Ümumi psixologiyanın mövzusu və vəzifələri Plan

12. Çağanın psixi inkişafı
Plan:
1. Çağada görmə duyğuları
2. Çağada eşitmə duyğuları
3. Çağada taktil düyğuları
4. Çağada dadbilmə və iybilmə duyğuları
5. Nitqin inkişaf mərhələləri
Uşağın ətraf mühitlə ilkin əlaqəsində duyğuların böyük rolu vardır. Uşaqda duyğu üçün lazım olan analizator mövcud olur. Bunun sayəsində yeni şəraitə uyğunlaşmaq üçün uşaqda bir sıra şərtsiz reflekslər özünü göstərir. Lakin ətraf mühitdən baş çıxarmaq üçün bunlar hələ kifayət deyildir. Ona görə də orqanizmin tələbatını ödəmək üçün uşaqda yaşlıların təsiri altında müəyyən şərti reflekslər yaranmağa başlayır. Bu cür şərti reflekslərin yaranması duyğuların inkişafının fizioloji əsasını təşkil edir. Nəticədə duyğuların ayrı-ayrı növlərinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır.
Yeni doğulmuş uşaqda görmə duyğusu hələ normal fəaliyyət üçün hazır olmur. Gözlərin uzlaşmış hərəkəti birinci ayın sonunda, ikinci ayın əvvəllərində meydana gəlir. İkinci aydan sonra uşaqda görmənin mərkəzləşməsi daha tez-tez müşahidə olunur. Bu zaman uşağın baxışları hərəkət edən cismə doğru yönəlir.
Eşitmə duyğuları da uşaqların ümumi inkişafında mühüm yer tutur. Yeni doğulmuş uşaqda eşitmə üzvünün tam inkişaf etməsinə baxmayaraq, orta qulaq selikli maye ilə dolu olduğundan uşaq hələ səsləri aydın şəkildə eşidə bilmir. Bu maye birinci həftənin sonunda orqanizmə sorulur və uşaq səsə qarşı reaksiya verir. Əgər uşaq ikinci həftənin sonunda səsə qarşı reaksiya vermirsə, deməli, onun eşitmə üzvlərində müəyyən qüsur var və dərhal mütəxəssisə müraciət etmək lazımdır.
Uşaqlarda taktil duyğuları da nisbətən yaxşı inkişaf etmiş olur. Onlarda xüsusilə toxunma və təzyiq duyğusu daha tez müşahidə olunur. Çağanın dərisinə toxunduqda diksinir. Ümumiyyətlə, bədənə qıcıq təsir etdikdə başqa hərəkətlər dayanır, diqqət bilavasitə qıcığa tərəf yönəlir.
İstilik və soyuqluq duyğuları da uşaqda müəyyən qədər inkişaf etmiş olur. Uşaq isti və ya soyuq cisimlərə əllərini bir dəfə vurduqdan sonra əgər əli yanmış və ya üşümüşsə bir daha həmin cismə toxunmur. Uşaqda getdikcə lamisə duyğuları, yəni cisimləri əl ilə yoxlamağa yönəlmiş reaksiyalar da əmələ gəlir.
Çağada iybilmə duyğusu çox zəif olur. Onlarda iybilmə duyğusu burun boşluğunun yuxarı hissəsində olan hüceyrə qrupuna iyli maddələrin təsiri ilə əmələ gəlir. Az müddət ərzində uşaq anasını iyinə görə başqa adamlardan fərqləndirir.
Çağada dadbilmə duyğusu o biri duyğulara nisbətən yaxşı inkişaf etmiş olur. O, dilinə toxunan acı dərmanla qəndi bir-birindən ayırır, anadan olandan bir neçə gün sonra ana südünü mayedən fərqləndirir. Dadbilmə duyğusunun inkişafı böyük həyati əhəmiyyətə malikdir. Çünki uşaq qidaları qəbul edərkən dadbilmə duyğusu vasitəsilə onların yararlı olub-olmadığını müəyyənləşdirir.
Duyğuların kompleks halında inkişafı çağada diqqətin, qavrayışın, hafizənin, təfəkkürün, emosiya və iradənin inkişafına imkan verir.
Uşaq dünyaya gələrkən danışa bilmir, amma qıcıqlandırıcıların təsiri ilə bəzi reaksiyalara cavab verir, müəyyən səslər çıxarır. Psixoloji ədəbiyyatda uşağın nitq inkişafının üç əsas mərhələsi qeyd olunur.