki paytdagi modda to‘la ionlashgan xolda bo‘lgan va nurlanishning erkin yugurish yo‘li koinotning o‘lchamlariga nisbatan kichik bo‘lgan .

8. 
   Termodinamik muvozanat nima?
   

Termodinamik muvozanatda tasirlashayotgan jismlar biri birlariga issiqlik almashinishi natijasida temperaturalarini tenglashishi nazarda tutiladi. Ya’ni temperaturasi yuqori jism temperaturasi kichik bo‘lgan jismga issiqlik beradi toki temperaturalari tenglashmaguncha.

9. 
   Nurlanishning Plank formulasi.
   

Butunlay qora jismning nurlanish energiyasining spektral tarqalishini tavsiflaydi.

10. Relikt nurlanish nima?

Neytral moddalar nurlanish bilan o‘zaro ta’siri nisbatan kuchsiz bo‘lganligi sababli “relikt” (qoldiq) nurlar kvantlarining erkin yugurish yo‘li koinotning o‘lchamlaridan katta bo‘lib qolgan. Ana shu “rekombinatsiya davri”dan boshlab modda va “relikt nurlari” mustaqil ravishda rivojlanib kelgan. Kengayuvchi koinotda Doppler effekti kuzatiluvchi relikt nurlanishi chastotasining kamayishiga va nurlanish spektrini aniqlovchi temperaturaning kamayishiga olib keladi. Hozirgi davrda relikt nurlanish temperaturasi 2,7 K ga teng va u santimetr hamda millimetr radioto‘lqinlar diapazonida kuzatiladi.